جف بویچنر، کلیفورد براون و استفن ویتینگتون برگردان رضا اسکندری
نظام خط هیروگلیف مایایی در تمامی اراضی فرودست تحت اشغال مایاها در شبه‌جزیره‌ی یوکاتان، تاباسکو (Tabasco)، چیاپاس، گوآتمالا و شمال اندوراس، و از اواخر دوران پیش‌کلاسیک (حدود ۴۰۰ پیش از میلاد تا ۲۵۰ میلادی) مورد استفاده بوده است و دست‌کم در برخی از نواحی، پس از ورود اسپانیایی‌ها و در دوران استعمار نیز ادامه یافت. در حال حاضر، قدیمی‌ترین نمونه‌ی کشف‌شده از نوشته‌های اراضی پست مایا، دیوارهای مصوری در ساخت‌گاه سان بارتولو (San Bartolo) در گوآتمالا است که احتمالا به زمان بین سده‌ی سوم تا اول پیش از میلاد باز می‌گردد. نوشتاری بسیار شبیه به این خط تصویری در اراضی مرتفع جنوب گوآتمالا و ال‌سالبادور و در ساخت‌گاه‌هایی نظیر کامینالخویو (Kaminaljuyu) و تاکالیک (Takalik) نیز دیده می‌شود که به دوره‌ی پیش‌کلاسیک متاخر تعلق دارند. ماهیت ارتباط میان نظام نوشتار مایایی و خط امروزی ایستمین (Isthmian) که دقیقا در نواحی غربی اراضی مایا مانند براکروس به کار گرفته می‌شود چندان روشن نیست. هرچند بسیاری از متون اولیه‌ی مایا هنوز به روشنی قابل درک نیستند، اما به نظر نمی‌رسد تفاوت چندانی میان محتوای آن‌ها و نوشتارهای بعدی مایاها وجود داشته باشد.
نوشته‌های مرتبط
نمونه‌های کشف‌شده از نوشتار مایایی مربوط به دوره‌های کلاسیک و کلاسیک متاخر (۲۵۰ تا ۱۰۰۰ میلادی) هم تعداد و هم پراکندگی بیشتری دارند و با وضوح و دقت بیشتری خوانده و درک شده‌اند. هرچند تغییرات معدودی در شکل نوشتار به وجود آمده است، اما سیستم نگارش کلاسیک علی‌رغم گستردگی جغرافیایی و دوام تقریبا هشت‌قرنی خود تا حد زیادی دست‌نخورده باقی مانده است. با وجود آن‌که احتمالا زبان‌های مایایی مختلفی در این منطقه تکلم می‌شده است، اما به نظر می‌رسد نظام نوشتاری به ثبت شکل واحدی از زبان پرداخته که بیشتر به زیرگروه زبان‌های چولایی شرقی شباهت دارد. فرض بر این است که این زبان، زبانی شدیدا «درباری» بوده و برای مکاتبات رسمی و توسط حکمرانان مایا، اشراف و کارگزاران رسمی دربار به کار می‌رفته‌است؛ همان نقشی که زبان فرانسوی در بیشتر دربارهای اروپایی سده‌های دوازده و سیزده میلادی ایفا می‌کرد. نویسندگان و حجاران مایا که مسئولیت تولید متون مکتوب را برعهده داشتند قاعدتا گروهی از صنعت‌گرانی نخبه بوده (از جمله فرزندان حکمرانان) و تحت سنت‌های پیچیده و دقیق ادبی و هنری آموزش می‌دیده‌اند. به یقین محتوای بخش عمده‌ای از متون مایایی برجای‌مانده به فعالیت‌ها و دغدغه‌های نخبگان مسلط مربوط می‌شود. موضوعات نخبه‌گرایانه و فقدان متون مکتوب در خانه‌های طبقات پایین می‌تواند به این معنا باشد که سواد خواندن و نوشتن موهبتی مختص به لایه‌های بالایی جوامع مایا بوده است. احتمالا کشاورزان روستایی نیز قادر به تشخیص نشانه‌های تقویمی و نام و نشان حاکمان بوده‌اند.
نوشته‌های مایا بر دامنه‌ی گسترده‌ای از اشیاء و چیزها یافت شده اما این اشیاء عموما از مصالحی معدود و محدود ساخته شده‌اند. اما این نوشته‌ها، خواه بر سنگ یا چوب نقر شده باشند، با گچ و اندود ساخته شده باشند، یا بر کاغذهای ساخته‌شده از برگ انجیر یا ظروف گلی یا دیوارهای اندودشده نقش بسته باشند، در هر حال نگاره‌های آن بر اساس سنتی عمیق و ریشه‌دار از خوشنویسی تصویر شده‌اند. در حقیقت واژه‌ی مایایی «تزیب» (tz’ihb) هم به معنای نقاشی و هم به معنای نوشتن است که با شیوه‌ی نگارش نقاشانه و ارتباط مستمر نوشتن و نقاشی‌کردن در خط‌نوشتار مایایی مطابقت دارد. بسیاری از متون بر تک‌بنا‌های سنگی یادبود، مانند الواح یادبود (سنگ‌های ایستاده‌ی بزرگ)، تخت‌های شاهی و محرابه‌های مدور، نقش بسته‌اند. هم‌چنین برخی متون بر بخش‌هایی از سازه‌ها مانند سنگ‌ها یا چوب‌های بالای ورودی بناها، ستون‌ها، دیوارها، کتیبه‌ها، راه‌پله‌ها و نمای ساختمان‌ها ترسیم شده‌اند. برخی از این متون نقش‌بسته در ساختمان‌ها متونی طولانی هستند؛ برای مثال نوشته‌ی هیروگلیف راه‌پله‌ی معبد ۱۰L-26 در کوپان (Copan) اندوراس که از ۱۳۰۰ واحد هیروگلیف تشکیل شده یا سه پنل دیواری بزرگ در معبد کتیبه‌ها در پالنکی (Palenque) در چیاپاس. بیشتر این متون هیروگلیف با نگاره‌هایی تصویری و شمایلی همراه شده‌اند که نمونه‌ی آن را می‌توان در نقاشی‌های دیواری بونامپاک (Bonampak) در چیاپاس یافت.
نوشته‌هایی از این دست عموما با مفصل‌بندی واحدی آغاز می‌شوند که به ذکر تاریخ و داده‌های ستاره‌شناختی و فصلی دیگر، مانند جایگاه ماه و دیگر چرخه‌های سماوی هفت و نه‌گانه می‌پردازد. بیشتر محتوای این متون بر روی‌دادهای تاریخی مربوط به حکومت، و پس از آن مربوط به سایر اشراف و مدیران رده‌بالا می‌پردازد. این روی‌دادها ولادت‌ها، مناسک کودکی، مراسم تفویض مسئولیت، جنگ‌ها، اسرای گرفته‌شده و مرگ‌ها را شامل می‌شود. سوابق مربوط به احداث بناهای یادبود و مناسک تاج‌گذاری حاکمان در پایان دوره‌های معین تقویمی بیشترین اهمیت را داشته‌اند. دیگر متون حایز اهمیت متونی بوده‌اند که به ثبت روی‌دادهای اساطیری، تضرع به بارگاه خدایان و نیاکان و معرفی تبار سلطنتی حاکمان و نام‌ها و عناوین متبرک می‌پرداخته‌اند. این قبیل مستندات که وقایع تاریخی را بر اساس تقویم ۲۶۰ روزه‌ی مناسکی ثبت می‌کردند، ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به حاکمانی بودند که فعالیت‌ها و تبارشان گاه به روی‌دادها یا نیاکانی در گذشته‌های دور (مثل زمان آفرینش جهان) یا آینده‌های دست‌نیافتنی مرتبط می‌شد. زنان نیز به مرات موضوع این متون یادبود را تشکیل می‌دادند؛ خواه به عنوان دختر حاکمان که برای ازدواج‌های مصلحتی به نواحی دیگر فرستاده می‌شدند، یا در مقام مادران و همسران حاکمان، و یا در مقام شاهان و حاکمان محلی.
