معرفی فضاهای فرهنگی شهر ملایر برای کلاس انسان شناسی شهری دکتر ناصر فکوهی در مقطع کارشناسی ارشد ارائه شده است. این کار در قالب اسلایدهای پاورپوینت ارائه شده که با فرمت پی دی اف در ذیل قابل دانلود است. همچنین شرح هریک از اسلایدها در ادامه ارائه شده است.
اسلاید ۱:
نوشته‌های مرتبط
معرفی
اسلایدهای ۲و ۳:
شهر ملایر در جنوب شرقی استان همدان قرار دارد و از نظر تقسیمات اداری-سیاسی مرکز شهرستان ملایر محسوب می‌شود. شهر در دامنه کوه‌های قصر قجر (۲۲۵ متر) و ارتفاعات سردکوه (۲۷۵۷) گسترده شده است و در دره‌ای عمیق، طولانی و مستحکم در میان کوه‌های شمالی و شرقی انتهای دربند ازناو که بر عموم راه‌های منطقه مسلط است ساخته شده ( شمس، حجی ملایری ۱۳۸۸، به نقل از مهندسین مشاور معماری وشهرسازی زیستا، ١٣٨۴ ، ص ۴۰)
اسلاید ۴:
ملایر دومین شهر استان همدان از نظر وسعت و جمعیت است. شهر « در موقعیت جغرافیایی غرب ایران و جنوب شرقی استان همدان در عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۱۷ دقیقه و ۳۸ ثانیه، و طول جغرافیایی ۴۸ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۰ ثانیه، واقع شده است. مساحت شهر ۲۲۸۰ هکتار و جمعیت بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰ ۱۵۹۸۴۸ نفر است»، شهر متشکل از ۲ منطقه شهری و ۲۳ محله است.» (موسوی و دیگران،۱۳۹۳)
شهر ملایر از نظر جمعیت دومین شهر استان همدان است. با تکیه بر نتایج سرشماری ۱۳۹۰ این شهر با نهاوند که سومین شهر استان است اختلاف جمعیتی ۸۴۰۰۰ نفری دارد و جمعیت آن به عنوان شهر دوم بیش از دوبرابر شهر سوم است. البته باید توجه داشت که جمعیت شهر اول استان، همدان بسیار بیشتر بوده و ۵۲۵۷۹۴ نفر است که این مقدار به تنهایی از مجموع ۲۷ شهر پس از آن از جمله ملایر بیشتر بوده و این مسئله خود بیانگر محوریتی است که شهر همدان در زندگی ساکنین سایر مناطق این استان دارد. در میان استانهای همسایه این استان، استانهای زنجان، کرمانشاه و مرکزی نیز از چنین تمرکز بالای جمعیتی در مرکز استان برخوردارند در حالی که استانهای قزوین، کردستان و لرستان چنین نیستند.
اسلاید ۵:
جاده‌های AH2 و AH8 دو محور ترانزیتی اصلی هستند که از نزدیکی ملایر عبور میکنند هرچند شهر، با هر دو آن‌ها فاصله دارد. AH2 از طریق تهران ، ساوه و همدان به مرز خسروی متصل می‌شود. این بزرگراه که نام کامل آن بزرگراه آسیایی شماره ۲ است، از دنپاسار در اندونزی آغاز شده و در مرز خسروی به پایان میرسد و ملایر با شهر همدان که محل عبور این محور در نزدیکی آن است فاصله‌ای ۸۴ کیلومتری دارد. AH8 یا بزرگراه آسیایی شماره ۸ از شهر آستارا وارد ایران شده و با عبور از تهران، ارک، بروجرد و خرم‌آباد در نهایت شهر تورپینوفکا در روسیه را به بندر امام خمینی متصل می‌کند. بروجرد که این محور از آن عبور می‌کند با ملایر فاصله‌ای ۶۴ کیلومتری دارد. در ادامه فاصله شهر ملایر با تهران، مراکز استانهای همسایه و شهر‌های شاخص استان همدان آورده شده است:
فاصله با تهران: ۳۸۶ کیلومتر (نزیک‌ترین حالت)
فاصله با شهر‌های استان همدان:
همدان:۸۴ کیلومتر تویسرکان:۵۲ کیلومتر نهاوند: ۵۰ کیلومتر اسد‌آباد: ۱۲۱ کیلومتر
فاصله با مراکز استانهای همسایه:
اراک(مرکزی)۱۱۰ کیلومتر قزوین(قزوین) ۳۱۲ کیلومتر زنجان(زنجان) ۳۴۴ کیلومتر
سنندج(کردستان) ۲۵۷ کیلومتر کرمانشاه(کرمانشاه) ۱۹۳ کیلومتر خرم‌آباد(لرستان) ۱۶۸ کیلومتر
بدین ترتیب مشاهده می‌شود که ملایر نزدیک‌ترین فاصله را در میان مراکز استان‌ها با اراک مرکز استان مرکزی دارد. این مسئله در حیات ساکنین شهر نیز تاثیر‌گذار است چرا که شهر اراک به عنوان یکی از مراکز صنعتی ایران، دارای تمرکز بالای واحد‌های صنعتی است که برخی از آن‌ها در جاده ملایر-اراک قرار دارند و ساکنین ملایر در آن‌ها کار میکنند.
اسلاید ۶:
ایستگاه راه‌آهن ملایر، در چهارم مهر ۱۳۹۰ افتتاح شد و نخستین بخش پروژه راه‌آهن غرب کشور و تنها بخشی محسوب می‌شود که تا کنون به بهره‌برداری رسیده است. این ایستگاه کار خود را با قطار‌های مسیر ملایر-مشهد آغاز کرد و تا کنون به همین منوال ادامه داده است (برای تهران و سایر مقاصدی خارج از مسیر ریلی به مشهد، قطار ندارد). (سایت شرکت مهندسین مشاور رهاب، پروژه‌ها، راه‌آهن، راه‌آهن اراک-ملایر-کرمانشاه قطعات ۱ الی ۴) و ( ایسنا، ۱۸ دی ۱۳۹۱ کد خبر: ۹۱۱۰۱۸۱۰۳۸۹)
اسلاید ۷:
در ادامه بحث به طور مختصر به تاریخ منطقه و شهر ملایر پرداخته خواهد شد. از آن‌جا که شهر ملایر در دوره قاجار و به دستور فتحعلی شاه ساخته شده، تاریخ منطقه تا پیش از ساخته شدن شهر تنها به شکل مختصر ارائه شده و بیشتر تاکید بر دوره قاجار و پهلوی خواهد بود.
اسلاید ۸:
پیش از اسلام:
همانطور که پیشتر اشاره شد شهر ملایر در دوران قاجار بنا شده با این وجود در منطقه دشت ملایر و روستا‌های آن (که قدمت بیشتری دارند)، می‌توان آثاری از سکونت در دوران پیش از اسلام را مشاهده کرد. این آثار عمدتا به دوران ماد باز می‌گردند.
حفاری‌های دیوید استروناخ در محل تپه نوشیجان در ۱۰ کیلومتری ملایر قدمت لایه‌های زیرین این محوطه باستانی را ۷۰۰ سال پیش از میلاد تخمین می‌زند (استروناخ، ۱۹۶۸).
از جمله محوطه‌های باستانی دیگر در منطقه دشت ملایر می‌توان به شهر زیرزمینی سامن (واقع در شهر کنونی سامن در ۱۷ کیومتری ملایر) اشاره کرد که در سال ۱۳۸۴ و به شکل اتفاقی کشف شده و قدمت اسکلت‌های کشف شده در آن را به پیش از دوران اشکانی نسبت داده‌اند ( همشهری آنلاین، سه‌شنبه ۱۷ خرداد ۱۳۹۰).
پس از اسلام/دوران زندیه:
پس از اسلام مهم‌ترین وهله تاریخی که منطقه ملایر در آن نقش بازی کرده به دوران زندیه و قدرت گرفتن کریم‌خان زند باز می‌گردد. در دوران پیش از به قدرت رسیدن کریم‌خان، ایل زند که یکی از طوایف لک به شمار می‌آیند در منطقه مابین دشت‌های همدان و زاگرس داخلی سکونت داشتند که مرکزیت آن‌ها در روستا‌های کمازان و پری قرار داشت (دایره‌المعارف ایرانیکا، کریم خان زند). این دو روستا در فاصله ۳۴ و ۳۰ کیلومتری از شهر فعلی ملایر قرار دارند. ابراهیم صفائی نخستین اشاره به نام طایفه زند در منطقه ملایر را دوران سرنگونی صفویه می‌داند (صفائی ابراهیم، ۱۳۳۹: ۲۳-۲۴). با به قدرت رسیدن نادرشاه ایل زند به خراسان تبعید می‌شوند و با مرگ نادر مجددا به منطقه ملایر باز می‌گردند. در این دوره مرکزیت استقرار طایفه زند در ناحیه کمازان قرار می‌گیرد (تا پیش از سفر کریم‌خان به اصفهان و به قدرت رسیدن او) (صفائی ابراهیم، ۱۳۳۹: ۲۵) و (دایره‌المعارف ایرانیکا، کریم خان زند).
اسلاید ۹ و ۱۰:
تاریخ شهر در دوره قاجار:
تا پیش از تاسیس شهر به دستور فتحعلی‌شاه، دو آبادی مهم منطقه ملایر در دوره قاجار، قلعه زندیه و دهکده چوبین بوده‌اند. چهارمین زن عقدی فتحعلی‌شاه، “مریم‌خانم” برادر زاده کریم‌خان زند بود که شاه از او پسری داشت به نام شیخ‌علی میرزا (شیخ الملوک) که به سال ۱۲۱۰ به دنیا آمد. در سال ۱۲۲۴ زمانی که شیخ‌الملوک چهارده سال داشت، مریم خانم از شاه خواست تا به همراه پسرش نزد طایفه خود بازگردد و شاه موافقت کرد. به فرمان شاه، والی کرمانشاه محمدعلی میرزای دولتشاه (بزرگترین فرزند شاه) شهری جدید مابین قلعه زندیه و دهکده چوبین بنا کرد که به همین سبب، نخستین نام شهر دولت‌آباد یا دولت‌آباد ملایر بوده است. شیخ‌علی میرزا به حکومت ملایر و تویسرکان منسوب و در این شهر مستقر شد ( صفائی، ۱۳۳۹، ۴۴). شیخ‌علی میرزا به سال ۱۲۳۴ لقب شیخ‌الملوک را دریافت کرد (صفائی، ۱۳۳۹، ۴۵) و بنا‌های منسوب به شیخ‌الملوک در شهر فعلی ملایر نظیر کاروانسرا، مسجد و بازار در دوره او ساخته شده‌اند.
«بنای اصلی شهر دولت‌آباد عبارت بود از چند قصر و باغ برای شاهزاده (شیخ‌الملوک) و مادر و اتباعش و یک مسجد و یک حمام و یک بازار، همه این ساختمان‌ها در یک محصوره بنا شده بود» و «بسیاری از آبادی‌های تابع همدان و بروجرد و اراک که به ملایر نزدیک بودند جزو قلمرو این شهر شدند» (صفائی، ۱۳۳۹، ۴۴ و ۴۵).
از جمله مکان‌های مهمی که در این دوره در شهر ایجاد شدند، می‌توان به بازار شیخ‌الملوک که همان بازار کنونی ملایر است، مسجد جامع شیخ‌الملوک، سربازخانه، دیوانخانه و حوزه علمیه اشاره کرد که همگی در هسته دولت‌آباد کنونی در ملایر قرار داشتند.
شیخ الملوک به سال ۱۲۵۱ به دعوت محمد‌شاه به تهران رفت و باقی عمر خود را همراه با دیگر برادران شاه در اسارت گذراند و حکمرانی او بر شهر ملایر پایان یافت (صفائی، ۱۳۳۹، ۴۸). از دیگر حاکمانی که در توسعه ملایر در دوران قاجار نقش مهمی بازی کردند می‌توان به عبدالمحمد میرزا ملقب به “سیف‌الدوله” نوه فتحعلی‌شاه و پسر احمد میرزا عضدالدوله اشاره کرد. سیف الدوله در سال ۱۳۰۰ قمری (یا ۱۳۰۵) و به فرمان ناصرالدین شاه به حکومت ملایر و تویسرکان منسوب شد (صفائی ۱۳۳۹، ۵۱) و ( محسن عماد ملایری، شهریور ۱۳۲۸، مجله یغما).
سیف‌الدوله در ملایر موقوفات زیادی دارد. او بزرگترین واقف شهر ملایر است و این در حالی است که به گفته سرپرست اداره اوقاف و امور خیریه ملایر ، ۶۳ درصد از اراضی شهرستان ملایر وقفی اند (خبرگزاری فارس، ۱۷/۱۰/۹۲). این موقوفات در جهت‌دهی به روند توسعه ملایر نقش بسیار مهمی داشته‌اند. این اراضی «از الگویی غیر متشکل تبعیت میکنند» و این پراکندگی سبب شده تا در چند دهه اخیر، گسترش ساخت و ساز در اراضی وقفی شکل شهر را از حالت «متقارن و شعاعی» خارج کرده و «به شکل طویل سوق دهد» ( شمس مجید، حجی ملایری پریسا، ۱۳۸۹). نقشه شماره مربوط به تفکیک اراضی وقفی و غیر وقفی در شهر ملایر است. از این نقشه می‌توان به این نتیجه رسید که توسعه شهر ملایر به سمت اراضی شمال غربی در دو دهه گذشته از وقفی بودن زمین‌ها تبعیت کرده است.
پارک ملایر نیز که اکنون به نام بوستان سیفیه شناخته می‌شود، توسط سیف‌الدوله و در دامنه کوه «موسوم به گرمه» در سال ۱۳۰۴ قمری احداث شده است(صفائی،۱۳۳۹،۵۳). و نخستین مدرسه نوین شهر ملایر در دوران حکمرانی سیف‌الدوله و در محل این پارک دایر شد(عماد ملایری، ۱۳۲۸). پارک سیفیه در توسعه شهر نقش مهمی بازی کرد و بعد‌ها محلات جدیدی تحت تاثیر آن ایجاد شدند که در نهایت آن را به شهر متصل کردند. درباره این پارک و تاریخچه آن، در بخشی که به معرفی آن اختصاص یافته به شکل تفصیلی‌تر بحث شده است.
معماری ملایر در این دوره از سبک اصفهانی رایج در دوران صفوی تاثیر گرفته است. استفاده از این سبک در شهر‌های کوچکی نظیر ملایر تا اواخر دوره قاجار نیز رواج داشته است.« خانه‌های قدیمی شهرستان ملایر شیوه و سبک اصفهانی را تا اواخر دوره قاجار حفظ نموده و از لحاظ طرح و پان تشکیل شده‌اند از اندرونی، بیرونی، خانه‌های خدمه هشتی، اتاق‌های گوشوار، حوضخانه، اصطبل و …» (ساریخانی، ۱۳۸۴). از جمله خانه‌های قدیمی باقی مانده از این دوره می‌توان به خانه لطفعلیان، منصوری،بابایی، شیرزادی، محمد باقر محسنی اشاره کرد. این خانه‌های قدیمی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:« ۱-خانه‌هایی که به صورت مجموعه طراحی شده‌اند و شامل اندرونی، بیرونی و مجل خدمه می‌شوند، ۲- خانه‌هایی در چهار جبهه یا دارای حیات اربعه و ۳- خانه هایی در دو جبهه (رو و پشت به قبله))(همان). معماری در این دوره درون‌گرا، بوده و خانه‌ها پنجره‌ای رو ه معابر نداشتند و دیوار‌های خانه‌ها که بدنه معابر را تشکیل می‌داده‌اند حالتی یکنواخت داشته‌اند (همان).
اسلاید ۱۱- دوران رضاخان
مدرن شدن طراحی شهری در ملایر را باید محصول دوران رضاخان دانست. در این دوره روند مدرن شدن ساخت شهری در ملایر را می‌توان با دستورات اداری زیر پیگیری نمود. در نامه‌ای به تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۱۰، وزارت امور داخلی دستوراتی جزئی برای مهندسین، طراحان و معمارانی فرستاد که مسئولیت نوسازی مرکز قدیمی شهر و نواحی اطراف آن را به عهده داشتند: عرض خیابان اصلی ۱۶ متر، عرض جوب‌ها در هر سمت خیابان نیم متر، پیاده‌رو‌ها ۵/۳متر و با عرض کلی ۲۴ متر، شعاع میدان ۲۴ متر، که ۵/۳ متر از قطر داخلی آن را پیاده‌رو تشکیل می‌داد. خیابان‌ها و میدان می‌بایست هم‌سطح می‌بودند، ساختمان‌های اطراف میدان و در طول خیابان می‌بایستی متناسب بوده و طبقات اول باید به اندازه تحمل وزن یک طبقه دیگر مستحکم می‌بودند. حداقل عرض وجه جلوی مغازه ۵/۳متر و ضخامت دیوار‌های فونداسیون ۷۵ سانتیمتر که بایستی ۱ متر پایین تر از سطح زمین باشد. این دستورات نشان می‌دهد که در برهه زمانی ۱۳۱۰ نوسازی ملایر به شکل کنونی اش با دستورات دقیق تنظیم شده است. گفتنی است که بقایای معماری امر شده در این نامه تا امروز نیز در اطراف میدان امام خمینی و بلوار ۱۶ متری منتهی به آن تا حدی قابل تشخیص است. (CITIES iv. Modern Urbanization and Modernization in Persia/ iranica)
تشکیلات رسمی ملایر به طور رسمی از سال ۱۳۱۰ آغاز به کار کرد و نخستین رئیس آن (بلدیه) میرزا تقی‌خان اکرمی بود. در سال ۱۳۱۰ است که روند خیابان‌کشی و شهرسازی مدرن در ملایر آغاز می‌شود. تاریخ نشر کتاب در ملایر به همین دوران یعنی دهه ۲۰ شمسی باز‌می‌گردد (عبدالحسین آذرنگ، تاریخ نشر کتاب در ایران، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی)(آذرنگ، ۱۳۹۳). تا پیش از تاریخ ۱۳۰۴ یک نشریه به نام سهیل در ملایر به چاپ رسید، تاریخ نشر این روزنامه را ۱۲۹۹ (روزنامه رسالت، ۱۳۹۰) یا ۱۳۰۱(قدسی زاده و دیگران، ۱۳۹۳)ذکر میکنند، این نشریه در همدان چاپ شده و در ملایر توزیع می‌شد. (روزنامه رسالت، ۱۳۹۰).با این وجود در داوری درباره معنای چاپ این نشریه باید جانب احتیاط را رعایت کرد، چرا که انتشار آن پس از دوره کوتاهی متوقف شد. در ادامه بین سال‌های ۱۳۰۴ تا ۵۷ تعداد نشریات منتشر شده در ملایر ۵ عدد بود. این عدد برای همدان ۴۴و برای تویسرکان و نهاوند ۱ است (قدسی زاد و دیگران، ۹۳).
در ادامه به روند توسعه فیزیکی شهر ملایر در دوره‌های متفاوت، به شکلی مختصر پرداخته شده است:
اسلاید ۱۲- مراحل توسعه شهر ملایر:
۱- پیش از تشکیل شهر:
پیش از ۱۱۸۶ هجری شمسی، آبادی‌های ناحیه کنونی شهر ملایر منحصر به قلعه زندیه و دهکده چوبین بوده است. با نزدیک‌تر شدن قلعه زندیه به دهکده چوبین محله زندیه در اطراف آن و به سبک قلعه‌های روستایی شکل گرفته بود (نوابخش،صفی ۱۳۸۸).
۲-تاسیس شهر ملایر و حکمرانی شیخ الملوک (۱۱۸۶ شمسی) تا شکسته شدن حصار شهر
«در این دوره شهر دولت آباد شکل گرفته و در دو هسته به سرعت رشد می‌کند، هسته دولتی شیخ‌علی میرزا و هسته فرح آباد حاج جعفرخان»(شمس، حجی ملایری ۱۳۸۸). در اواخر این دوره شهر از پنج محله اصلی به اضافه بخش دولتی محصور در حصار شهر و شهر اقماری فرح‌آباد تشکیل شده بود (همان به نقل از مومنی ۱۳۶۵: ۳۱)
در این دوره نقشه محدوده شهر کاملا شعاعی است(نوابخش، صفی ۱۳۸۸).
۳-برداشته شدن حصار شهر (۱۲۶۴) تا ۱۳۳۵:
در این دوره شهر اقماری فرح‌آباد و پارک سیفیه به شهر متصل شده و در حد فاصل پارک با شهر، محلات جدیدی متعلق به طبقات بالاتر به وجود می‌آیند.
۴-۱۳۳۵تا ۱۳۵۵:
در این دوره جمعیت شهر ملایر بر مبنای نخستین سرشماری عمومی نفوس و مسکن معادل ۲۱۱۰۵ نفر بوده است. این جمعیت با نرخ رشد ۰۳/۳ در سال ۱۳۴۵ به ۲۸۴۳۲ نفر و با نرخ رشد ۱۸/۵ در ۱۳۵۵ به ۴۷۱۷۷ نفر رسید (شمس، حجی ملایری، ۱۳۸۸).در ای دوره توسعه آرام، عمدتا در زمین‌های بایر و بیشتر در شمال و جنوب شرق شهر انجام گرفته است(همان).
۱۳۵۵-۱۳۶۵:
در این دوره مهاجرت گسترده و واگذاری زمین باعث رشد بالای جمعیت می‌شود، در این دوره محلاتی نظیر جعفرآباد،امامزاده عبدالله؛ شمس‌آباد به وجود آمدند که فاقد امکانات مناسب شهری‌اند. در سال ۱۳۶۵ جمعیت شهر به بیش از دوبرابر مقدار ۱۳۴۵ یعنی ۱۰۳۶۴۰ نفر رسید (همان).
۱۳۶۵-۱۳۸۵:
در این دوره رشد فیزیکی عمدتا به سمت شمال غرب و به طور کلی حواشی شهر صورت گرفته است. در این دوره رشد جمعیت نرخی نزولی داشته است.(همان)
اسلاید ۱۳- نقشه مراحل توسعه ملایر:
در نقشه شماره ۳ مراحل توسعه شهر ملایر با شش رنگ نشان داده شده است. همانطور که مشاهده می‌شود می‌توان ادعا کرد که توسعه ملایر به تقریب خوبی عمدتا از مرکز بوده است. البته در مرحله دوم و سوم باید توجه داشت که دو هسته فرح‌آباد و هسته دولتی مرکزی در رشد شهر دخالت داشته‌اند. حد فاصل این دو هسته است که بعد‌ها در نهایت با اتصال پارک سیفیه به شهر، محلات مرفه‌تر شهر ملایر را ساخته‌اند و کاربری‌های فرهنگی عمده‌ای نیز در این محل قرار دارند که شاید مهم‌ترینشان خود پارک سیفیه باشد که در جای خود به آن پرداخته خواهد شد. در ادامه به توصیف فضاهای فرهنگی در شهر ملایر پرداخته می‌شود و در انتها تلاش می‌شود تا الگویی برای توجیه نوع پراکندگی این فضا‌ها در شهر و دسته‌بندی آن‌ها ارائه شود.
اسلاید ۱۴-دانشگاه‌ها
مهم‌ترین دانشگاه‌های شهر ملایر، دانشگه سراسری ملایر و دانشگاه آزاد هستند (به لحاظ تعداد دانشجو).
دانشگاه سراسری ملایر در سال ۱۳۷۰ با نام دانشگاه تربیت معلم ملایر آغاز به کار کرد. اکنون این دانشگاه ۶۴۰۰ دانشجو در ۶۴ رشته دانشگاهی مختلف و هفت دانشکده مجزا دارد ( وبسایت دانشگاه ملایر/ درباره دانشگاه).
دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر در سال ۱۳۶۷ در این شهر افتاح شده است. این دانشگاه در سال ۱۳۸۹ با ۵۶ دانشکده، نزدیک به ۷۵۰۰ دانشجو داشته است (وبسایت دانشگاه آزاد ملایر، درباره واحد، درباره دانشگاه).
دانشگاه ملایر (سراسری) خارج از شهر و در بلوار اراک- ملایر قرار دارد، البته دانشکده عمران و معماری این دانشگاه در شمال شهر و بالاتر از محله کوی ولیعصر واقع‌اند. دانشگاه آزاد ملایر نیز در همین منطقه است. تعداد دانشجویان این دو دانشگاه به تنهایی ۶۹/۸ درصد جمعیت شهر است. دانشگاه ملایر برای دانشجویان پسر در خود دانشگاه خوابگاه ارائه نمی‌دهد و تمام خوابگاه‌های پسران این دانشگاه در سطح شهر هستند. اکثر خوبگاه‌های سطح شهر این دانشگاه ( چه دختران و چه پسران ) در مناطق شرقی و شمای خیابان اراک و امتداد آن خیابان همدان و بلوار انقلاب واقع شده‌اند. بسیاری از دانشجویان غیر بومی نیز که ساکن خوابگاه نیستند در این منطقه زندگی میکنند. حضور این تعداد از دانشجویان یکی از عوامل متمایز کنده فضاهای فرهنگی این بخش از بخش سنتی‌تر شهر است.
اسلاید ۱۵-کتابفروشیها وکتابخانه‌ها:
بر مبنای اطلاعات بانک اصناف و مشاغل کشور، در ملایر ۱۶ خرده‌فروشی کتاب وجود دارد. این تعداد برای شهر تویسرکان ۷، نهاوند ۱۵ و همدان ۴۶ عدد است. از جمله کتاب‌فروشی‌های مشهور ملایر می‌توان به کتاب‌فروشی دانش اشاره کرد که به گفته یک سایت خبری محلی بخشی از فیلم مسافر کیارستمی ساخته ۱۳۵۳ در آن فیلم‌برداری شده است(ملایر پرس،۱/۲۱/۹۱).
کتابخانه‌ها:
طبق آماری که سرپرست اداره کتابانه‌های عمومی ملایر در سال ۹۱ ارائه داده است در شهر ملایر ۵ کتابخانه فعالیت میکنند(ایرنا، ۲۰ آبان ۹۱)، برخی از کتابخانه‌ها در ملایر محل برگزری جلسات انجمن‌های ادبی نیز هستند. کتابخانه علامه مجلسی از مهم‌ترین آن‌هاست. در ملایر فرهنگسرا وجود ندارد(ایسنا، ۲۹ اردیبهشت ۹۵، ۵-۱۶۶۹۷-۹۵۲کد خبر) و این خلاء را مکان‌هایی نظیر سالن اجتماعات کتابخانه‌ها پر می‌کند. از جمله انجمن‌های ادبی فعال در این شهر می‌توان به انجمن نویسندگان جوان اشاره کرد که به شکلی مستقل و در سال ۱۳۷۸ تاسیس شده است و تعدادی از اعضای آن تا کنون از آثار خود کتاب چاپ کرده‌اند.(رضا عبدی ۱۳۸۰، مسعود حسینی ۱۳۸۸،جعفری جوزانی ۱۳۹۱، ناصر صارمی ۱۳۹۱)(وبلاگ انجمن نویسدگان جوان ملایر).
اسلاید ۱۶ و ۱۷- پارک سیفیه و محله پارک
پارک سیفیه را شاید بتوان مهم‌ترین فضای فرهنگی شهر ملایر در طول تاریخ مدرن این شهر نام نهاد. سابقه احداث این پارک به دوران سیف الدوله حکمران شهر ملایر میرسد که در دوران ناصر الدین شاه به این سمت گماشته شد. سیف الدوله که به موقوفات خود مشهور است این پارک را با بهره‌گیری از الگو‌هی اروپای آن زمان بنا کرد. در این دوره پارک بیرون از شهر قرار داشت که بعد‌ها و در نتیجه توسعه شهر، این دو به هم متصل شدند. تاریخ تاسیس این پارک به ۱۲۶۵شمسی باز می‌گرد(صفائی، ۱۳۳۹: ۵۱).
بعد‌تر و با توسعه ملایر بین سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۶ محلات جدیدی در ملایر شکل گرفتند که حدفاصل پارک و هسته دولت‌آباد ملایر قرار داشتند. از جمله این محلات می‌توان به محلات پارک و امیرکبیر اشاره کرد (شماره‌های ۱۰ و ۱۸ در نقشه ۴) که این محلات عمدتا وضعیت بهتری نسبت به سایر مناطق شهر داشتند. بلوار پارک بلواری ست که میدان فخری را به ضلع جنوب غربی پارک و میدان شهید بابک متصل می‌کند. در بلوار و محلات اطراف آن می‌توان شاهد کافه‌ها، کتابفروشیها و غذاخوریهای مدرن بود. کتابخانه علامه مجلسی نیز که پیشتر به آن اشاره شد و محل برگزاری جلسات انجمن‌های ادبی شهر است نیز در این محله و در میدان دکتر بابک قرار دارد. از دیگر بلوار‌های مهم اطراف پارک بلوار‌های ارم و پرستار است که به ترتیب اضلاع غربی و شمالی پارک را تشکیل می‌دهد. به گفته رئیس شورای شهر ملایر ساختمانی نیمه‌کاره که در بلوار پرستار قرار دارد قرار است که در آینده‌ای نزدیک به فرهنگسرا تغییر کاربری دهد(خبرگزاری فارس ۲۹/۰۲/۹۵).
از جمله فضاهای مهم دیگری که در این بلوار قرار دارند می‌توان به دانشکده عمران دانشگاه ملایر، دانشگاه آزاد ملایر و یکی از ورودی‌های بام ملایر اشاره کرد که مکانی تفریحی است.
چهره کنونی پارک سیفیه:
هویت تاریخی این پارک در سال‌های اخیر دچار دگرگونی زیادی شده که مناسب نیست و سه محور عمده این دگرگونی احداث شهربازی در دهه ۷۰، احداث ساختمان نیمه‌کاره بزرگ در ضلع شمالی پارک و قطع برخی درختان برای احداث دریاچه مصنوعی هستند(رضایی،همدان‌پیام ۱۳۹۵)
گفتنی است که بسیاری از درختان پارک بیش از صد سال قدمت دارند و محوطه پارک، عمارت آن و همچنین مقبره سیف‌الدوله در ردیف آثار ملی ثبت شده‌اند(رضایی،همدان‌پیام، ۱۳۹۵).
اسلاید ۱۸- سایر فضاهای تفریحی عمده
مجموعه کوثر: این مجموعه شامل یک پارک، دریاچه مصنوعی و یک شهربازی می‌شود که از جمله پارک‌های جدید احداث شده شهر به شمار می‌رود.
مینی ورلد ملایر: به مجموعه‌ای گفته می‌شود که شامل ماکت‌های بنا‌های مشهور جهان نظیر برج ایفل است. این مجموعه بیشتر کارکردی توریستی دارد و چندان جایگاهی برای اهالی خود شهر ندارد.
بام ملایر: بام ملایر پروژه‌ای است که از سال ۱۳۸۷ ساختش آغاز شده و در حال اجرا است. این پروژه با پوشش ۲۴۰ هکتار زمین و ۲۰ هزار متر زیربنا قرار است دو رودخانه مصنوعی، دو رستوران، یک آبشار مصنوعی را در خود جای دهد. بخش‌هایی از این پروژه از جمله آبشار تکمیل شده و بخش‌هایی دیگر در حال ساخت است( سایت شهرداری ملایر، گردشگری، تاریخی-تفریحی، بام ملایر). هرچند هدف‌گذاری این مجموعه نیز کاملا توریستی است ولی مورد استقبال ساکنین ملایر نیز قرار دارد و ملایری‌ها از محیطش استفاده میکنند. مسئله‌ای که در مورد مینی‌ورلد صادق نیست. دسترسی به این بام بیشتر با ماشین است و پیاده رفتن به آن‌جا نوعی ورزش و فعالیت بدنی به حساب می‌آید. در مقاطع مختلف زمانی این مکان به شکل موقت نقش یک محل گردهم‌آیی را بازی می‌کند. به عنوان مثال زمانی که یک تیم فوتبال پرطرفدار بازی مهمی را برده و یا قهرمان شود، بام ملایر یکی از مکان‌هایی است که طرفداران در آن جمع شده و خوشحالی میکنند. مکان مهم دیگری که چنین کارکردی دارد پارک سیفیه است.
دیگر فضاهای سبز مهم شهر عبارتند از پارک چمران بین خیابان‌های خیام و رجایی، پارک بانوان در ضلع شمای خیابان باغ بنفشه، باغ ظهیری در ضلع شمالی انتهای شرقی خیابان شهید رجایی، بوستان باغ گل در ضلع غربی خیابان گلشن، پارک معلم واقع در انتهای جنوبی خیابان معلم و مجموعه پارک و دریاچه کوهسار در ضلع غربی بلوار نبوت که شهربازی جدید ملایر نیز در آن قرار دارد.
اسلاید ۱۹- بازار ملایر
بازار ملایر قدمت زیادی داشته و معاصر تولد شهر ملایر و دوران شیخ‌الملوک نخستین حکمران شهر است. بازار مجموعه‌ای متشکل از یک بازار اصلی و دو بازار فرعی است. بازار اصلی از یک محور شمالی-جنوبی و یک محور شرقی غربی تشکیل شده که در محلی به نام چار سوق یکدیگر را قطع میکنند (همشهری آنلاین، ۱۸/۳/۱۳۹۰). بازار ملایر در سال۱۳۵۵ با شماره ۳/۱۲۸۶ در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است(همان). درباره وضعیت کنونی بازار ملایر می‌توان گفت که در سوی قدیمی‌تر(شرقی) شهر حکم مرزی نادقیق دارد که محلات نزدیک به پارک را که چهره‌ای مدرن‌تر دارند را از نواحی نسبتا سنتی‌تر جدا می‌کند. بازار هم‌چنان منطقه‌ای است که فعالیت‌های تجاری مختلف در آن متمرکز است و پاساژ‌های جدید‌تر احداث شده نیز چندان از آن دور نیستند. بافت بازار هم‌چنان خود را حفظ کرده است و محلهای اجتماعات خاص خود را داراست. از این جمله می‌توان به چای‌خانه‌هایی اشاره کرد که سابقه زیادی داشته و به نوعی محل گردهم‌آیی کسبه بازار و ساکنین و رهگذران آن محدوده به شمار می‌روند. بازار ملایر هم محلی برای خرید ساکنین شهر است و هم محلی توریستی به شمار می‌رود.
در منطقه بازار موزه مردم‌شناسی ملایر نیز قرار دارد. موزه مردم‌شناسی ملایر، موزه ملایر یا خانه لطفعلیان تنها موزه شهر ملایر است که در محل خانه‌ای متعلق به دوران فتحعلی‌شاه دایر شده است. هرچند این موزه جایگاه چندانی در زیست روزمره ساکنین شهر ندارد اما نمونه‌ای ارزشمند از معماری دوران قاجار در شهر به شمار می‌رود که در وضعیت خوبی باقی مانده است.
اسلاید ۲۰– فضاهای موقت
تکیه ابوالفضل شاخص‌ترین هیات‌های عزاداری در شهر ملایر است که به گفته مسئول این هیات، قدمتی ۶۰ ساله دارد (فارس نیوز،۱۲/۰۸/۹۳). فضای موقتی دیگری که در چند سال اخیر در ملایر ایجاد شده، جمعه‌بازار شهر است که با حمایت شهرداری شهر برگزار می‌شود و محلی موقتی است که خرده‌فروشان ملایر و شهر‌های اطراف برای فروش اجناس خود به آن می‌آیند. محل برگزاری این بازار چند بار تغییر کرده و محل ثابتی ندارد. مهم‌ترین علت تغییر مکان بازار ایجاد ترافیک است چرا که استقبال زیادی از آن می‌شود.
اسلاید ۲۱- نقشه ۴
اسلاید ۲۲- نقشه ۵– ارائه الگو
مقدمات طرح الگو:
نقشه شماره ۵ مربوط به پژوهشی می‌شود که بر مبنای شاخص‌های توسعه پایدار شهر ملایر را در قالب ۲۳ محله رده بندی می‌کند(موسوی و دیگران،۹۳). در این پژوهش محلات از نظر ۴ شاخص اقتصادی، جتماعی، زیست‌محیطی و کالبدی در بازه‌ای قرار گرفته‌اند که مقدار بیشنه آن ۳۱۴.۰۴ و کمینه آن ۱۸۹.۶۱ است و بر این اساس محلات ۲۳ گانه رتبه‌بندی شده‌اند. این بازه معرف «پایداری» محلات است. (این رتبه بندی در چارچوب مطالعات توسعه پایدار انجام شده است.) لازم به ذکر است که در نقشه ۵، ناحیه سبزرنگ قرار گرفته در شمال غربی و بخشی از محلات زردرنگ کنار آن محلاتی هستند که جدید ساخته شده‌اند و بازه ساخت آن‌ها عمدتا میان سال‌های ۶۵ و ۸۵ بوده است که پیشتر در توضیح مراحل توسعه شهر به آن‌ها پرداخته شد (نظیر شهرک ولیعصر). در این‌جا ذکر یک نکته ضروری است. نقشه ۵ در زمینه مطالعات جغرافیای شهری و با رویکردی کمی تولید شده است و در بررسی از فضاهای فرهنگی باید جانب احتیاط را در مورد آن رعایت نمود. از جمله شاخصه‌های پایداری که در این مطالعه به آن‌ها اشاره شده شاخص اجتماعی است که در برگیرنده مواردی است که می‌توانند در مطالعه فضاهای فرهگی به کار آیند. موارد زیر در این مطالعه به منظور مطالعه شاخص اجتماعی به کار رفته‌اند:« ۱- تعداد ساختمان‌ها و فضاهای زیبا در محله، امکاات زیربنایی و تاسیسات شهری ۳- توزیع عادلانه خدمات شهری ۴- دسترسی به مسیر‌های پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، ۵- نور و روشنایی محله به هنگام شب نورپردازی مناسب (زیست حیطی)، ۵- وجود مناظر طبیعی زیبا، ۶- میزان تغییرات محله نسبت به گذشته ۷- مراکز آموزشی از لحاظ کمی و کیفی و دسترسی، ۸- میزان نوسازی و به سازی در محله، ۸- میزان مشارکت و روابط همسایه‌ای ۹- فراغت و تفریح ۱۰- تعلق خاطر و علاقه به محله ۱۱- هویت فرهنگی و میراث‌های تاریخی ۱۲- مشارکت زنان در جامعه ۱۳- دسترسی به چشم‌انداز‌های طبیعی ۱۴- دسترسی به فضاهای فرهنگی»(همان). هرچند اندازه‌گیری هریک از این مولفه‌ها در ارائه نتایج این پژوهش آورده نشده اما در میان محلات زردرنگ هیچ محلهای را نمی‌توان یافت که از نظر شاخص اجتماعی امتیازی بالاتر از یکی از محلات زردرنگ داشته باشد و در مورد محلات قرمز رنگ نیز همین مسئله صادق است.
البته باید تاکید کرد بحث ما چنین است که فضاهای فرهنگی میان نقاط مختلف شهر به لحاظ کیفی متمایز‌اند نه آن‌که یک محله خاص که حاشیه ای است به لحاظ فرهنگی ضعیف‌تر ست چرا که در این‌جا ما فرهنگ را استاندارد نکرده‌ایم که بتوان مقدار آن را اندازه گرفت. با این وجود برخی از امکانات شهری در برخی نقاط شهر کم هستند. مثلا میزان دسترسی به این امکانات در محلاتی نظیر امامزاده عبدالله و یا جعفرآباد به طور محسوسی از محلات اطراف منطقه پارک کمتر است که باید آن را مدنظر داشت.
طبق گزارش ایرنا به نقل از مدیر کل راه و شهرسازی استان همدان ۳۸ درصد از جمعیت شهری ملایر در مناطق حاشیه‌نشین زندگی میکنند. ( ایرنا، ۰۶/۱۱/۱۳۹۵). عمده این محلات در دوره توسعه میان ۵۶ و ۶۶ به وجود آمده‌اند یا در این دوره به فراخور نرخ بالای مهاجرت به ملایر چهره‌شان دگرگون شده است.این‌ها محلاتی چون نفت سیاه، امامزاده، جعفرآباد و شمس‌آباد را شامل می‌شوند. البته گفتنی است که تمامی ۳۸ درصدی که در گزارش ایرنا حاشیه‌شین توصیف شده‌اند، در محلاتی با وضعیت یکسان زندکی نمی‌کنند و به عنوان مثال وضعیت زیرساخت‌های شهری در محله سرجوی ممکن است از نفت سیاه بالاتر باشد. با این وجود می‌توان با قطعیت چنین اظهار کرد که خیابان اراک و امتداد آن یعنی خیابان همدان و بلوار انقلاب در شهر ملایر، مرزی فیزیکی میان کیفیت فضاهای فرهنگی ایجاد می‌کند که قابل تامل است. خیابان اراک خیابانی است که در بخشی از طول خود شرقی، غربی و در بخشی دیگر شمالی-جنوبی است. می‌توان به طور کلی چنین ادعا کرد که نواحی شمال و شرق این خیابان نسبت به جنوب و غرب، به لحاظ زیرساخت‌های شهری وضعیت مناسب‌تری دارند.
شرح الگو:
بنابراین الگوی ما در نهایت به شرح زیر است و فضای فرهنگی به شکل زیر دسته‌بندی می‌شوند:
بخش۱- این بخش شامل محله‌های قدیمی‌تر می‌شود که به شکل سنتی محله‌های مرفه نشین ملایر بوده‌اند (محله‌های قرار گرفته در غرب خیابان اراک)، و همچنین مناطق تازه ساخته شده در شمال غربی شهر نظیر شهرک ولیعصر و کوی پلیس و کوی ولیعصر ( ۲۲، ۲۱ و ۲۰) که ساختاری جدید‌تر دارند. گفتنی است که برخی از محلاتی که در این جای می‌گیرند، لزوما در نقشه ۵ سبز رنگ نیستند و محلات زردرنگ را نیز شامل می‌شوند. این بخش، هم از نظر کاربری‌های موجود و هم از نظر بافت و پیکره شهر هویتی مدرن‌تر دارد. (بخش عمده) زیست دانشجویی، غذاخوریهای مدرن، فضاهای سبز شاخص، کتابخانه‌های محل جلسات انجمن‌های ادبی، کتابفروشیها ،پاساژ‌ها و همچنین فرهنگ‌سرا‌ی در دست تاسیس شهر در این بخش قرار دارند.
۲-بخشی که بافت سنتی‌تری دارد و عمده آن را بازار ملایر و محلات اطراف آن تشکیل می‌دهند، بیشتر این محله‌ها زرد رنگ و قرمز رنگ هستند و شامل محلات نزدیک به بازار و برخی محلات جنوبی‌تر می‌شوند. دو محله سبزرنگ در این بخش به محدوده بازار و بخش‌هایی از محله‌های ۱۱، ۱ و ۷ یعنی محلات ته سعدی، سعدی، قائم‌مقامی و شهید رجایی –ازناو می‌شود. لازم به ذکر است که بافت و پیکره شهر و همچنین کاربری‌های موجود در این منطقه الگویی سنتی‌تر دارند. هرچند میان بخش‌های مختلف آن توزیع امکانات بسیار متفاوت است و در اطراف بازار میزان دسترسی به امکانات به شکل محسوسی از مناطق دورتر نظیر جعفرآباد، نفت سیاه و یا امامزاده عبدالله بیشتر است. محلاتی نظیر سعدی و یا قائم مقامی مناطقی هستند که تاریخچه‌ای طولانی‌تر نسبت به این محلات دارند و شیوه توسعه شهر در دوره به وجود آمدن آن‌ها به گونه‌ای بوده است که دسترسی به امکانات را تسهیل کرده است. آن‌چه میان همه محلات این بخش مشترک است تفاوت قاطع بافت شهری و زیست روزمره است که خصلتی سنتی‌تر دارد.
مرز میان این دو بخش به شکلی تقریبی محور خیابان اراک-خیابان همدان-بلوار انقلاب است که در نقشه ۶ ترسیم شده است.
اسلاید ۲۳- نقشه ۶
اسلاید ۲۴ و ۲۵ و ۲۶- منابع
فایل پیوست:
