همانطور که در بخش پیشین اشاره شد، “متدها” به این دلیل که یک رویکرد به اصطلاح “علمی” به آموزش و یادگیری زبان داشتند، بیش از هر مفهوم دیگری در تاریخچه آموزش زبان های خارجی مطرح و تا حدی تعیین کننده آموزش بوده اند. برای نشان دادن تاثیر شگرف این مفهوم همین بس که عموما مفهوم اجتماعی فرهنگی آموزش زبان تا حدی با مفهوم “متد” عجین شده است و افراد عمدتا گمان میکنند که هرگونه یادگیری زبان خارجی بدون برخورداری از برچسب “متد” بی معنی است. حال آنکه، عموما آگاه نیستند که خود مفهوم “متد” و تجربه های زبان آموزی تصرفا چارچوبی برای کنترل آموزش از طریق تجویز کارکردها و فعالیت های کلاسی در هر مرحله از تدربس است که عموما نتایج کارآمدی هم به دنبال ندارد…
” هر چه در گرامر و واژه و دیکته خوب بودم، کافی نبود، …نمی توانستم بخوانم”
نوشته‌های مرتبط
“زبان یعنی لغت و لغت یعنی تکرار و تمرین”
“زبان یعنی گرامر”
همانطور که در بخش پیشین اشاره شد، “متدها” به این دلیل که یک رویکرد به اصطلاح “علمی” به آموزش و یادگیری زبان داشتند، بیش از هر مفهوم دیگری در تاریخچه آموزش زبان های خارجی مطرح و تا حدی تعیین کننده آموزش بوده اند. برای نشان دادن تاثیر شگرف این مفهوم همین بس که عموما مفهوم اجتماعی فرهنگی آموزش زبان تا حدی با مفهوم “متد” عجین شده است و افراد عمدتا گمان میکنند که هرگونه یادگیری زبان خارجی بدون برخورداری از برچسب “متد” بی معنی است. حال آنکه، عموما آگاه نیستند که خود مفهوم “متد” و تجربه های زبان آموزی تصرفا چارچوبی برای کنترل آموزش از طریق تجویز کارکردها و فعالیت های کلاسی در هر مرحله از تدربس است که عموما نتایج کارآمدی هم به دنبال ندارد.
همانطور که در ادامه خواهید دید، دوره علمی متدهای آموزش زبان خارجی با این ادعا شکل گرفت که متد ترجمه گرامر متدی ارتباطی نیست و به بافتارهای اجتماعی و کاربرد اجتماعی زبان توجه ندارد، و گویی زبان در یک خلاء تدریس می شود. با این حال، متدهای بیشماری که در دوره به اصطلاح علمی معرفی شده اند، نیز خود همین مسئله را داشتند. برای مثال، روش هایی که در بخش های بعدی بدان ها خواهیم پرداخت، مثل آدیولینگوال (audiolingual)، سایلنت وی (silent way)، ساجستوپدیا (sugestopedia) و حتی روش های امروزی تری چون رویکردهای ارتباطی آموزش زبان علی رغم اینکه ادعا می کنندکه زبان را در متن اجتماعی آن آموزش می دهند، آن را در رویکردی همگن ساز بی توجه به زبان آموزان و پیشینه و بافت فرهنگی آن ها ارائه می دهد.
برایان استریت در مدل سوادآموزی خود، موقعیت رایج فعالیت های آموزشی منجمله آموزش زبان خارجی را “سواد مستقل” می نامد و معتقد است که تمامی فرآیندهای آموزشی، از جمله آموزش زبان خارجی، بسیار فنی است و بدون توجه به بافتار اجتماعی فرهنگی آن، به صورت شکلی از فرایندهای خنثی ارائه می شوند. این دیدگاه فنی و ابزاری به آموزش و زبان با این که به خودی خود بسیار خاص فرهنگی و بسیار محدود است به شیوه ای جهان شمول تعمیم می یابد. مصداق این امر در حوزه آموزش زبان خارجی بسیار مشهود است. اول اینکه متدهای معرفی شده، عموما بر این باورند که بر پایه مدل های ارتباطی اجتماعی مهارت های اجتماعی را به زبان آموزان می آموزند و البته کارکردهای اجتماعی زبان. با این حال، اکثر این متدها سیلابس هایی از پیش تعیین شده دارند و در سرتاسر دنیا به یک شکل تدریس می شوند. مثلا، فرد در هر نقطه ای از دنیا که باشد، روش آدیولینگوال و یا سایر روش های به اصطلاح “علمی” را به شیوه ای کاملا کنترل شده، و با ابزار آموزشی مشخصی می آموزد. بدین ترتیب، فرآیندهای کلاسی، کتاب ها، مضامین و مفاهیم درسی، ابزار آموزشی، تمرین های کلاسی، آزمون سازی، و ارزیابی های زبانی یک زبان آموز ایرانی و یک زبان آموز کرهای یا ژاپنی، همه کاملا یکسان و بی ارتباط با متن اجتماعی آنی زبان آموز است.
از آنجا که مفهوم متد آموزش زبان و انواع آن در ایران به صورت عمومی کمتر شناخته شده است، در این سلسله مطالب، ایتدا در هر بخش به معرفی متدها، ویژگی های نظری و کاربردهای کلاسی آنها میپردازیم و سپس انتقادهای بیشماری را که بر این روش های آموزش زبان وارد شده را مرور می کنیم. در آخر، دیدگاه های نوین تری از آموزش زبان به شکلی که اکنون در دنیا در قالب مطالعات میان رشته ای و با تمرکز بر مکتب سوادآموزی نقادانه، سواد به مثابه گفتمان و رویکردهای ایدئولوژیک سواد آموزی که در حوزه آموزش زبان خارجی وارد شده اند را مطالعه خواهیم کرد. در این یادداشت ها تلاش می شود که مصادیق این روش ها به شکلی که در بافتار اجتماعی ایران، با تکیه بر روش های کلاس های خصوصی، دانشگاهی و نرم افزارهای آموزشی مطرح است معرفی شوند.
متدهای دوره پیشا علمی (pre-scientific era)
ترجمه گرامر (Grammar Translation) (قرن ۱۸ -۱۹۳۰):
از جمله مهم ترین شیوه های تدریس زبان دوم، در ابتدای قرن بیستم، ترجمه گرامر است که علاوه بر پیشینه هزار ساله اش، منطبق بر الگوهای گرامر و ترجمه بوده است. در این متد، زبان آموزان متون بسیاری را از زبان های یونانی کلاسیک و لاتین به انگلیسی ترجمه میکردند. این متد تنها بر ترجمه، تاکید بر قوانین دستوری، توضیف و توضیح آن به همراه مثال، و تمرین آن قوانین فعالیت های آموزشی اصلی کلاس مبتنی بوده است. این رویکرد که در زمره رویکردهای ” دوره پیشا متد” (pre-method) قرار می گیرد، کاملا متنی و ترجمه ای بوده و شانس کمی برای یادگیری و اکتساب زبان دوم (خارجی) در قالب مکالمات باقی می گذاشته است. علاوه بر آن، تاکید بر درستی (accuracy) بوده تا بر تسلط و روانی (fluency) زبان آموخته شده بوده است.
واژه نامه تخصصی آموزش زبان انگلیسی ، متد ترجمه گرامر را به شکل زیر توصیف میکند:
“یک متد خشک، بیروح و ناکارآمد که هیچ توجیه نظری ندارد. ریشه های این متد تدریس به زبان لاتین باز می گردد. و متمرکز است بر ترجمه صورت های دستوری، حفظ واژگان، قوانین یادگیری و از بر کردن صرف افعال. تمرکز این متد بر فرم است و نه بر معنا. پاراگراف ها تنها برای یادگیری دستور مورد استفاده قرار می گیرند و معلم و زبان آموز توجهی ندارند که ممکن است آن پاراگراف خاص هیچ ارزش تدریس نداشته باشد. مشکل دیگر این متد این است که تمامی آموزش و توضیحات دستوری به زبان مادری انجام می شود. بخش عمده ای از دانش و تخصص حوزه آموزش صرف از بین بردن و کمرنگ کردن این متد شده است.
این روش نسل هایی از زبان آموزان را تربیت کرده که به راحتی می توانند معلمان
نیتیو خود را تا مرز جنون در بحث درباره استخراج قوانین دستوری می کشانند ولی نمی توانند در آسانترین مکالمات روزمره زبان مشارکت کنند.”
یادگیری زبان خارجی در این متد یک نوع تربیت ذهنی است با هدف قادر نمودن افراد به خواندن ادبیات در زبان مبدا و و در شکل اولیه خود این متد نوعی از تربیت فلسفی محسوب می شده است. در این متد، زبان مادری زبان آموزش است. و ترجمه در تمام سطوح آموزش زبان مثل آموزش ساختارهای دستور و توصیف و تبیین آن ها به کار گرفته می شود. یک شیوه کلاسیک آموزش زبان به این شیوه که منحصرا مبتنی بر متن و ترجمه آن است بدین ترتیب صورت می گیرد: ابتدا قوانین ساختاری دستوری در ایتدا آموزش داده می شوند، سپس از داخل متن مورد نظر به مثال هایی از آن دستور اشاره می شود. تمرین های دستوری بعد از این دو مرحله شامل نوشتن جملات به زبان مادری و ترجمه آن ها به زبان مقصد است با رعایت تمامی قوانین دستوری. در پایان هر درس فهرست های واژگان جدید که باید حفظ شوند. یکی از انتقادات بسیار مهم وارده به این متد آموزش زبان، در دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی با ظهور متدهای ارتباطی (communicative) که به این متد وارد شد، استفاده از زبان مادری به عنوان زبان آموزش بود و اینکه با این نوع آموزش زبان آموزان هیچگاه قادر به کاربرد ارتباط و مکالمه زبان نبوده اند.
روند آموزشی این متد، تصاویر و خاطره هایی از تجربه های عمومی زبان آموزی در محیطهای دانشگاهی و حتی در برخی موسسات آموزشی را به خاطر می آورند: فهرست های بلند کلمات تخصصی، و تمرین های ترجمه متن از انگلیسی به فارسی. عموم کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه در دانشگاه ها که با عنوان سمت تدریس می شوند و جزواتی که به شکلی پراکنده متون انگلیسی و واژگان و ترجمه متون را ارائه می کنند نیز مبتنی بر همین متد هستند. چنانچه از ویژگی های این متد بر می آید، به نظر می رسد که این متد ریشه ای دیرپای در نظام آموزشی ما داشته است، چه در واحدهای زبان انگلیسی مقطع راهنمایی و دبیرستان و چه در واحدهای زبان تخصصی پیش دانشگاهی.
دوره متدهای علمی (scientific era): متد آدیولینگوآل (Audiolingual) (1950-1930):
مهم ترین روش های “علمی” آموزش زبان که با تاثیرپذیری از مکتب ساختارگرایی زبانشناسی از اواخر دهه ۱۹۲۰ میلادی پا به عرصه ظهور گذاشتند، متد آدیولینگوآل (audiolingual) است. این متد در واکنش به حضور هزاران ساله متد ترجمه گرامر ظاهر شد. آدیولینگوآل اولین متد از گروه متدهای به اصطلاح علمی ای بود که در حوزه آموزش زبان خارجی مطرح شد. زمانی شکل جدیتری از مطالعه علمی زبان به خود گرفت که بلومفیلد، زبان شناس آمریکایی، که در اوایل قرن بیستم به دنبال جمع آوری المان های زبانی زبان های بومی بودند، با کمبود معلمان آموزش دیده در حوزه زبان مواجه بود، و این مسئله موجب شد که مطالعه این زبان ها در سطح مشاهده زبان شفاهی باقی بماند.
به این متد، متد ارتش (Army) هم می گویند. در جنگ جهانی دوم، آمریکا به این نتیجه رسید که به تعداد زیادی سرباز نیازمند است و آن ها باید بتوانند که به سرعت زبان خارجی را بیاموزند. بدین ترتیب، آدیولینگوآل به عنوان بخشی از آموزش جنگی عملیاتی، مهارت های ارتباطی بنیادی زبان بر مبنای تکرار و مشاهده را بیاموزند. فی الواقع، آدیولینگوآل موفقیت فراگیر خود را مدیون برنامه ارتش آمریکا در تربیت افراد با مهارت های زبانی بالا بوده است.
مکتب دیگری که به شدت بر رواج آدیولینگوآل به عنوان اولین متد علمی آموزش زبان خارجی تاثیر گذار بود، مکتب رفتارگرایی اسکینر بود. اسکینر معتقد بود که اصولا هر چیزی، از جمله زبان، را می توان با تکیه بر چرخه های شرطی سازی و در قالب عادتواره آموخت.
بدین ترتیب بود، که متد در معنای جدید خود با تکیه بر دو گروه نظریه پا به عرصه وجود گذاشت: نظریه زبانشناسی و نظریه یادگیری. آدیولینگوآل در نظریه زبانشناسی از مکتب ساختارگرایی بلومفیلدی و “ارائه توصیفی علمی از زبان” (براون ۲۰۰۱:۳۲) و در نظریه یادگیری از مکتب رفتارگرایی تبعیت می کرد. در توجه به ساختارهای زبانی، آدیولینگوآل به سیستم های بنیادی واجی، واژگانی و نحوی می پرداخت. یادگیری در این متد بر یادگیری قطعات سازنده زبان و قوانین یادگیری بود به شکلی که باور داشت یادگیری قطعات اولیه زبانی و ساختارهای اولیه زبانی به راحتی به یادگیری زبان کمک می کند. بدین ترتیب، فعالیت های کلاسی و فرآیند یادگیری را در چرخه های شرطی سازی اسکینری و بر مبنای تکرار مداوم دروس، گرامر و کلمات مبتنی بر تکرار الگوهای زبانی، تکرار و حفظ در شکل دهی به “عادتواره های زبانی” دنبال میکرد. در یک چرخه رفتار گرایی یادگیری، المان های زبانی آموزشی عموما در یک چرخه محرک، پاسخ و تشدید کننده ارائه می شدند. “تکرار جملات، پرکردن جاهای خالی، جایگذاری و تکمیل جملات” (ریمز ۱۹۹۱، ریچاردز و راجرز ۲۰۰۲، براون ۲۰۰۱) از جمله فعالیت های معمول و بنیادی آموزش زبان به شیوه آدیولینگوال است. لازم به ذکر است که به دلیل تاکید بر ساختارهای زبانی چون واژگان و واج ها، تلفظ درست نیز به شدت مورد نظر بود و در صورت امکان، اکثر کلاس های این متد در لابراتورآرهای زبان دایر بودند.
برای مثال، الگوی زیر عموما در یک کلاس آدیولینگوال جریان دارد:
She went to the cinema yesterday.
Stimulus; Theatre. Response: She went to the theatre yesterday. Reinforcement: Good!
برای فهم بهتر آنچه که در یک کلاس زبان مبتنی بر آدیولینگوآلیسم اتفاق می افتد، بهتر است پرسش های زیر را درباره تجربه روند کلاسی این روش از خود بپرسیم:
Ø آیا در کلاس زبان، از شما خواشته می شود که دائما عبارات و واژگان جدید را بسیار تکرار کنید؟
Ø آیا عموما تلفظ لغات، مثل محل استرس واژگان و لحن جملات با تکرار زیاد آموزش داده می شود؟
Ø آیا در کلاس شما تکرار همگانی کلیه المان های زبانی، از سوی معلم به کار گرفته می شود؟
Ø آیا تکرار فردی و تکرار دسته جمعی المان های زبانبی به صورت متناوب و تکرار شونده دائما جریان دارند؟
Ø آیا پرسش و پاسخ دائما انجام می شود؟
Ø آیا معلم شما هر چند دقیقه یکبار می گوید ” Everybody repeat after me” و از شما می خواهد که به صورت جمعی و یا فردی مطالب مختلفی را بعد از وی تکرار کنید؟
چنانچه پاسخ شما به پرسش های بالا مثبت باشد، به احتمال زیاد متد تجربه زبان آموزی شما آدیولینگوآل بوده است و یا معلمتان ویژگی های کلی آن متد را به کار برده است.
بسیاری از پکیج های شنیداری آموزش زبان انگلیسی که بسیار هم رواج پیدا کرده اند و شامل جملات بسیار کوتاه انگلیسی و حتی ترجمه آن ها هستند، نیز در زمره ابزارهای آموزشی مرتبط با این متد قرار می گیرند. ساختار اصلی پکیج های این گونه نرم افزارهای آموزش زبانی را که مشاهده کنیم، متوجه می شویم که تاکید بر جملات کوتاه با کاربردهای روزمره، و ترجمه فارسی آن جملات در ستون مقابل، و فایل های متعدد صوتی که همان جملات ساده را تکرار می کند و از مخاطب خود نیز می خواهد که همگام با آن نرم افزار جملات را تکرار کند. ارائه دهندگان آن ادعا می کنند که تنها با شنیدن این سری سی دی ها و یا نرم افزارهای آموزشی، فرآیند یادگیری زبان انگلیسی به راحتی شکل می گیرند، نمونه هایی از این متد هستند که اتفاقا از اقبال عمومی بالایی برخوردارند.
ایمیل نویسنده: sheykhan.m@gmail.com
مطالب مرتبط:
قصه زبان (۱) : متد و تجربه های زبان آموزی http://www.anthropology.ir/node/28000