سمبل لوتوس (نیلوفر آبی) در جهان باستان

رضا پدرام‌نیا برگردان علی اصغر سلحشور

اسطوره ها بخش مهمی از باورها و زندگی روزمره مردمان باستان را تشکیل می داده اند . از زمانی که گیاهان نقش مهمی را در زندگی انسانها داشته اند و تا امروز نیز این عملکرد را حفظ کرده اند، بخشی از اسطوره ها حول گیاهان شکل گرفته اند و تدریجاً از قدرت بالایی برخوردار شدند. این اعتقادات افسانه ای از طریق سمبلها و نمادها مردمان و ملتهای باستانی می تواند رد یابی شود . نمادگرایی ابزرای برای دانش باستانی است و اساسی ترین وسیله برای توضیح مفاهیم است . نمادها به افکار جهت و حرکت می دهند و انسان ها را هدایت می کنند تا بدون کلام تفکر کنند . نماد در هنر و سطوح مختلف آن و براساس باورها و آداب اجتماعی که هنرمند را تحریک و تهییج می کند، عمل می کند . در سطوح دیگر آنها تفکرات مرتبط با پرستش را جهت می دهند. آنها با دادن اطلاعات در مورد اجسام و شناسایی موجوداتی که دارای شکل ناشناخته ای هستند، تصویری نمادین به ما می دهد که هر یک از این نماد ها هر یک به دلیلی ایجاد شده اند و به ملتهای دیگر منتقل می شوند و در طول این انتقال رشد و یا بخشی از آن شاهد تغییرات کوچکی در طبیعتشان می شود . کنکاش و جستار در مورد تمایل به انتقال و تغییر به ما اطلاعات ارزشمندی در مورد هنر و معمار می دهد .

کنکاش و تجزیه و تحلیل:

گل نیلوفر دوازده برگ در قابی مربع شکل در نگاره­های باستان و به خصوص در هنر هخامنشی تصویرگری شده است . ما می دانیم که دوازده در جهان باستان یک عدد مقدس بوده است و دلالت بر دایره کامل و شاید به این دلیل که ۱۳ عددی نحس بوده است. نیلوفر گلی روحانی و زیبا و ریشه ی آن در لجن و گل می روید و جهت آن رو به آسمان است.

گلهای آن در زیر خورشید و آسمان روشن و شفاف هستند، داری زیبایی شکوه است که ریشه­ی آن نماد جاودانگی و ساقه ی آن نمادی از نقش محوری و مهم است که انسان را با منشأ خود پیوند می زند. گلهای آن نمادی از انوار خورشید است (تصویر ۱).

رع (Ra) خدای خورشید و خالق مصر باستان، نماینگر شکلی از یک کودک است که بر روی یک نیلوفر خوابیده است و سرش بیرون از نیلوفر است . نِفِرتوم (Nefertum) خدای مرتبط با رع تاجی از نیلوفر بر سر دارد و دو بال بر روی آن دارد . هاثور (Hathur)، الهه ی آسمان مصری، در یک طرف سیمایش که مرتبط با رع می شد، در یک دستش نیلوفری آبی قرار داشت. معابد مصر علیا مزین به لوتوس بودند که سنگ­تراشی ها گاهی به شکل گرد و غنچه مانند و زمانی نیز به صورت گل باز شده و به عبارتی زنگوله و ناقوسی انجام گرفته است (Hall, 2008: 310).

لوتوس در شرق باستان اهمیت گل رز در غرب را دارد . در قرن ۸ ق.م لوتوس از مصر به فینیقیه و از آنجا به بین النهرین و ایران انتقال یافت. الهه های فینیقی در دستشان گل نیلوفر را به عنوان نمادی از بخشیده شدن قدرت به آنها دارند. این گل در مصر باستان و بخشهای مهمی از آسیا پرستش می شد . تقدس گل لوتوس به محیط آبزی آن بر می گردد که آب نماد باستانی اقیانوسی قدیمی بود که جهان از آن ایجاد شد و لوتوس بر روی آن شناور می شود که نمادی از باروری است. از زمانی که لوتوس هنگام بالا آمد خورشید باز می شود و هنگام غروب آن بسته می شود، به نظر شکل آن شبیه به خورشید می شود . در هنر مصر باستان نیلوفر نمادی از مصر علیا و شمالی است. در یک نقش برجسته از زیر جرز ستون مجسمه بزرگ رامسس دوم در جلوی معبد بزرگ ابو سیمبل (Abosimbel) در ۱۳۰۰ تا ۱۲۰۰ ق.م دو خدای نیل در حالی دیده می شوند که طنابهای نیلوفر آبی و پاپیروس را که نمادی از اتحاد مصر علیا و سفلی هستند، می بندند. خدای سمت چپی مصر علیا است و تاجی از لوتوس بر سر دارد (View, 2005: 129). در معبد آمون که در کارناک واقع شده است، ستونهایی وجود دارند که با لوتوس و پاپیروس تزیین شده اند. در صحنه ای از کتابی قدیمی، ازیریس(Oziris) بر تختی نشسته که یک لوتوس شامل چهار هوروس می باشد که به طرف تخت در حال رویین و رشد کردن است (Ibid: 147). بر اساس دیدگاه گئورگ هارت کاهنان هلیوپولیس (Heliopolis) از نشان لوتوس برای مشخص کردن زادروز آمون، خدای خورشید استفاده می کردند. داستانی در مورد یکی از خدایان مذکر مصر وجود دارد که از او لوتوس و خدای خورشید رویید و رشد کرد که هنوز در حال رشد و نمو بود و از او چیزی مانند نوزاد ظاهر گردید . لوتوس بعدها به عنوان خدای نفرتوم (Nephertum) شناخته شد و در ممفیس که یکی از مهمترین شهرهای مصر باستان بود، پرستش می شد . در موزه ی قاهره یکی از زیباترین تصاویر گل نیلوفر وجود دارد که در یک نقاشی بر روی چوب وجود دارد که از سر خدای خورشید یک نوزاد بیرون آمده است (Hart, 2005: 14).

در هنر آشوری – فینیقی و یونانی – رومی، لوتوس برای مراسم آیینی و تدفینی استفاده می شود و دلالت بر مرگ و تولد دوباره و نیز رستاخیز و زندگی جاودانه و ابدی و تولد دوباره نیروهای طبیعت دارد . در افسانه ای رومی و یونانی نشانه ای از آفرودیت- آناهیتا یا ناهید (Aphrodite- Venus) است. گل نیلوفر آبی پس از اینکه از مصر برخاست به سوی ایران ریشه دواند، در گام بعدی به بین النهرین رسید. مورتگات دو مهر استوانه ای که یکی در موزه ی لندن و دیگری در موزه ی برلین قرار دارد را معرفی می کند که موضوعات یکسانی دارند ولی با ترکیبهای متفاوت. در هر دو تصویر، پادشاه با لباسی آراسته و مرتب در حال جلو بردن و هل دادن دو کشتی موسوم یه آینین (Innin) می باشد. مهر موزه ی لندن، صحنه ای مذهبی و اسطوره ای را نشان می دهد. پادشاه در حال نزدیک شدن به دو کشتی، با دستش آن را گرفته است . مهر دوم از برلین نیز دارای این تصاویر مقدس است. پادشاه با لباسی آراسته در دستش شاخه هایی از گل رز دارد. یک کشتی بال­دار نیز میان بادبان­های دو کشتی موسوم به آینین قرار گرفته است(Mortgat, 2008: 28). شاید برای اولین بار در هنر بین النهرین باشد که یک گیاه مقدس در دست پادشاه باشد. او در یک فضای مقدس آداب و رسوم را انجام می دهد تا به صحنه تقدس بیشتری بدهد.

در نقش برجسته های آشوری ما با صحنه ای برخورد می کنیم که ازدواج مقدس در تاکستان به تصویر کشیده شده است . در این نقش برجسته پادشاه بر روی تختی نشسته و نزدیک او ملکه بر میزی نشسته است . در پشت آنها ملازمانی قرار دارند که در حال باد زدن آنها به حالت ایستاده هستند . پادشاه و ملکه در حال نوشیدن شراب هستند . پادشاه در دستش غنچه ای مانند گل نیلوفر فیگورهای هخامنشی در دست دارد . این نقش برجسته مربوط به کاخ شمال آشور بانی پال می باشد که از جنس مرمر سفید است و هم اکنون در موزه بریتانیا قرار دارد (Same, 2008: 287). در نقش برجسته ی دیگر متعلق به سارگن دوم او را در حالی که دارای اختیار درباری است، نشان می دهد . پادشاه در حالی که نشسته، در دست راستش عصای سلطنتی قرار دارد و یک دست بند به همان دستش بسته که دارای تزییناتی با تصویر گل نیلوفر آبی است (Mac Call, 2007: 31).

نمونه­ هایی از چنین نگاره هایی که افراد بلند مرتبه به مچ دستشان سمبل گل نیلوفر آبی بسته اند، به فراوانی وجود دارد که در اینجا تنها به ذکر نمونه هایی بسنده می شود: در یک تصویر معروف که مربوط به پهلوان اسطوره ای گیلگمش می باشد او با یک دستش شیری را که شکار کرده، نگه داشته و در مچ هر دو دستش دستبندی لوتوس مانند را بسته است . این نقش برجسته از خورس آباد به دست آمده که مربوط به قرن ۸ ق. م می باشد . این نگاره هم اکنون در موزه لوور نگه داری می شود (Zhiran, 2003, fig. 31). از یک نقش برجسته ی دیگر از شمال غربی کاخ نیمرود مربوط به قرن ۹ ق.م، پیکره های زنانی بال دار دیده می شود که اطراف درخت مقدس قرار گرفته اند. آنها در تقارن با هم و به شکلی یکسان در مچ دستشان دستبندهایی لوتوس مانند بسته اند . نمونه هایی که ذکر شده به همرا نمونه های فراوان دیگر نشان از اهمیت تصویر لوتوس در بین النهرین دارد (Ibid: fig. 36).

در ایران باستان نخستین بار ردپای گل نیلوفر آبی به صورت نمادین در هنر ایلامی دیده می شود . از یک کاشی لعاب دار مربوط به هزاره دوم ق.م دارای نقش گل رز ۱۲ برگ دیده می شود که بسیار شبیه فیگور گل نیلوفر آبی در دوره هخامنشی می باشد. رنگهای به کار رفته در تزیینات این کاشی سفید و زرد هستند .این کاشی در موزه لوور نگه داری می شود . به علاوه از یک ظرف سفالینه ی استوانه ای شکل مربوط به قرن ۸و ۷ ق.م، تزیینات غنچه های دوقلو گل رز ۱۲برگ لوتوس مانند دیده می شود (Majidzadeh, 1991: 82) . این دو نمونه کاربرد لوتوس را در هنر ایلام و حضور این نماد باستانی را در سرزمین ایران که به مقدار فراوان در هنر هخامنشی و بعدها در نقوش ساسانی استفاده شد، نشان می دهد. در کاخهای هخامنشی در شوش و تخت جمشید گل نیلوفر آبی از نظر آماری بیشتر به عنوان نمادی بصری استفاده می شد. گل نیلوفر آبی در دستان پادشاه و بر تاج ولیعهد و نیز مراسم رسمی و نیز در دستان بزرگان مراسم بارعام شاهی که بر پلکان کاخ آپادانای تخت جمشید تصویر شده اند نیز قرار دارد که باعث ایجاد نوعی حالت معنوی و تقدس شده است. بر حاشیه بسیاری از طرحها و نیز بر گردن نگهبانان بال دار نیز شاهد استفاده از این موتیف و نقش­مایه هستیم. بر اساس نظر ویلیام کالیگان این گل در مراسم شرق نزدیک قبل از شروع جشن به یکدیگر و به کسی که به حضورش پذیرفته می شدند، تعارف می شد و از سنتهای کهن این مناطق بوده است (Kalikan, 1979: 97). یکی از لوحه های گلی داریوش که از حفاری های کانال سوئز در سال ۱۸۶۹ به دست آمده است، در یک طرف آن کتیبه ای به سه زبان پارسی باستان ، بابلی و ایلامی وجود دارد و در طرف دیگر آن نیز کتیبه ای به خط هیروگلیف مصری نقر شده است . در بالای قسمت خط هیروگلیف فیگور و نقش رع (قرص بال دار) و نیز نگاره خدایان در مراسم گره زنی گلهای نیلوفر آبی و پاپیروس در اطراف قاب بیضوی شکل فرعون دیده می شوند (Mohammadpanah, 2009: 89).

سمبل گل نیلوفر آبی از طریق ایران به هند و آیین بودا راه یافت. در هند گل نیلوفر آبی در ارتباط با خدای خورشید بود . لوتوس همچنین در ارتباط با مادر خدایان هندی و نمادی از باروری سالیانه بوده است . بعد از پیروزی آریانها خدایان هندی عمدتا در هیبت مردانه ظاهر شدند که مهمترین آنها برهمن می باشد. در افسانه ای که در ریگ ودا به آن اشاره شده است اخاطر نشان ساخته که چگونه جهان از یک نیلوفر طلایی ایجاد شد و بر جهان آبها روان بود و از آن برهمن متولد گردید . زمانی که این مراسم جایگزین مراسم ویشنو شد، برهمن نشسته بر گل نیلوفر آبی که از ناف ویشنو شروع به رشد و روییدن می کند، تصویر شده است. مراسم خدای مادر در هند هرگز از بین نرفت و در میان الهه های هندو ظاهر می شود و معنی لغوی آن زنی است که گل نیلوفر در دست دارد. همسران خدایان که نمایانگر خالق نیروهایی اند که به کار اداره و تغییر جهان مشغول هستند، همیشه در میان خودشان گل نیلوفر آبی در اختیار دارند. در تعلیمات بودا، گل لوتوس بیشتر وارد حوزه متافیزیک شده است . بنابراین گل نیلوفر آبی در معابد بودیسم و به خصوص در آسیای مرکزی به صورت تزیینی در سقف نشان داده شده اند . مجسمه های نشسته بودا برتختی از گل نیلوفر آبی، او را حاکم جهان می داند. بعدها بوداییان و طرفداران بودا به صورت ایستاده و یا نشسته بر روی گل نیلوفر آبی قرار می گیرند . گل نیلوفر یک بخش از هشت قسمت نمادهای منحصر به فرد بودا می باشد (Hall, 2008: 310).

لوتوس در چین نمادی از عصمت، وقار و زیبایی معنوی، صلح، باروری و تجسم شخصیت زنانه و نشانه ای از یکی از چهار فصل سال، یعنی تابستان است . چینی ها ظاهر گذشته، حال و آینده گل نیلوفر را می دانند؛ زیرا گیاهی است که باهم شکوفه می دهد ،گل می کند و دانه و تخم می ریزد . گل نیلوفر نمادی از نجابت است، زیرا با وجود اینکه در آبهای گل آلود ظاهر می شود، ولی آلودگی را به خود را نمی دهد .

نتیجه گیری :

نماد گل نیلوفر به خاطر ویژگی های طبیعی اش مورد توجه مردمان باستان قرار داشته است و به تدریج هاله ای از تقدس و پاک دامنی به خود می گیرد . این نماد از مصر برمی خیزد و از طریق بین النهرین به ایران و بعد به هند و سپس به چین راه می یابد و نمادی از تبادلات فرهنگی و حتی تبادلات ایمانی و اعتقادی مردمان باستان می­ شود. اعتقاد به چنین اسطوره ها و نمادهایی برای مدت های مدیدی در ذهن مردم باقی ماند. برای مثال در ایران باستان نماد گل نیلوفر آبی تا دوره ساسانی باقی می ماند و پادشاهان ساسانی یکی یکی در حالی که بر روی گل نیلوفر می نشینند، حلقه ی پادشاهی را از اهورامزدا دریافت می کنند (Hinlz, 2002: 152). تحولات اسطوره ی نمادین گل نیلوفر از یک طرف به تعاملات و ارتباطات چند جانبه ی ملتهای گذشته و از طرف دیگر به پایداری و دوام مذاهب و باورهای اسطوره ای آنها بر می گردد .

* این مقاله برگردانی است از:

– Symbol of lotus in ancient world, life science Journal, (2011); 8(3).

نویسنده: پدرام رضا نیا (دانشجوی دکتری بخش فرهنگ­ها و زبانهای ایران باستان، شاخه علم و تحقیقات، دانشگاه آزا اسلامی تهران).

صفحه در انسان شناسی و فرهنگ: http://anthropology.ir/node/28894

Bibliography:

Zhiran, F. (2007). Myth of Assyria and Babol,
translated by Abolghasem Esmaeilpour,

Tehran: Karvan publication, 3rd edition.

Kalikan, William, (2006), archeology and history of art in Median and Persian, translated by Goodarz Asaad Bakhtiar, Tehran: Parineh publication, 3rd edition.
Majidzadeh, Yousef, (1991), history of civilization of Elam, Tehran: Center of university publication, 1st edition.
Mohammadpanah, Behnam, (2001), Ancient country, 1st volume, Tehran: Sabzan publication, 6th edition.
Mack Kall, Henrita, (2007), Mesopotamian myths, translated by Abbass Mokhber, Tehran: Markaz publication, 4th edition.
Mortgat, Anton, (2008), Ancient Mesopotamia
Art, translated by Mohammadrahim Sarraf, Tehran: Samtpublication, 3rd edition.

Vio, J, (2005), Egypt myths, translated by
Abolghasem Esmaeilpour, Tehran: Karvan publication, 2nd edition.

Hart, Jorge, (1991), Egyptians Myths, translated
by Abbas Mokhber, Tehrna: Markaz Publication, 2nd edition.

Hall, James, (2008), Pictorial Culture of Symbols in Art of East and West, Translated by Roghayeh Behzadi, Tehran: Farhang Moaser Publication, 3rd edition.
Hinlz, John, (2002), Recognition of Iran Myths, translated by Zhaleh Amouzgar- Ahmad Tafazoli, Cheshmeh Publication, 7th edition.
Hall, James, (1996). IllusTRATED DICTIOINARY OF SYMBOLS, San Diego, Wets View Press.
Hart, George, (1990). EGYPTIAN

MYTHS, London , British Museum Publications.
MC. Call, Henrietta, (1990). MESOPOTAMIAN MYTHS , Texas , University of Texas press.
Moortgat, Anton, (1996). THE ART OF ANCIENT MESOPOTAMIA, New York, Phaidan Press Ltd.