نسیم وهابی
شاید بتوان گفت پیشینه جوایز ادبی به قرون‌وسطا برمی‌گردد که شاعران در مجلسی به بداهه‌سرایی می‌پرداختند و بهترین شعر پاداش می‌گرفت؛ ولی سنّت جایزه ادبی به گونه کنونی‌اش در قرن هفدهم شکل گرفت؛ با ایجاد جایزه یادبود که درواقع جدّ جوایزی شد که از طرف مؤسسات و نهادها اعطا می‌شود. جایزه گنکور و جایزه نوبل از همین سنّت قرن هفدهمی تغذیه شدند.
نوشته‌های مرتبط
در اواخر قرن نوزدهم برادران گنکور تصمیم گرفتند همه اموال خود را بعد از مرگ وقف حمایت از اهل‌قلم به‌ویژه کمک به نویسندگان جوان فرانسوی کنند. به‌این‌ترتیب ادموند گنکور با تنظیم وصیت‌نامه‌ای این خواسته را به ثبت رساند. پس از مرگ وی در سال ۱۹۰۲ انجمن ادبی گنکور تأسیس شد که بعدها به آکادمی یا فرهنگستان گنکور تغییر نام داد؛ در ۱۹۰۳ اولین جایزه ادبی فرانسه و قدیمی‌ترین جایزه ادبی جهان متولد شد؛ یک سال بعد از آن هم جایزه نوبل.
ابتکار ادموند گنکور چنان مورد توجه قرار گرفت که کم‌کم جوایز ادبی دیگری در فرانسه و کم‌کم در کشورهای دیگر ایجاد شدند. تشویق و همت دو ناشر سرآمد آن دوره، گاستون گالیمار و برتراند گراسه نیز در پای‌گیری جوایز در اوایل قرن بیستم نقش مهمی داشت. این دو ناشر معتقد بودند در دورانی که به لطف همگانی شدن مدرسه و سوادآموزی مردم به خواندن روی آورده‌اند، جوایز ادبی می‌توانند توجه مردم را بر ادبیات و بخصوص رمان که در آن دوران کم‌کم خوانندگان و علاقه‌مندانی پیدا کرده بود، جلب کنند. به‌این‌ترتیب جایزه «فمینا» در ۱۹۰۴ تأسیس شد، جایزه رمان آکادمی (فرهنگستان) فرانسه در ۱۹۱۴، جایزه «رونودو» در ۱۹۲۶، جایزه «انترالیه» در ۱۹۳۰ و جایزه «مدیسیس» در ۱۹۵۸. جایزه «بوکر» هم که از لحاظ اعتبار درواقع همتای انگلیسی گنکور است، در سال ۱۹۶۸ تأسیس شد.
هر جایزه‌ای حال‌وهوا و قوانین خودش را دارد. اگر مبلغ کنونی جایزه نوبل معادل هشتصد و هشتاد هزار یورو است و جایزه بوکر به برنده‌اش پنجاه هزار پوند تقدیم می‌کند، جایزه بسیار معتبر گنکور هیچ‌گونه پاداش مادّی مستقیم برای نویسنده در نظر نمی‌گیرد. هنوز که هنوز است مبلغی که فرهنگستان گنکور به برنده خود اعطا می‌کند بسیار نمادین است: ده یورو؛ اما اعتباری که این جایزه برای نویسنده برنده آن به ارمغان می‌آورد، فروش چندصدهزار نسخه‌ای اثر و همین‌طور چاپ مجدد آثار دیگر همان نویسنده را تضمین می‌کند. رمان برنده گنکور اقبال بیشتری دارد برای تبدیل شدن به فیلم‌نامه و روی پرده سینما دیده شدن و همچنین به زبان‌های دیگر خوانده شدن. شاتو بریان، مارسل پروست، سیمون دوبووار، رومن گاری، مارگریت دوراس، طاهر بن جلون، عتیق رحیمی از نام‌های شناخته شده گنکور هستند برای خوانندگان فارسی‌زبان. این قدیمی‌ترین جایزه ادبی، مشخصه دیگری هم دارد و آن ترکیب هیئت‌داورانش است. هیئت ده‌نفری داوران گنکور گروهی ثابت و دائمی هستند متشکل از نویسندگان طراز اول.
درواقع، گنکور از یک جایزه فراتر است؛ یک واقعه ادبی است. بیش از یک ماه مانده به روز اعطای گنکور، فهرست نامزدها در چند نوبت اعلام می‌شود. فهرست نوبت آخر که حدود دو هفته قبل از اعلام نتیجه نهایی منتشر می‌شود، شامل چهار نامزد نهایی است. چهار نام، چهار چهره، چهار عنوان در روزنامه‌ها و مجلات فرهنگی، در برنامه‌های فرهنگی تلویزیون و رادیو تکرار می‌شوند و کتاب‌فروشی‌ها کم‌کم میزی را به کتاب‌های نامزدهای جوایز گنکور و «رونودو» و «فمینا» اختصاص می‌دهند. حال و هوای جوایز ادبی برنامه‌ساز رسانه‌هاست. روز اعطای جایزه گنکور و رونودو، کتاب‌فروش‌ها گوش‌به‌زنگ هستند. همه می‌دانند که نتیجه جایزه در ساعت یک بعدازظهر از مقرّ جایزه گنکور که جایی نیست جز رستوران قدیمی و متشخّص «دۥروآن»، در وسط شهر پاریس اعلام می‌شود. خبرنگارها از ساعت‌ها قبل در آن محل کشیک می‌دهند. ناشران چهار نامزد اصلی به قول خودمانی «دل تو دلشان نیست». گنکور شوخی نیست. در فرانسه‌ای که میانگین شمارگان آثار ادبی حدود دو هزار و پانصد نسخه است، فروش متوسط سیصد هزارتایی کتاب برنده گنکور می‌تواند سرنوشت اقتصادی ناشرش را تغییر دهد. ناگفته نماند که جوایز بزرگ همیشه به ناشران بزرگ داده شده‌اند؛ و این بحث همیشه وجود دارد که آیا چون ناشران بزرگ هستند که کارهای باارزش منتشر می‌کنند؟ یا آیا چون ناشران بزرگ هستند که دیده می‌شوند؟ به‌هرحال گنکور در تاریخ خود بسیار به‌ندرت به یک اثر منتشرشده از یک ناشر کوچک یا ناشر متوسط شهرستانی داده شده است. جوایز مهم اغلب بین ده دوازده ناشر قَدَر تقسیم شده‌اند و هرازگاهی یک یا دو استثنا باعث شده که خوشبختانه بشود به این قاعده شک کرد. وقتی بالاخره اسم برنده گنکور اعلام می‌شود، ضرباهنگ کار ناشر برنده چند برابر می‌شود. سفارش کتاب‌فروش‌ها روانه شده، سیل تلفن‌ها و تقاضا برای مصاحبه و دعوت در برنامه‌های ادبی متوقف‌نشدنی است. برنده گنکور معمولاً مهمان اخبار ساعت هشت شب شبکه تلویزیون سراسری است…
برای مطالعه ادامه مطلب و زیرنویس ها به فایل زیر مراجعه نمایید:
فرانسه، مهد جوایز ادبی
مطلب فوق با همکاری موسسه انسان شناسی و فرهنگ و جهان کتاب منتشر می شود