(کارشناس ارشد ایران شناسی گرایش فرهنگ و آداب و رسوم)
چکیده
نوشته‌های مرتبط
افسانه ها رابطۀ تنگاتنگی با موقعیت انضمامی هستی انسان بدوی دارند و در آنها عقاید، باورها، سنتها و رسوم بازتاب مییابد. موضوعات اساسی قصهها ازدواج، فرزندآوری، باورهای عموم و در یک کلام زندگی روزمرۀ مردمان است؛ چرا که قصهها پرداختۀ تودۀ مردم است و آنها سنتها و عقاید خود را در آن بازگو کردهاند. در زمینۀ فرهنگ عامیانه، سرزمین ایران گنجینهای غنی دارد. هدف از این مطالعه بررسی روش درمان ناباروری در قصههای عامیانۀ ایرانی است. روش پژوهش به این صورت است که داستانهایی که در آنها از درمان ناباروری سخن رفته از فرهنگ افسانههای مردم ایران (دورۀ نوزده جلدی) استخراج شدهاند و داروهای پیشنهادی در این داستانها از نظر وجود مادۀ زیستی موثر برای درمان ناباروری مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد که نه تنها سیب و انار حاوی عنصر مؤثر زیستی برای درمان ناباروری نیستند، بلکه حتی ریشۀ درخت انار اثرات ضدباروری دارد. معهذا، انار در اساطیر ایران و دیگر ملل کشاورز، به دلیل داشتن دانههای سرخ فراوان، نماد برکت و فرزندآوری است. معنای نمادین انار، به دلیل مشابهت ظاهری سیب با انار و در دسترس بودن سیب در سراسر ایران به این میوه انتقال یافته و به این طریق در قصهها که اسطورههای کوچک هستند جهت درمان ناباروری از این دو میوه بهعنوان دارو استفاده میگردد؛ چرا که اسطورهها کارکردی خودکار دارند و انسانها دانسته و ندانسته از آن مدد میجویند.
کلیدواژه: سیب، انار، ناباروری، نماد، افسانه
۱-مقدمه
قدمت افسانهها به درازای عمر انسان است چرا که آنها رابطۀ تنگاتنگ با موقعیت انضمامی هستی انسان بدوی دارند. بسیاری از نظریهپردازان بر این باورند که قصهها حوادث زندگی روزمره و عملی انسانهای ابتدایی را بازگو میکنند.»یک قصه تنها متنی نیست که املا شده باشد بلکه تقریری است زنده برای جماعتی حاضر، شنوا و تأثیرپذیر که به نیت برآوردن مقاصد خاص اجتماعی، تأیید و تقویت آداب و رسوم، رهایش از تخطیها و توضیح و توجیه جهان طبیعت به قصد آموزش گفته میشود»(پراپ، ۱۳۷۱: ۲۰). موضوعات اساسی قصهها ازدواج، فرزندآوری، باورهای عموم و در یک کلام زندگی روزمرۀ مردمان است؛ چرا که قصهها پرداختۀ تودۀ مردم است و آنها سنتها و عقاید خود را در آن بازگو کردهاند. در زمینۀ فرهنگ عامیانه، سرزمین ایران گنجینهای غنی دارد. هدف از این مطالعه بررسی روش درمان ناباروری در قصههای عامیانۀ ایرانی است. روش پژوهش به این صورت است که داستانهایی که در آنها از درمان ناباروری سخن رفته از فرهنگ افسانههای مردم ایران (دورۀ نوزده جلدی) استخراج گشتند و داروهای پیشنهادی در این داستانها از نظر وجود مادۀ مؤثر زیستی برای درمان ناباروری مورد مطالعه قرار گرفتند.
در ذیل ابتدا به روشهای درمان ناباروری در قصههای عامیانه که عمدتاً گیاهان دارویی هستند، اشاره میگردد؛ سپس داروهای پیشنهادی برای درمان ناباروری به تفصیل از نظر مادۀ زیستی مؤثر بر ناباروری مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت.
۲-روشهای درمان ناباروری در قصههای عامیانۀ ایرانی
فرهنگ افسانههای مردم ایران تألیف علی اشرف درویشیان و رضا خندان (مهابادی) دورهای نوزده جلدی است که در مجموع ۱۹۸۷ قصه در آن به ثبت رسیده که در ۵۱ قصۀ آن برای درمان ناباروری سیب یا انار تجویز شده است. خلاصۀ داستان به قرار ذیل است: پادشاه پا به سن گذاشته اما فرزندی ندارد و از این موضوع رنج میبرد. درویشی به قصر میآید و علت ناراحتی پادشاه را جویا میشود و پس از آگاهی از مسئله سیب یا اناری به وی میدهد و توصیه میکند که آن را دو نیم نماید و با همسر خود میل کند. داستان به دو شکل متفاوت ادامه مییابد که بحث دربارۀ آن خارج از موضوع این پژوهش است.
از میان ۵۱ قصهای که در آن داروی گیاهی تجویز شده ۴۴ قصه سیب، ۶ قصه انار و یک قصه نارنج را توصیه کردهاند. در ۴ قصه بر سرخ بودن سیب تأکید شده است و در یکی از قصهها گفته شده که سیب باید با پوست و دانهاش خورده شود. در ۳۶ قصه این درویش است که سیب یا انار را میدهد. در ۳ قصه پیر، در ۲ قصه پیغمبر، در ۲ قصه فالگیر، در ۱ قصه دعانویس، در ۱ قصه حضرت سلیمان، در ۱ قصه حضرت خضر، در ۱ قصه مردی نورانی و در ۱ قصه رهگذر این نقش را بر عهده دارد. در ۱ قصه زن انار را پیدا میکند و در ۲ قصه داروی گیاهی خریداری میشود. در ۴۰ قصه این مرد است که دارو را میگیرد، در ۱۰ قصه زن و در یکی از قصهها زن و مرد هر دو، با هم، دارو را میگیرند. با اینکه مشخص نیست که مرد یا زن کدام یک نابارورند در ۳۱ قصه زن و مرد سیب یا انار را نصف میکنند و میخورند، در ۱۸ قصه فقط زن و در ۲ قصه فقط مرد سیب یا انار را میخورد.
