«مدیریت شهری، آموزش و فرهنگ شهروندی»

معرفی کتاب «مدیریت شهری، آموزش و فرهنگ شهروندی»

شهرهای امروزین و بویژه کلانشهرها، موجودیتهایی بسیار پیچیده اند که همراه با گذر تاریخی آنها به سوی این پیچیدگی، اداراکات و شناختهای متفاوت و روز به روز پیچیده تری نیز از آنها پدیدار شده است. شهر و شهرنشینی یک واقعیت غیر قابل انکار در زندگی انسانهای عصر حاضر است. هر چند پدیده «شهر» در تاریخ زندگی بشر دیرینه ای به اندازه تمدن بشری دارد، اما پس از پیدایش انقلاب صنعتی بود که صورت اصلی زندگی اجتماعی انسانها را شهرنشینی شکل داده است. هم اکنون در ایران در حدود سه چهارم جمعیت کشور در «شهر» ها زندگی می کنند. گرچه می توان تفاوتهایی در صورت کالبدی و ساختارها و مناسبات اجتماعی را به تناسب وسعت و اندازه شهرها بیابیم، ولی این شکل زندگی وجوه مشترکی دارد از قبیل اینکه در شهر انسان به عنوان یک عضو جامعه آزاد است، حق و در عین حال مسئولیت مشارکت و همکاری در زندگی جمعی را دارد، کنترلهای اجتماعی در شهر صورتهای عقلانی یافته یا می یابند و از این جهت روح «شهر» با آنچه «روستا»، «قبیله» یا «قومیت» نامیده می شود، تفاوت ذاتی و ماهوی دارد. مسائل و مشکلات در زندگی شهری فراوان هستند و راه حلهای آنها هم عقلانی و مستلزم مشارکت ارادی و همه جانبه همه «شهروندان» است.

قریب به پنج دهه پیشتر، شهرها هویتهایی فیزیکی با غلبه زیرساختهای خدمات شهری و موجودیتهای قابل دستکاری که تغییرات در آنها به قصد ایجاد حداکثر نفع کارکردی صورت می گرفت، تلقی می شدند. برنامه ریزی شهری در معنای برنامه ریزی فضایی، جایابی و مکان‌یابی برای استقرار کاربری‌ها و تحلیلهای اقتصادی، رویکرد غالب به شهرها را تشکیل می داد. با چنین رویکردی، اداره کردن شهر بر اساس مدیریت زیرساختها و متغیرهای فضایی – اقتصادی در اولویت بود. اما با گذر این سالها، محیطهای شهری، با انبوهی از مشکلات مواجه شدند، برنامه ریزی های فضایی نتوانستند اهداف مطلوب را محقق سازند و مشکلات زیست محیطی به ساختارهای شهری هجوم آوردند. مطالعات نشان داد که بهبود زیرساخت تکنولوژیک و خدمات شهری، نه بدون مردم ممکن است و نه این اقدامات باید در خدمت چیزی جز مردم باشند. همزمان، رسانه ای شدن و انبوه شدن تولید محصولات فرهنگی، پیدایش جنبشهای اجتماعی جدید، بروز خواسته های جدید در آدمیان عصر مدرن و ناخرسندی‌هایی که برای افراد در محیطهای شهری پدید آمد، نیازهای و مطلوبهای دیگری برای محیطهای شهری و انسانهای حاضر در آن خلق کرد. در ادبیات توسعه نیز به تدریج جایگاه علوم انسانی، توسعه اجتماعی، فرهنگ و توسعه، سرمایه اجتماعی، روابط اجتماعی و کیفیت زندگی به عنوان ترکیبی از عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی شکل گرفت. طبیعی بود که رویکردهای جدیدی در مدیریت شهری بروز کنند تا بشود صورت‌بندی نوینی از مسائل، اولویتها و اهداف مدیریت شهری ارائه داد و بر مبنای آنها برای مدیریت شهری برنامه ریزی کرد.

این تحولات بدان معنا نبوده که جایگاه تکنولوژی، اقتصاد و برنامه ریزی فضایی در شهرها کم رنگ شده است. مدیریت شهری، متخصصان شهری و تکنولوژیستها دائما ابزارهای جدیدی برای بهبود سیستمهای حمل و نقل، کاهش آلودگی زیست محیطی، بهبود ارتباطات، کم هزینه تر کردن خدمات شهری، و سایر نیازمندیها ارائه کرده اند، اما مسئله این است که باید همه این دستاوردها در کنار توجه به انسان، هدف قرار دادن کیفیت زندگی انسان، مشارکت مردمی در اداره و پیشبرد امور شهری، و تقویت فضای زیست مدنی نگریسته شوند.
شهر تهران و مدیریت شهری آن نیز در چند دهه گذشته، حرکت تدریجی از رویکردهای اقتصادی – فنی به مدیریت شهری تا رویکردهای جدید انسان محور را پشت سر گذاشته است. این شهر و مردمانش در عصر جدید و با ضرورتهایی که گفته شد حضور دارند، و توسعه پایدار این شهر و ارتقای کیفیت زندگی مردم آن مستلزم همسو شدن با جهات جدید در مدیریت شهری در جهان، و همزمان لحاظ کردن مشخصات بومی ایران و این کلانشهر بوده و هست.
کتاب حاضر که با مباحث مرتبط با مدیریت شهری، آموزش و فرهنگ شهروندی، پرداخته است مجلدی از میان ۱۴ جلد آثاری است که به مستند سازی و ارزیابی تحلیلی و انتقادی مجموعه فعالیتهای شهرداری تهران در سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ در حیطه اجتماعی و فرهنگی، می پردازد. آثار این مجموعه الزامات مداخله شهرداری در هر یک از مقولات اجتماعی و فرهنگی را ذیل الزامات نظری، حقوقی و محیطی بررسی کرده و توضیح می دهند که شهرداری در عرصه هر رویکرد چه اقداماتی انجام داده است. نویسندگاناین مجموعه کوشیده اند اقدامات انجام شده را به صورت انتقادی تحلیل کنند و در نهایت دستاوردهای آنها را برای شهر و شهروندان تهران ارائه کنند. این مجموعه همچنین راهی برای تأمل و بازاندیشی در اقدامات و دستاورهای شهرداری تهران در هشت سال گذشته است و می تواند مبنایی برای انتقال تجربه به مدیریت شهری بعدی تلقی شود.
کتاب در سه بخش و شش فصل تنظیم شده است و نویسندگان تلاش کرده‌اند با تکیه بر مبانی نظری فرهنگ و آموزش شهروندی و کندوکاوی هر چند اجمالی و گذرا بر مفاهیم و چالشهای تئوریک موجود در این عرصه، به تحلیل و نقد سیاستها و برنامه هایی بپردازند. این سیاستها و برنامه ها می تواند الگویی برای کلانشهرها و حتی شهرهای دیگر کشور در آینده ای نزدیک باشد.به همین دلیل نگاهی نسبتا موشکافانه و تحلیلی به فراز و نشیبهای توسعه فرهنگ شهروندی از خلال این برنامه ها و ارزیابی آنها بر اساس معیارها و موازین نظری که در ادبیات اجتماعی آموزش شهروندی وجود دارند، ممکن است بتواند برای صاحب‌نظران و برنامه ریزان آموزشهای شهروندی مفید باشد.

فهرست مطالب:
بخش اول: چرایی ورود شهرداری به موضوع «آموزش شهروندی و توسعه فرهنگ شهروندی»
فصل اول: مبانی نظری
۱.شهر و شهروندی
۱-۱.مفهوم شهر و شهروندی
شهر / شهروندی / حق، شهروندی و دولت – ملت / حقوق و مسئولیت در شهروندی / انواع (سطوح) شهروندی / شهروندی در ایران: الف) رابطه دولت و مردم در ایران ب) دولت در ایران معاصر پ) جایگاه شهروندی و حقوق آن در ایران معاصر / فرهنگ شهروندی و شاخص های آن

فصل دوم: پیوند شهروندی با مدیریت شهری
۱.شهروندی و مدیریت شهری
۲.رویکردهای گوناگون مدیریتی در حوزه شهر
الگوی شهردار – شورا / الگوی کمیسیونی هیئتها و کمیسیونرها / الگوی مدیر شهر (شورا – مدیر شهر)
۳.مدیریت شهری و فرهنگ شهروندی
۴.نگاهی به تاریخچه شهرداری در ایران
۵.ضرورت توجه به مشارکت در ایران امروز
۶.ضرورت تغییر رویکرد شهرداری از سازمان خدماتی به نهاد اجتماعی
۷.آموزش شهروندی
آموزش شهروندی به عنوان یک واقعیت اجتماعی / آموزش شهروندی به عنوان واقعیت سیاسی / آموزش شهروندی به عنوان واقعیت فرهنگی
۸.اهمیت آموزش شهروندی
۹.مفهوم و محتوای آموزش شهروندی
۱۰.چهارچوب مفهومی تربیت شهروندی
عدالت / رهبری / پاسخگو بودن / یادگیری
۱۱.آموزش شهروندی در ایران
۱۲.الزامهای روش شناختی در توسعه فرهنگ شهروندی

بخش دوم: مبانی قانونی و حقوق شهروندی در ایران
۱.فهرست مفهومی مؤلفهه های شهروندی در متون قانونی
شهروندی در قانون اساسی مشروطه / متمم قانون اساسی مشروطه / شهروندی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران / شهروندی در قانون مدنی / قوانین برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
۲.سیمای کلی حقوق و تکالیف شهروندی در قوانین کشوری
۳.شهروندی در قوانین شهرداری

بخش سوم: شهرداری و توسعه فرهنگ شهروندی
فصل اول: ارزیابی اقدامات شهرداری در زمینه توسعه فرهنگ شهروندی
۱.اقدامات شهرداری در مشارکت شهروندان در اداره شهر
۱-۱.بسترسازی و ایجاد ساختار
فرایند آموزشی / گروهها و پایگاههای مردم‌نهاد / دولت، مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه / اقشار اجتماعی / طرح جامع ده ساله آموزشها و مشارکتهای اجتماعی / سامانه ۱۳۷
۲-۱.فرایندها و برنامه ها
شورایاری ها و مدیریت محله / طرح راهبردی – ساختاری توسعه و عمران شهر تهران (طرح جامع تهران) / برنامه ریزی استراتژیک اداره کل آموزشهای شهروندی تهران در افق ۱۳۹۳ / دستورالعمل اجرایی دوره های فراگیر و کارگاههای آموزشهای شهروندی / طرح غنچه های شهر / طرح شهردار افتخاری خانواده / طرح شهردار مدرسه / طرح شهرسازان جوان / طرح شهر در دست بچه ها / جشنواره مشکات / ایستگاه سیار آموزشهای شهروندی / خانه‌های آموزش شهروندی / کانون والدین پیشتاز / خانه های علم و زندگی / تهیه متون آموزشی
۳.تجزیه و تحلیل اقدامات شهرداری در زمینه توسعه فرهنگ شهروندی

فصل دوم: توسعه فرهنگ شهروندی در اندیشه مدیران شهرداری و صاحب‌نظران
۱.مسائل و مشکلات اجتماعی و فرهنگی
انطباق برنامه ها با شرایط و نیازهای اجتماعی / نگرش مثبت و مشارکت فعال مردم / ساختار و مقررات / برنامه ریزی مناسب / روشها و نیروهای متخصص / همکاری نهادها و سازمانها

فصل سوم: سخن پایانی؛ چه باید کرد؟
۱.ضعف حضور و مشارکت شهروندان در اداره شهر
۲.شناخت مستمر نیازهای شهروندان جهت اداره بهتر شهر
۳.ارتباط موضوع آموزش شهروندی با رویکردهای ایدئولوژیک و فرهنگی
۴.جهت‌گیری آموزشها بر اساس رویکرد اجتماعی شهر
۵.داشتن طرح جامع برای آموزش شهروندی و شناسایی مسائل و مشکلات پیش روی آن

کتابنامه

مشخصات کتاب:
تاجیک اسماعیلی، عزیزالله، به اهتمام سید محمد هادی ایازی، مدیریت شهری، آموزش و فرهنگ شهروندی، تهران، تیسا، ۱۳۹۳، ۲۵۰ صفحه