مایاها – بخش نخست: جغرافیا و زبان‌ها

جف بویچنر، کلیفورد براون و استفن ویتینگتون برگردان رضا اسکندری

mayanmap

مایاها گروهی از مردمان هستند که به زبان‌هایی هم‌خانواده تکلم می‌کردند و نواحی گسترده‌ی به هم پیوسته‌ای از آمریکای مرکزی را اشغال کرده‌بودند. منطقه‌ی مایاها نواحی شرقی ایالت‌های تاباسکو (Tabasco) و چیاپاس (Chiapas) در مکزیک کنونی و بخش‌هایی از ایالت‌های یوکاتان (Yucatan)، کامپِچه (Campeche)، و کین‌تانا (Quintana) را شامل می‌شد. این منطقه هم‌چنین تمامی خاک کشورهای گواتمالا (Guatemala)، بلیر (Beliz) و نواحی غربی ال‌سالبادور (El Salvador) و اُندوراس (Honduras) را نیز دربرمی‌گیرد. هرچند فرهنگ مایا در این پهنه کاملا یکسان نبوده است، اما مردمان بومی آن الگوهای پایه‌ی فرهنگی مشترکی داشته‌اند که زبان، مولفه‌هایی از ساختار اجتماعی و دین، و فعالیت‌های معیشتی ابتدایی از آن جمله‌اند. شواهد باستان‌شناختی حکایت از آن دارند که مایاها برای نزدیک به هزار سال در همین منطقه زندگی کرده‌اند.

آبادی‌های دورافتاده‌ی مایا حتی در دیگرسوی آمریکای مرکزی، در منطقه‌ی بِراکروس (Veracruz) شمالی و در بخش‌هایی از ایالت‌های مجاور آن دیده شده است. این مردمان که اوآستِک (Huastec) نامیده می‌شوند، به زبانی تکلم می‌کرده‌اند که خویشاوندی دوری با شاخه‌ی اصلی این خانواده‌ی زبانی دارد.

جغرافیا

منطقه‌ی اصلی اقامت مایاها از لحاظ جغرافیای طبیعی و محیط‌زیست بسیار متنوع است. شیب زمین به آرامی و از شمال به جنوب افزایش می‌یابد تا جایی که کوه‌ها در جنوب به سرعت ارتفاع کم می‌کنند و به اقیانوس می‌رسند. میزان ریزش باران از شمال‌غرب به جنوب‌شرق افزایش می‌یابد. گوشه‌ی شمال‌غربی شبه‌جزیره‌ی یوکاتان در واقع یک بیابان است، در حالی که برخی از اراضی کم‌ارتفاع در جنوب و جنوب‌شرقی آن، سالانه بیش از دوهزار و پانصد میلی‌لیتر بارندگی را دریافت می‌کنند.

بدین‌ترتیب، زمین‌های پست شمالی که بیشتر شبه‌جزیره‌ی یوکاتان را دربرمی‌گیرد، نسبتا گرم و خشک هستند. زمین شبه‌جزیره از لایه‌های آهکی تشکیل شده است که امکان جمع‌شدن آب در لایه‌های زیرزمینی را تقویت می‌کند و از امکان ظهور رودخانه‌ها می‌کاهد. صرف‌نظر از تعدادی دریاچه، تنها منابع آب موجود در این منطقه چاه‌ها و حوضچه‌های آب در دل کوه هستند. خاک کشاورزی در نواحی شمالی کم‌عمق و سنگلاخی است که این امر از قابلیت‌های زراعی این منطقه می‌کاهد. بیشترین میزان پوشش گیاهی در این منطقه جنگل‌هایی از بوته‌های کوتاه خار است اما هرچه به سمت جنوب پیش برویم بر ارتفاع درختان افزوده می‌شود.

هرچه در زمین‌های پست جنوبی که به عنوان مناطق مرکزی مایا هم شناخته می‌شوند، پیش برویم، بر تعداد و بلندی تپه‌های آن افزوده می‌شود. باتلاق‌های فصلی پهناور که با نام «باخو» (bajo) شناخته می‌شوند، در میان این تپه‌ها و کوه‌ها ظاهر می‌شوند. در جنوب، نسبت به شمال، رودخانه‌های بیشتری جریان دارند. چند رودخانه‌ی آرام و پیچاپیچ نواحی شرقی این منطقه را آب‌یاری می‌کنند و با گذر از بلیز، به دریای کاراییب می‌ریزند. آب‌های جاری بیشتر نواحی غربی به رودخانه‌ی اوسوماسینتا (Usumacinta) سرریز می‌شود که در عین حال، مسیر مهمی برای حمل و نقل و تجارت نیز هست. پوشش گیاهی غالب در نواحی پست جنوبی، جنگل‌های حاره‌ای است.

اراضی مرتفع مایا، که «جنوب» یا ارتفاعات جنوبی نیز نامیده می‌شوند، کوه‌هایی بلند، چین‌خورده و منفرد را شامل می‌شود که تقریبا به موازات اقیانوس پیش می‌روند. این کوه‌ها از منطقه‌ی چیاپاس آغاز شده و با گذر از قاعده‌ی اراضی مایا به اندوراس می‌رسند. بلندترین ارتفاع این کوه‌ها در گوآتمالاست. این اراضی مرتفع با رودخانه‌های عمیق، دره‌های پهناور و دریاچه‌هایی زیبا مشخص می‌شوند. در بسیاری از نواحی اراضی مرتفع، خاک مناسب برای کشاورزی تا عمق زیادی وجود دارد که رسوبات و عناصر آذرین حاصلخیزی را شامل می‌شود.

زبان‌ها

بیش از سی زبان مایایی خانواده‌ای از زبان‌ها را تشکیل داده‌اند که از یک زبان نیاکانی مشترک، زبان پیش-مایایی (Proto-Mayan) ریشه گرفته‌اند. در حالی‌که امروز زبان‌های مایایی هم‌چنان بیش از یک میلیون متکلم در جهان دارد، اما برخی از این زبان‌ها در معرض انقراض قرار گرفته‌اند.

واگراترین زبان‌های این خانواده اوآستک و چیکوموسلتک (Chicomoceltec) هستند. شواهد زبان‌شناختی گویای آن است که زبان‌های اوآستک چندصدسال پیش از شاخه‌ی اصلی منشعب شده‌اند. در اراضی پست شمالی، چهار زبان نزدیک به هم و مربوط به منطقه‌ی یوکاتان ساخته شده و گسترش یافته‌اند که عبارتند از یوکاتک (Yucatec)، لاکاندون (Lacandon)، ایتزا (Itza) و موپان (Mopan). یوکاتک که پر متلکم‌ترین زبان این منطقه بوده در گویش محلی «مایا» خوانده می‌شد. تقریبا قطعی به نظر می‌رسد که الواح هیروگلیف مایا به زبان یوکاتک نگاشته شده‌اند. هم‌چنین محتمل است که بسیاری از –یا شاید تمامی- سنگ‌نگاره‌های اراضی پست شمالی به این زبان هستند.

اراضی پست جنوبی در پایان دوره‌ی کلاسیک تمدن مایا عموما خالی از سکنه بوده‌اند، اما باور عمومی آن است که اهالی این منطقه به زبان‌های مایایی-چولایی (Cholan Maya) سخن می‌گفته‌اند که از زبان‌های چولتی (Cholti)، چورتی (Chorti)، چُل (Chol) و مایا چونتال (Maya Chontal) تشکیل شده‌اند. برخی پژوهشگران بر این باورند که حجاری‌های گسترده‌ی هیروگلیفی که بر نگاره‌های سنگی یادبود در اراضی جنوبی حک شده به نیای زبان‌های چولایی تقریر شده‌اند و هرچند این ادعا و منطقی و قابل بررسی است، اما اثبات آن دشوار است و دیگر فرضیات نیز هم‌چنان محل بحث و بررسی‌اند. زبان‌های چولایی خویشاوندی نزدیکی با زبان‌های تزلتالان (Tzeltalan) مربوط به اراضی بالادست چیاپاس دارند که در سرحد اراضی پست جنوبی قرار دارند.

ارتفاعات مایا بیشترین تنوع زبانی را در منطقه به خود اختصاص داده‌اند. تعداد بسیار زیاد زبان‌های متمایز در این منطقه می‌تواند تا حدی ناشی از دشواری ارتباط در سرزمین‌های ناهموار آن و نیز تاریخ سیاسی پیچیده‌ی این منطقه باشد. زبان‌های اراضی مرتفع بر اساس روابط تاریخی‌شان، عموما به دو گروه شرقی و غربی و چندین زیرگروه تقسیم می‌شوند.

زبان‌های مایایی به دلیل سنت دیرین متکلمان این زبان‌ها، حوزه‌ای زبانی نیز تشکیل داده‌اند که به واسطه‌ی قرض‌دادن‌های واژگانی و مولفه‌های مشترکی که در سراسر این حوزه گسترش یافته قابل تشخیص است.