شهر خلاق

مهسا مطهر و حمید خلیلی پناه

مدت کوتاهی است که اصطلاح «شهر خلاق» وارد زبان برنامهریزان شهری شده است و کمکم میرود تا به اصطلاحی آشنا در افواه عمومی تبدیل شود. برای فهمیدن آنچه امروزه شهر خلاق نام گرفته است باید ابتدا به مفهوم خلاقیت و سپس به مفهوم شهر خلاق پی برد.\

خلاقیت را میتوان دیدن پدیدهها از دریچهای نو و غیر معمول دانست. همچنین میتوان آن را توجه به زاویهای که هیچکس دیگر نمیبیند و سپس ارائه رهیافتهایی نو، غیر معمول و اثر بخش معنی کرد. در حقیقت خلاقیت به وجود آوردن تجربهای نو، ظرفیت و توانایی بازنویسی قواعد و ابزاری برای بیشینه کردن امکانات است. در خلاقیت افراد از توان ذهنی خود برای ایجاد یک مفهوم، انگاره و یا اندیشه جدید بهره میبرند. خلاقیت عبارت است از طی کردن راهی تازه یا پیمودن یک راه طی شده قبلی به طرزی نوین و در نهایت خلاقیت را میتوان ظهور چیزی متعالی و مناسب از منظر یک شخص، گروه و یا جامعه تعریف کرد.

از سوی دیگر شهر چیزی نیست که به خودی خود ظهور کند، بلکه تا حدی از بازنمایی فضاهای درهم بافته و متناقض از روابط فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به وجود میآید. یک شهر علاوه بر عوارض جغرافیایی طبیعی و انسان ساختی که آن را شکل میدهد، شامل افرادی است که در آن زندگی میکنند و شبکهای به هم پیوسته از پویشها و تعاملات اجتماعی هستند. در این فضای اجتماعی و اقتصادی قواعد و مقرراتی بر تعاملات بین افراد حاکم است.

مانند تمام خصایص مثبت بشری خلاقیت نیز برای ظهور و رشد و نمو خود علاوه بر استعداد ذاتی نیازمند فضا و محیطی مناسب برای رشد است. از همین رو است که مفهومی با عنوان «توانایی محیط» ظهور میکند، به این معنی که رفتار افراد در محیط متاثر از قابلیتها و انتخابهایی است که محیط در اختیار آنها قرار میدهد؛ به عنوان نمونه وجود مبلمان و یا برآمدگیهایی برای نشستن، افراد را به نشستن ترغیب میکند. مردم محیط را طی تجربههای کارکردی و ادراک و رفتار خود را در سازگاری با محیط تنظیم میکنند و گاه این تنظیم رفتار در قالب خلاقیت ظهور میکند.

شهر خلاق چیست؟

از دهه هشتاد میلادی توسعه فرهنگ محلی، به مهمترین بخش از دستور کار شهرها و مناطق کشورهای توسعه یافته دنیا تبدیل شد و همین موضوع زمینه و بستر بروز مفهوم «شهر خلاق» را پدید آورد.

فضای زندگی، میدانی ذهنی و روانشناختی است که همه اتفاقهای زندگی فرد در گذشته و حال و آینده را در بر گرفته و رفتار او را در وضعیتهای متفاوت تعیین میکند. از این رو دو فرد حتی در یک محیط عینی یکسان ممکن است رفتارهای متفاوتی داشته باشند، چراکه محیط روانی و ذهنی آنها متفاوت است. برخی از عوامل ذهنی و عینی نیز در بروز رفتار افراد میتوانند، موثر باشند. به تعبیری دیگر شهرها «ماشینهای تولید کننده رفتار» هستند؛ ما به شدت رفتارهای خود را محدود میکنیم تا با محیطی که به آن وارد شدهایم هماهنگ شویم. در این راستا میتوان واحدهایی پایه برای محیط در نظر گرفت که به طور همزمان عناصر کالبدی و اجتماعی محیط را در قالب یک کل مستقل در بردارند و بر رفتار افراد تاثیر تعیینکننده میگذارند.

فرض ابتدایی شهر خلاق این است که افراد عادی میتوانند کارهای فوقالعادهای انجام دهند به شرط اینکه فرصت کافی در اختیار داشته باشند. در شهر خلاق، خلاقیت میتواند از هر منبعی در محیط نشات بگیرد. این محیط بسته به توانایی خود بخشهای متعددی چون جامعه ساکن در محیط، فضا و منظر شهری و امکانات محیطی را شامل میشود.

فلسفه شهر خلاق بر این اصل بنا شده است که هر شهری استطاعت و ظرفیتی بسیار بیشتر از آنچه در وهله اول به نظر میآید در خود دارد؛ به عبارت دیگر در شهر خلاق همه خلاقند! به همین منظور شهر باید فضایی برای جذب و پرورش ایدهها و نوآوریهای همه باشد و بتواند از خلاقیت همه افراد چه افراد خاص و ویژه مانند هنرمندان، دانشمندان، نویسندگان و چه افراد معمولی بهره ببرد. شهر خلاق فضایی برای یادگیری و به کارگیری تمامی حسها است.

طبقه خلاق، شهروند خلاق

در محیط مناسب طبقهای شکل میگیرد که به آن «طبقه خلاق» میگویند. این طبقه از خلاقیت خود برای تولید ارزش اقتصادی استفاده میکند و این خلاقیت مبنای وجودی آن است. همچنین در شهر خلاق یک طبقه رو به رشد خدماتی نیز وجود دارد که جزو طبقه خلاق نیست، ولی با آن تعامل دارد و در ارتباط است. در حقیقت شهر خلاق فضایی است که در آن فعالیتهای نوین اتفاق میافتد و این به معنای وجود «شهروند خلاق» است.

شهر خلاق اهداف و نیازهای گروههای گوناگون را در یک شهر برآورده میکند و اکنون رقابت شهرها بر جذب افرادی است که مهارتهای تکنولوژیک و خلاقانه دارند.

بسترهای شهر خلاق

مکان، واحد کلیدی سازماندهنده رویدادهای اقتصادی و اجتماعی است. ایجاد یک محیط خلاق برای موفقیت اقتصادی شهرها حیاتی است. در حقیقت فرآیند خلاقانه توسعه یک فضای شهری زمانی شکل میگیرد، که افرادی که میخواهند از آن استفاده کنند در این فرآیند دخیل باشند و چون تفکر ساری و جاری افراد در آن اجتماع در طراحی به چشم میخورد به نوعی از خلاقیت موجود در جامعه در شکلگیری شهر کمک گرفته میشود. این فرآیند از یک سو به پویایی و توانایی محیط و از سوی دیگر به بروز طبقه خلاق و تعاملات طبقات درگیر با آن کمک میکند.

از این رو به عنوان نمونه در نگرشهای خلاقگونه به صنعت در شهرها و مناطق خلاق، بحث صنایع فرهنگی، چند رسانهای و خدمات برتر مطرح میشود و برنامهریزان شهری از راههای گوناگون برای تحقق این مهم بهره میبرند؛ به عنوان مثال میتوان از طراحی فضاهای فراغتی مانند پارکها نام برد؛ در انگلستان از خود شهروندان برای تعیین پیادهراهها استفاده میشود، به این ترتیب که پارک، طراحی شده و مدتی مورد استفاده شهروندان قرار میگیرد؛ سپس برنامهریزان مسیرهایی را به عنوان پیادهراه در آن طراحی میکنند که افراد بیشتری در تردد از فضای سبز از آن استفاده کردهاند. به این ترتیب محیط، خود را با رفتار افراد تطبیق میدهد و میزان درگیری ذهنی فرد با محیط به حداقل رسیده، فضای بروز خلاقیت مهیا میشود.

در برخی دیگر از شهرهای خلاق به احیای فضای موجود پرداخته میشود. فضاهایی که در شهر بدون استفاده و یا دارای کاربریهای ناهنجار هستند به جای تخریب و نوسازی دیگرگونه میشوند و گاه این فضاها با نورپردازیها، نقاشیها و کاشیکاریها کاربرد و چهرهای دیگر به خود میگیرند. برنامهریزان شهری کل فضای شهر را تبدیل به کارگاهی برای بروز فعالیتهای نوین میکنند و در حقیقت خلاقیتهای جاری در جامعه از طریق درگیر کردن بهرهوران جذب میشود؛ به عنوان نمونه در برخی از شهرهای اروپا با وضع قوانین منع تکدیگری، افراد به انجام کارهایی هنرمندانه برای کسب درآمد تشویق شده و به این ترتیب شهر دارای فضایی پر نشاط سرشار از رنگ و موسیقی و تفریحات سرگرمکننده میشود. به عبارتی فضاهای عمومی با درگیر کردن مفاهیمی چون مشارکت، تنوع، سرزندگی، جذابیت اقتصادی و هویتبخشی، به عنوان موتور محرکه شهر خلاق عمل میکنند.

هنر در شهر خلاق در ابعاد گوناگون به زندگی مردم وارد شده و مصرف هنر در میان شهروندان آن شهر بالا میرود. هنر از طریق حجم، طعم، موسیقی، منظر و نشانههای شهری جزئی از زندگی مردم میشود. هنرمندان نقش به سزایی در سطوح گوناگون و در شکلگیری شهر خلاق دارند. امتیازهایی چون تکنولوژی پیشرفته و صنایع دارویی و پزشکی در دسترس در کنار مصرف فرهنگی، بسترهای شهر خلاق را ایجاد میکنند. شاید بتوان در این زمینه از اقدام شهرداری تهران با عنوان «نگارخانهای به وسعت یک شهر» در دو سال اخیر به خوبی نام برد که در جریان آن تمامی تابلوهای تبلیغات شهری خالی از هر گونه تبلیغات تجاری میشوند و با معرفی و نمایش دادن آثار هنرمندان مجسمهساز، نقاش، خطاط و یا آثار موزهای ذائقه مردم شهر را به سوی هنر هدایت میکنند.

یک شهر خلاق باید بتواند گروههای گوناگون اجتماعی با فرهنگهای متنوع را در خود پذیرا باشد، چرا که وجود یک جمعیت متنوع با ایدههای گوناگون شانس ظهور خلاقیت را افزایش میدهد. لازمه این مهم تنوع بخشیدن به فرصتهای اشتغال و تفریح است، زیرا برای جذب سرمایههای انسانی و خلاق، شهرها و مناطق وابسته به آنها باید دارای ویژگیهای خاص باشند.

به این ترتیب شهر خلاق دارای بسترهایی میشود که دانش، صنعت و فنآوری برتر در آن وجود دارد و بسترهای فرهنگی قابل توجهی در آن شکل میگیرد که شامل تنوع اجتماعی، برابری اجتماعی و کیفیت مطلوب زندگی است و این خود به جذب هنرمندان و طبقه خلاق به شهر کمک کرده و روند مثبت مهاجرت را ایجاد میکند.

ارکان شهر خلاق

شهر خلاق بر سه مفهوم طبقه خلاق، صنایع فرهنگی هنری خلاق و علم و فنآوری تاکید دارد.

مردم: مردم مصرفکننده و تولیدکننده کالاهای فرهنگی هستند و ظهور هنرمندان آینده نیز از میان آنان اتفاق میافتد. به همین منظور ایجاد بستر مناسب برای موفقیت کارکنان خلاق دارای اهمیت است. مشارکتهای اجتماعی و امکان به قدرت رسیدن سریع جوانان خلاق در عرصههای مدیریتی در شهرهای خلاق از ارکان اصلی این شهرها محسوب میشوند.

بنگاههای اقتصادی: بنگاههای اقتصادی در شهرهای خلاق ایدههای نوآورانه را تجاریسازی میکنند و به اشتغالزایی میپردازند.

فضا: افراد خلاق برای بروز خلاقیت، الهامپذیری و الهامبخشی و نمایش کار خود احتیاج به فضا دارند. فضاهای مناسب شهری زمینهساز برانگیختگی و انطباق و بیان خلاقیت ساکنان آن میشوند.

پیوندها و ارتباطات: یک محیط شهری به عنوان پشتیبان خلاقیت از ارتباطات بهره میبرد و شبکه تولیدکنندگان منطقهای را ایجاد و رقابت و همکاری میان آنان را تقویت میکند؛ این مجموعه خلاقیت را به شهر تزریق خواهد کرد.

چشمانداز و آوازه: چشمانداز و آوازه موضوعی است که موجب رشد استعدادها و جلب توجه به شهر میشود و گردشگری را توسعه میدهد. ورود اقشار متفاوت به محیط شهر و تعامل شهروندان با آنان به رشد خلاقیت شهروندان منجر میشود. مهاجرتهای بینالمللی و ارتباط با دیگر نقاط جهان برای رشد خلاقیت ضروری است.

ماشین فراغت

فراغت و گذران اوقات فراغت امروزه از حقوق اولیه انسانی تلقی میشود. فراغت دیگر نه کالایی لوکس که به ضرورتی جداییناپذیر در زندگی شهری تبدیل شده است. افراد با گذران بهینه اوقات فراغت نیروهای از دست رفته خود را به دست میآورند و آماده تولید و آفرینش میشوند. برنامهریزان شهری میکوشند تا فضای فراغتی فعال را به نسبت فضاهای فراغتی منفعل گسترش دهند. افراد در فضاهای فراغتی فعال برای گذران اوقات فراغت خود مشارکت میکنند و به تقویت مهارتهای خود، تعاملات و مشارکتهای اجتماعی، بازیابی انرژیهای از دست رفته و ایجاد نشاط در خود و دیگران میپردازند.

از مفاهیم جدید در شهر خلاق «ماشین فراغت» است که نه تنها بر رشد بلکه بر مصرف فرهنگ و تسهیلات به عنوان حالتهای کلیدی رفاه اقتصاد شهری تاکید دارد. همانطور که مردم کیفیت نیازهای زندگی را میسازند، ملاحظات زیباییشناسی نیز برای شهرهای فراغتی اهمیت پیدا میکند.

امروزه شهروندان نیازهای کیفی زندگی را بر اساس شهر، فرهنگسازی فراغت و وجود و مصرف تسهیلات رفاهی اولویتبندی میکنند و این امر موجب رشد فضاهایی در شهر خلاق میشود که شهر را به یک «ماشین فراغت» تبدیل میکند.

جهانشهرها

شهرهای خلاق با دست یافتن به شاخصهایی چون انعطافپذیری، ابتکار، خطرپذیری و همچنین رهبری صحیح به «جهانشهر» تبدیل میشوند. این شهرها با نگاهی متفاوت به محیط مینگرند و رفتار متناسب با آن را بروز میدهند، از راههای نوین در حل مشکلات دیرین بهره میجویند و در این راه با هدایت درست توانایی رویارویی با شکستهای احتمالی را به دست میآورند و تلاش میکنند تا در فرآیند جهانی شدن خود را به جهانشهر تبدیلکنند و به این ترتیب در فرآیندهای بینالمللی موثر واقع شوند

UCCN

«شبکه شهرهای خلاق یونسکو» یا «UCCN» در سال ۲۰۰۴ میلادی توسط یونسکو به وجود آمد که مهمترین هدف آن گسترش همکاریهای شهرهای دارای شاخصهای ذکر شده است. در حال حاضر ۱۱۶ شهر در این شبکه عضو هستند. در همه این شهرها خلاقیت هویت اصلی توسعه پایدار شهری به شمار میرود. در حقیقت ویژگی اصلی که در شهرهای خلاق مطرح است، ترکیب و تلفیق ابعاد گوناگون اقتصاد و فرهنگ در گونهای از نظم منطقی انسانی است.

یونسکو برای پیوستن شهرها به شبکه شهرهای خلاق هفت محور اصلی را مد نظر قرار داده است که این محورها به گسترش صنایع فرهنگی، شکوفایی هنرمندان و تعامل میان زندگی و فرهنگ کمک میکنند. شهری که به عضویت این شبکه درآید به یک حوزه عظیم در اشتراکگذاری اطلاعات دست یافته است و به این ترتیب شهرهای دارای مختصات جغرافیای فرهنگی یکسان میتوانند به تبادل تجربیات و اطلاعات با یکدیگر بپردازند.

شهرهای خلاق علاوه بر دارا بودن شبکهای از تولیدکنندگان منطقهای و بازار نیروی کار محلی یعنی کارشناسان و کارگران خلاقی که در یک منطقه استقرار دارند و میتوانند در شکلگیری توسعه خلاقیت اثرگذار باشند، باید از ویژگیهای دیگری در هر یک از محورهای هفتگانه خلاقیت نیز برخوردار باشند؛ این معیارها باید بیانگر روح حاکم بر فعالیت آن شهر باشد.

شهر خلاق صنایعدستی و هنر مردمی: این شهر دارای پیشینهای در شکل خاصی از مهارتها و هنرهای محلی و دارای تولیدات معاصر در این زمینه است. در آن مراکز تربیتی این هنرها موجود است و از طریق برپایی جشنوارهها، نمایشگاهها و بازارچهها در راستای تلاش برای حفظ و گسترش این صنایع بهره میبرد. از شهرهای ثبت شده در این زمینه میتوان از اصفهان در ایران، بامیان افغانستان، جیپور هند، کانازاوا ژاپن و هانگژو چین نام برد.

شهر خلاق هنرهای رسانهای: این شهر دارای توسعه فرهنگی و صنایع خلاق از طریق به کارگیری فنآوری دیجیتال است. در این شهر هنرهای رسانهای موفق، منجر به بهبود زندگی شهری میشوند و گونههای هنر الکترونیک در آن رشد یافته است. دسترسی بیشتر به فرهنگ از طریق توسعه فنآوری دیجیتال در این شهر امکانپذیر است. در این شهر برنامههای مداوم و دیگر فضاهای استودیو برای هنرمندان رسانه به راحتی در دسترس است. از شهرهای خلاق این دسته میتوان از لیون فرانسه و وساپورو ژاپن نام برد.

شهر خلاق سینما: این شهر از زیرساختهای سینمایی برخوردار و زمینه تاریخی تولید، توزیع و تجارت فیلم در آن موجود است و سابقه برگزاری جشنوارهها و دیگر وقایع مرتبط با این موضوع را نیز دارد. مراکز تربیتی یا مدارس سینمایی نیز برای علاقهمندان و خلاقان این رشته در دسترس است. برادفورد انگلستان و سیدنی استرالیا از نمونه شهرهای خلاق سینما در جهان هستند.

شهر خلاق طراحی: ایجاد صنایع طراحی در این شهر رخ میدهد و چشماندازها و مناظر فرهنگی به وسیله طراحی و محیطهای انسان ساخت خلق میشوند. در این شهرها همه چیز طراحی میشود؛ از معماری فضاها، برنامهریزی شهری، مجسمهها، سیستم حمل و نقل، محیطهای عمومی و سیستمهای اطلاعات دارای طراحیهای خلاقانه و هنرمندانه هستند. طراحان و برنامهریزان شهری علاوه بر دسترسی به مدارس و مراکز تحقیقاتی فرصت پیدا میکنند تا طرحهای خود را به معرض نمایش بگذارند. این شرایط در شهرهایی مانند برلین آلمان، کوبه ژاپن، شنژن چین و سئول کره جنوبی فراهم است.

شهر خلاق تغذیه و سلیقه غذایی: این نوع شهر دارای فعالیتهای توسعه یافته رستورانداری است و تعداد زیادی از رستورانها و سرآشپزهای محلی، اغذیه فروشیهای سنتی و صنایع غذایی سنتی در آن فعال هستند. این شهر میزبان سنتی جشنوارهها و مسابقات در این زمینه است. رشت ایران، ژونجو کره جنوبی، برگن نروژ، بوداپست مجارستان و چندین شهر دیگر در این دسته جای دارند.

شهر خلاق ادبیات: شهر خلاق ادبیات را میتوان شهری دانست که از کمیت و کیفیت قابل توجهی در زمینه نشر برخوردار است. طرحهای آموزشی برای آشنایی با ادبیات بومی یا خارجی در همه سطوح از دبستان تا آموزش عالی در این شهر وجود دارد. روح حاکم بر این شهر ادبیات، شعر و درام است؛ به عنوان نمونه در شیراز میتوان محل زندگی حافظ و سعدی را شناسایی و بازآفرینی کرد. اکنون کافهای در کوبا وجود دارد که همینگوی در طی چهار روز اقامتی که در کوبا داشته، در آن قهوه خورده و یا در پراگ مسیر پیادهروی کافکا شناسایی و احیا شده است. در پاریس خانه ویکتور هوگو، کافهای که ویکتور هوگو در آن مینشسته و محل دفن ویکتور هوگو هر کدام به طور جداگانه و در یک مجموعه واحد پذیرای علاقهمندان هستند. برخی از شهرهای این دسته عبارتند از: ادینبورگ اسکاتلند، دوبلین ایرلند، ملبورن استرالیا، آیووا امریکا و بارسلون اسپانیا.

شهر خلاق موسیقی: این شهر میزبان جشنوارهها و مراسمهای موسیقی در سطح ملی و بینالمللی است. مدارس و مراکز آموزش عالی موسیقی در آن فراوان هستند. اینگونه است که روح موسیقی بر شهرهایی چون ادلاید استرالیا، کینشاسای کونگو، سالوادور برزیل، بولونیا ایتالیا و چند شهر دیگر حاکم است.

این مطلب در همکاری با نشریه گیلگمش منتشر شده است

آدرس اینستاگرام مجله گیلگمش

instagram.com/gilgamesh.magazine

gilgameshmag@gmail.com