شهرهای تاریخی جهان اسلام (۴): یزد (بخش دوم)

توسط ملیحه درگاهی در آذر ۳, ۱۳۹۲

آ. لمبتون ترجمه ملیحه درگاهی

شاهرخ در موعد مقرر جانشین تیمور شد و حاکمان بخشهای مختلف یزد منصوب شدند. شاخص ترین این حاکمان امیر جمال الدین چخماق بود که از سال ۸-۱۴۲۷/۸۳۱ تا ۷-۱۴۴۶/۸۵۰ حکومت کرد و یزد در زمان وی دوره ی آرامی را پشت سر گذاشت. او و همسرش بی بی فاطمه و پسرش امیر شمس الدین محمد میراک بناهای مذهبی و غیر مذهبی زیادی را در یزد و نواحی اطراف آن برپا کرده و اوقاف بسیاری را بنیان گذاشتند. در بین این بناها مسجد جماعتی جدید در منطقه ی دهک پایین (Lower Dahuk) بود که توسط امیر چخماق به طور کامل وقف شد. ساخت مسجد از سال ۷-۱۴۳۶/۸۴۰ آغاز و طی سالهای بعدی توسط بی بی فاطمه تکمیل شد. در همسایگی خانقاه یک کاروانسرا، یک حمام، یک مخزن آب، یک قنادی و یک بازار ساخته شده بود و یک چاه نیز حفر شد، علاوه بر تمامی این موارد وی یک کارخانه خارج از شهر یزد و در منطقه ی سرابی ناو، نزدیک به ده آباد، تأسیس کرد. احمدبن حسین الخطیب بیان می کند که این کارخانه همواره فعال و نزدیکترین کارخانه به شهر بود. به تشویق امیر چخماق تعدادی بنا نیز توسط ساکنین یزد در شهر و مناطق اطراف آن ساخته شد.
در سال ۱۴۵۳/۸۵۷ کنترل بیشتر بخشهای ایران از جمله یزد به ترکمن های قراقویونلو، که جانشین آق قویونلها شده بودند، رسید. بر طبق گفته ی محمد مفید در سال ۱۴۵۴/۸۵۸ خشکسالی شدید در یزد، از دست دادن قابل ملاحظه ی زندگی و شیوع بلا و مرض به دلیل حرکت نیروهای نظامی و پراکندگی جمعیت، بوجود آمد. سیل شدید سال ۱۴۵۶/۸۶۰ خسارات بیشتری را به بار آورد. در سرتاسر نیمه ی دوم قرن ۱۵/۹ حرکات نظامیان و کشمکشها بین گروههای مخالف برای کسب برتری، در یزد و مناطق پیرامونی آن همچون سایر بخشهای دیگر ایران، همچنان ادامه یافت. به نظر نمی رسد که این وقایع اختلالات عمده ای در زندگی اقتصادی مردم یزد ایجاد کرده باشد، در اواخر قرن ۱۵/۹ ونیزی ها شهر یزد را به عنوان یک مرکز تجاری مهم برشناخته اند (ژوزف باربارُ (Josafa Barbaro) و آمبرجیو کانتارینی (Ambrogio Contarini)، سفرهایی به تانا ( Tana) و ایران، Hakluyt Soc.، سری اول، شماره ۴۹، لندن ۱۸۷۳، ۶۰، ۴-۷۲، ۱۲۷). احتمالا تجارت با هند که در دوره ی صفویه به امری مهم بدل می شود، در این دوره نیز افزایش یافته است.
شاه اسماعیل صفوی در سال ۱۵۰۱/۹۰۷ در تبریز تاجگداری کرد ولی یزد تا سال ۱۵۰۴/۹۰۹ در اختیار وی نبود. پس از این یزد به یکی از استانهای امپراطوری با حاکمان و مقامات رسمی که برای آن منصوب شده بودند بدل شد، وصول مالیات توسط حکومت مرکزی صورت می گرفت. در بیشتر دوران صفویه، یزد در مدیریت خاصان (khassa) بود، بدین معنا که مستقیما توسط حکومت مرکزی و بواسطه ی وزیری که از طرف حکومت مرکزی به استان فرستاده می شد، اداره می شد (کی. ام. راهربرن (K.M. Rohrborn)، استانهای ایران و خشونت مرکزی در قرن ۱۶ و ۱۷، برلین، ۱۹۶۶، ۶-۱۲۲). تعداد کمی از این افراد محلی بودند، اگرچه استثنائاتی هم وجود داشت به عنوان مثال میرزا خلیل ا… که خانواده اش از بهاباد، یکی از روستاهای بافق، آمده بودند در سال ۵-۱۶۲۴/۱۰۳۴ وزیر یزد شد. مقامات رسمی که از شهرهای دیگر آمده بودند به طور کلی نه ثروت خود را برای توسعه ی محلی یزد به کار بردند و نه اینکه اعتماد یا وفاداری مردم محلی را بدست آوردند. تجارت رونق یافت و میهن پرستی محلی نیز ادامه داشت ولی در غیبت حکومت محلی قدرتمند این کامیابی ها خود را در توسعه ی محلی تا حدی که در زمان حکومت کاکایی ها، اتابکهای یزد، مظفری ها و امیر چخماق وجود داشت، نشان نداند.
در زمان حکومت شاه سلطان حسین در اقتدار سلطنتی ضعف وجود داشت و امنیت نیز کاهش یافت. در سال ۹-۱۶۹۸/۱۱۱۰ مردان قبیله ی بلوچ به سمت کرمان تاخت و تاز کرده و تقریبا به یزد رسیدند (ال. لوکهارت (L. Lockhart)، سقوط خاندان صفوی، کمبریج ۱۹۵۸، ۴۶). شورشها در بخشهای مختلف امپراطوری آغاز شد. سرانجام محمدبن میرواعظ برای حمله به صفویان از قندهار خارج شد. پس از محاصره ی بی ثمر کرمان وی به سمت یزد پیشروی کرد و در فوریه ی ۱۷۲۲ به حوالی این شهر رسید. مردم شهر دروازه ها را بستند و آماده ی محاصره شدند. افغانها با یک سری تلفات انسانی عقب نشینی کردند و بنابراین محمود محاصره را رها کرده و در اصفهان رژه ی نظامی رفت، در سال ۱۷۲۲/۱۱۳۴ نیروهای ایرانی در گلناباد شکست خوردند. طی دوره ی کوتاه مدت تسلط افغانها، یزد بارها مورد محاصره قرار گرفت.
با شکست اشرف توسط نادر قلی خان (بعدها نادرشاه افشار) در سال ۱۷۲۹/۱۱۴۲، عیسی خان، حاکم افغانی یزد، گریخت. از این پس نادر پهنه ی وسیعی از جمله یزد را در کنترل خود داشت. حاکمان افشار در موعد مقرر برای اداره ی یزد منصوب شدند. شاید یزد از معافیت مالیاتِ نادرشاه که وی پس از موفقیت در نبرد با هند در سال ۹-۱۷۳۸/۲-۱۱۵۱ (بنا بر گفته ی محمد جعفر) به ایران اهداء کرد، بهره مند شد، ولی این بخششها خیلی زود لغو و تحمیلها مجددا آغاز شدند؛ از یزد ۴۰۰۰ تومان مطالبه گردید. این مطالبات شورشهایی را به پا کرد و در همین زمان بود که خبر قتل نادر شاه در سال ۱۷۴۷/۱۱۶۰ به یزد رسید. حاکم افشاری یزد فرار کرد، پس از این عادل شاه، خواهر زاده ی نادرشاه، علم خان را به جهت حاکمیت به یزد فرستاد. اخاذی های وی سبب ایجاد شورش شد و در سال ۱۷۴۸/۱۱۶۱ محمد تقی خان بافقی با ۷۰ تفنگدار از بافق عازم یزد شد. پس از محاصره ای سه یا چهار روزه علم خان از قلعه خارج شد و به خراسان گریخت. محمد تقی خان که خود را حاکم یزد کرده بود یک رقم (raqam) از شاه قلی میرزا، نوه ی پسری نادر شاه که جانشین خواهر زاده ی نادر شده بود، عادل شاه و ابراهیم، دریافت کرد. او اداره ی شهر را برای ۵۲ سال، ابتدا در زمان افشاریان، سپس زندیان و در نهایت تحت حاکمیت قاجاریان، بر عهده داشت. پسر محمد تقی خان، علی نقی، جانشین وی شد و برای هفت سال شهر را اداره کرد، بعد از او عبدالرحیم خان حاکم شهر بود که اخراج شد و یک سری از حاکمان قاجار جای او را گرفتند. طی حکومت محمد تقی خان یزد شاهد دوره ی جدیدی از توسه و شکوفایی، افزایش جمعیت، آغاز فعالیت جدید قناتها، ایجاد باغها و ساختمانهای خیریه و مؤسسه های اوقاف جهت هزینه ی نگهداری و مرمت این بناها، بود. پسر وی، علی نقی، نهادهای خیریه ی بسیاری در یزد و مناطق اطراف آن ایجاد کرد. اگرچه یزد طی این سالها به طور کامل در برابر اردوکشی های نظامی که توسط گروههای مخالف و درخواست آنها برای کسب منفعت صورت می گرفت، مصون نبود. هر چند دوره ی دقیق این وقایع تا اندازه ای مغشوش بوده و منابع در شرح گزارش متغیر هستند. پس از اینکه کریم خان در سال ۱۷۶۵/۱۱۷۹ خود را ارباب بیشتر بخشهای ایران کرد مقامات رسمی وی به یزد رفتند تا مالیاتها را دریافت کنند. جانشینان وی بارها به یزد حمله برده و تقاضای عایدی کردند.
قاجارها نیز همچون صفویان حاکمانی به یزد فرستادند که بسیاری از آنان از پادشاهان قاجار بودند. انتصاب یک فرد محلی برای حکومت امری استثنائی بود. از شاخص ترین این پادشاهان محمد ولی میرزا بود که از سال ۱۸۲۱ تا ۱۸۲۸ شهر یزد را اداره می کرد. وی تعدادی قنات ساخت و تعدادی دیگر را تعمیر کرد و ساختمانهایی برای امور خیریه بنیان گذاشت. طی حکومت وی تجارت رونق گرفت. در بین بیست و چهار حاکم ناصرالدین شاه، محمد خان ولی که دو بار (در سالهای ۷۰-۱۸۶۳ و ۸۰-۱۸۷۶ ) اداره ی امور را بدست گرفت، مهم ترین به شمار می آمد.
طی جنگ ایران و روسیه در سال ۸-۱۸۲۶ بی نظمی و آشوب سراسر کشور را فرا گفت. در یزد عبدالرضا خان پسر محمد تقی خان بافقی در طول غیبت محمد ولی میرزا، حاکم تهران، یک شورش را رهبری کرده و خانواده ی محمد ولی میرزا و اطرافیان وی را از یزد بازگرداند. حسینعلی میرزا شجاع السلطان به حاکمیت کرمان، که طغیان کرده بود، و یزد منصوب و به آنجا فرستاده شد تا نظم را بازگرداند. وی یزد را محاصره کرد ولی نتوانست شورش را کاهش دهد و بنابراین عازم کرمان شد. در سال ۱۸۳۰ وی بدون کسب اجازه از تهران فعالیتها علیه یزد را از سر گرفت. از این رو عباس میرزا از تهران به یزد فرستاده شد تا نظم را اعاده کند. وی موفق شد و به سمت کرمان پیشروی کرد. هنگامیکه وی به تهران فراخوانده شد، عبدالرضا خان و شفیع خانِ راوَر ( که در شورش کرمان حضور داشت) نیروها را به یکدیگر ملحق ساخته و انقلاب آنها را مجددا آغاز کرد اما آنان شکست خورده و توسط نیروهای حکومتی دستگیر شدند. عبدالرضا خان به تهران فرستاده و تسلیم محمد ولی میرزا شد و به انتقام عملکردش در بازگرداندن خانواده ی محمد ولی میرزا و اطرافیانش از یزد، او را به قتل رساند (عبدالغفور جهیری، تاریخ یزد در زمان افشار، یزدنامه، ۲۳۷-۱۷۷).
با درگذشت محمد شاه در سال ۱۸۳۴ شورشها در یزد از سر گرفته شد اما پس از بر تخت نشستن ناصرالدین شاه در تهران، این آشفتگی ها فروکش کرد. در سال ۱۸۴۰ اسماعیل آقا خان محلاتی در کرمان و یزد شورش به پا کرد. در سال ۱۸۴۸ نیز شاهد طغیان بابی ها هستیم. انقلابها بر علیه تحریم تنباکو در سال ۱۸۹۰، بر ضد اداره ی امور گمرک بلژیک در سال ۱۸۹۹ و بر علیه تعرفه ی جدید هزینه ها در سال ۱۹۰۳، بر پا شد. در اواخر قرن ۱۹ هجری مدرنیزاسیون آغاز شد. بدین ترتیب بر شمار مدارس و مطبوعات محلی افزوده شد. در قرن ۲۰ حمایت قدرتمندی از جنبش مشروطه و شکل گیری انجمن های حامی این جنبش، صورت گرفت. بر اساس قانون گزینشی یزد حق این را داشت که دو نماینده به مجلس ملی بفرستد. برخی از افراد منتخب نقش برجسته ای در تصمیمات مجلس داشتند.
یزد در سرتاسر دوره ی اسلامی ویژگی متمایز خود را حفظ کرد. میهن گرایی محلی قوی از جمله این مشخصه های بارز است. انتساب این ویژگیها تا اندازه ای به دلیل فاصله ی زیاد از یزد و موقعیت آن بر حاشیه ی بیابان مرکزی ایران و این واقعیت است که این شهر بر مسیر یورشها واقع نشده بود. یزد بیش از هر شهر دیگری در ایران توسعه ی خود را مدیون قناتهایش است. بدون قناتها این شهر گسترش نمی یافت و با احتمال کمتر از چنین تمدنی که تا به اکنون حفظ شده و با گذشت زمان بر ارجحیت آن افزوده شده، برخوردار می بود. یزد مذهب، زبان و میراث ادبی شهرهای اطراف خود را به اشتراک گذاشته “ولی به دلیل وابستگی بالایی که به قناتها دارد ویژگی قوی از خود را توسعه بخشیده است که با دیگر شهرها متفاوت است؛ مردم این شهر نیز شخصیتی مقاوم و مستحکم را کسب کرده اند، اطمینان به خود و تعهدی که آنها را از ساکنین دیگر شهرها متمایز می کند. مردم یزد حس یگانگی ویژه ای با خاک دارند. آنان با عشق از خاک مراقبت کرده و با آب قناتهای یزد که با مهارت و زحمت از عمق زمین بیرون می کشند، آن را شکوفا می سازند” (لمبتون، قناتهای یزد، ۳۵). تا زمان توسعه ی ارتباطات مدرن، طبیعت متشنج سیستم نظارتی که توسط حکومتهای پی در پی حاکم بر ایران شکل گرفته بود، مانع از شکوفایی فرهنگ محلی شده بود و این واقعیت که یزد بر یکی از مسیرهای تجاری از خلیج فارس تا مرزهای داخلی ایران و آسیای مرکزی واقع شده، توسعه ی اقتصادی آن را تقویت کرده بود.
منبع:
A.K.S. Lambton, “Yazd” in, E. Bosworth, 2007, Historic Cities of the Islamc World, Leiden, Boston: Brill; 557-566

نوشته‌های مرتبط