عید فطر در سفرنامه ها و کشورهای اسلامی

پایان ماه رمضان و روز اول ماه شوال درهر سال، یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان در کشورهای اسلامی برگزار می شود که در تقویم مناسبتها از آن به عنوان «عید فطر» یاد می شود.این عید از جمله اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود که معمولاً با تعطیلی رسمی و چند روزه همراه است و مسلمانان با توجه به فرهنگ و رسوم کشور خود به جشن و سرور و برگزاری مراسم خاص دینی و عرفی می پردازند.
در این مختصر مروری کوتاه بر مطالب سفرنامه هایی که به نمودهایی از این عید در پهنه اجتماعی مردم پرداخته اند و نیز به چگونگی برگزاری این مراسم در کشورهای اسلامی پرداخته می شود.
ابن بطوطه مشاهدات خود را از نماز عید در میان سیاهپوستان این طور می نویسد: «من دو عید اضحی و فطر را در مالی بودم، مردم به مصلی که نزدیک قصر سلطان واقع است می¬رفتند و جامه-های سفید خوب بر تن ¬کرده بودند؛ سلطان سوار اسب، طیلسانی بر سر برای نماز حرکت کرد…، این جمع در پیشاپیش سلطان تحلیل و تکبیر میگفتند و رایت¬های سرخ ابریشمین در جلوی سلطان برافراشته بود(ابن بطوطه،۱۳۷۰: ۲/۳۵۳).
نویسنده کتاب از خراسان تا بختیاری می¬نویسد: «در آخر ماه رمضان هر مسلمانی موظف است که به عنوان فطریه چیزی به فقرا بدهد که معمولا باید یک کیل گندم یا جو و یا خرما یا چیز دیگری باشد ولی اغلب آن را به پول تبدیل می¬کنند و این احسان اجر اخروی دارد» (رنه دالمانی، بی¬تا: ۱۸۸).پولاک نیز در سفرنامه خود از عید فطر به عنوان عید بایرام یاد می-کند(پولاک،۱۳۶۱: ۲۳۳).همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه نیز اشاره می¬کند که: در یکی از روزهای آخر اقامت ما در لواسان، به مناسبت عید فطر کلیه روستاییان و خدمه جشن گرفتند. در این مراسم که در تمام کشورهای مسلمان- از دیوار چین گرفته تا بلگراد- اجرا می¬شود، همه از اینکه ماه رمضان و دوران روزه به پایان رسیده است خوشحالی می-کنند(شیل،۱۳۶۲: ۱۲۴-۱۲۲). شاردن نیز در سفرنامه خود به شب عید لیله¬القدر اشاره دارد که مردم با چند ادعیه و اذکار به-خصوص، این عید را برگزار می¬کنند (شاردن،۱۳۳۶: ۵/۲۳۱). نویسنده کتاب داستان باریافتگان نیز از مشاهدات خود در شهر نجف می¬نویسد که روز فطر را عید می¬گیرند، یعنی دکاکین بسته است. مردم با لباس¬های نو و دست¬های حنا بسته، دسته¬¬دسته به دیدن هم¬دیگر می¬روند و شیرینی صرف می¬کنند، اطفال هم با جامه-های رنگارنگ در کوچه¬ها جولان می¬دهند و تفاخر می-کنند(هدایتی،۱۳۸۹: ۸۲).
در کشورهای اسلامی نیز عید فطر که از اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود؛ معمولاً با تعطیلی رسمی سه روزه(Islam & Moslem American, 2017:11)و با آداب و رسوم خاص همراه است. کشور تانزانیا چهار روز را تعطیل می¬کند و مردم بعد از نماز عید فطر و خوردن صبحانه، لباس¬های نو و پاکیزه خود را می‏پوشند و برای دید و بازدید به خانه اقوام می‏روند. در این دید و بازدیدها به کودکان عیدی می‏دهند (به نقل از مصباح و باقریان،۱۳۷۹: ۳۴-۳۵). در مصر مسلمانان این عید را عید «ارمغان بخشی» نامیده‏اند و در شب عید حقوق شبانه مؤذنان و تلاوت¬کنندگان قرآن به¬عنوان پایان ماه بیشتر می¬شود. در عربستان خواندن نماز عید، پوشیدن لباس‏های نو و پاکیزه، پخش شیرینی و نقل از مهمترین کارهایی است که مردم در روز عید و تعطیلات آن انجام می‏دهند. در سوریه جشن عید فطر، سه روز طول می‏کشد و همه لباس نوی خود را می‏پوشند و به یکدیگر هدیه رد و بدل می‏نمایند(همان، ۲۳۸-۲۳۶). ‌بچه‌ها نیز در شب عید،‌ به خیابان می‌روند و فانوس‌های روشن به دست می¬گیرند. آنها به درب منزل همسایه‌ها و دوستان رفته و سرودهای خاص رمضان می‌خوانند و در عوض از بزرگترها آب نبات یا سکه پول می‌گیرند(Celebrating Ramadan a Resource for Educators, 2017:6).مسلمانان هند روز عید فطر را روز، «تمت الوداع» می‏نامند. آنان با لباس متحدالشکل (یک دست سفید) به مساجد می‏روند و مغازه‏های خود را تعطیل می‏کنند؛ تبریک گفتن، جایزه¬دادن و شیرینی پخش¬کردن از دیگر مراسم‏های مسلمانان هند در روز عید فطر است(به نقل از مصباح و باقرزاده،۱۳۷۹: ۳۴-۳۵). در هند و پاکستان، شب قبل از عید، دختران جوان به همراه مادرانشان در مراسم حنابندان شرکت می-کنند و بر روی دستان خود نقش و نگارهای گل‌مانند می‌کشند. این طرح‌ها همیشگی نیستند اما به مدت چند روز روی دستانشان دوام می‌آورند(Ibid).
افغانستان عید فطر را از بزرگترین اعیاد مردم محسوب می‏دارد و اکثر جشن‏ها در کنار بارگاه امامزاده‏ها و یا دیگر اماکن مذهبی برگزار می‏شود (احمدی¬نژاد، ۱۳۷۷، به نقل از مصباح و باقریان، ۱۳۷۹: ۳۸). اسماعیلیان بدخشان تاجیکستان در روز عید فطر، لباس نو بر تن می¬کنند و صبح زود به بیوگان، بیچارگان و یتیمان صدقه می¬دهند. در همین روز میهمان می-روند، دعا می¬خوانند و این عید خجسته را به یکدیگر تبریک می-گویند(چشم¬انداز، سنت¬ها…،۱۳۷۶: ۳۸). در قزاقستان روز عید مردم اغلب این جمله را به کار می¬برند:«سیرام قونوقلسن»(عابدینی،۱۳۸۴: ۸۲). در پاکستان مراسم عید معمولاً تا یک هفته طول می‏کشد. مردم در این روزها برای یکدیگر کارت «عید مبارک» می‏فرستند و مردم نمازگزار به امام جماعت خود، هدیه می‏دهند و کودکان نیز در این روز عیدی فراوانی می‏گیرند. در منطقه کشمیر نیز مسلمانان شب عید، بین مردم نقل و شیرینی پخش می‏کنند و در روز عید مسابقاتی همچون مسابقه تیراندازی بین قبایل مختلف برگزار می‏گردد و به برندگان جوایزی اعطا می‏شود(مصباح و باقریان،۱۳۷۹: ۳۸). همچنین روز عید فطر در مالزی تعطیل رسمی می¬باشد و مسابقه بین¬المللی قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان انجام می¬گیرد(چشم-انداز، نگاه اجمالی…،۱۳۷۶: ۶۴)، مردم در این روز غذاهای مخصوصی مانند کتوپاک و رندانگ و نوعی سس بادام زمینی تند آماده می¬کنند(GUIDE TO ISLAMIC FESTIVALS IN MALAYSIA,2014:6). در میان مردم برونئی نیز که در اصطلاح ملایو به آن«هاری رایا عیدالفطر» می¬گویند؛ ارسال کارت¬های تبریک در سطح بسیار وسیع از جمله مراسم سنتی مردم به شمار می¬آید(چگینی،۱۳۷۹: ۱۵۵).
در ایالات متحده امریکا و دیگر کشورها، مسلمانان اغلب برای یکدیگر هدیه می‌خرند و کارت تبریک عید پایان رمضان می‌فرستند. کسانی هم که تمکن مالی دارند لباس‌های نو می‌خرند و غذاهای خاص با رنگ و بوی فرهنگ محلی می‌پزند(Eid Al-Fitr Celebration in Different Countries, 2017). سازمان ملل متحد نیز این روز را در تقویم تعطیلات خود دارد.

منابع:
– ابن بطوطه، ابوعبدالله محمد¬بن عبدالله، ۱۳۷۰، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد¬علی موحد، ج۲، تهران: آگاه
– احمدی¬¬نژاد، سید¬حسن، ۱۳۷۷، سیمای کابل، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی
– پولاک، یاکوب ادوارد، ۱۳۶۱،. سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی
– چشم¬انداز، ۱۳۷۶، «سنت¬ها و رسوم مذهبی اسماعیلیان بدخشان»، ماهنامه فرهنگی هنری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، شماره۱۱، بهمن ماه، صص: ۴۳-۳۵
– ………….، ۱۳۷۶، «نگاه اجمالی به کشور مالزی»، ماهنامه فرهنگی هنری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، شماره۲، اردیبهشت ماه، صص: ۶۶-۶۰
– چگینی، علی، ۱۳۷۹، اسلام در برونئی، تهران: انتشارات بین¬المللی الهدی
– رنه دالمانی، هانری، (بی¬تا)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه فره¬وشی، چاپ گیلان
– شاردن، ژان، ۱۳۳۶، سیاحت¬نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، تهران: امیرکبیر
– شیل، مری، ۱۳۶۲، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو
– عابدینی، محمد¬حسین، ۱۳۸۴، سیمای فرهنگی قزاقستان، تهران: انتشارات بین¬المللی الهدی
– مصباح، سید حسن و باقریان، سید رضا، ۱۳۷۹، جشن فطرت، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا¬و¬سیما
– هدایتی، سید احمد، ۱۳۸۹، داستان باریافتگان(سفرنامه حج)، تهران: مشعر
و نیز:

Celebrating Ramadan A Resource for Educators, The Outreach Center, Center for Middle Eastern Studies, Harvard University. Available From : http://www.multifaiths.com/pdf/celebratingramadan.pdf. [Accessed: July. 12, 2018]
GUIDE TO ISLAMIC FESTIVALS IN MALAYSIA, 2014, Islamic Tourism Center (ITC)
Islam and Muslim Americans, AANM EDUCATIONAL SERIES, Arab American National Museum, INSTITUTE of Museum and Library SERVICES. Available From:http://www.arabamericanmuseum.org/umages/pdfs/resource_booklets/AANM-IslamBooklet-v6.pdf.[Accessed: July. 15, 2018]
Eid Al-Fitr Celebration in Different Countries, Emdad Khan. Available From :http://www.snmc.ca/wp-content/uploads/2015/07/2015Eidalfitr.pdf. [Accessed: July. 11, 2018]