کشورهای دارای نظام های دموکراتیک همواره در جهت دخالت دادن مردم عادی در امور دولتی حرکت کرده اند. چنان چه پاتنام اشاره می کند شرکت دادن افراد عادی جامعه در فرایندهای آموزشی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی و آگاهی دادن به آن ها در زمینه های مزبور از الزامات احقاق دموکراسی در جامعه است. اما از آن جا که فعالیت برنامه ریزی همواره عملی نیازمند تخصص و مهارت خاص شناخته می شده است، تا اواخر قرن بیستم شرکت در فعالیت های مدنی نیز در همه ی کشورهای جهان به افراد متخصص که مهارت های خود را در این زمینه به اثبات رسانده بودند منحصر می شد.
در اواخر قرن بیستم نگرش های تازه ای نسبت به این موضوع به وجود آمد که برنامه ریزی را نه به عنوان نوعی تخصص و برنامه ریز را نه به عنوانی فردی متخصص بلکه به عنوان تسهیل کننده ی برنامه ریزی به رسمیت شناخت. این نگرش رفته رفته جای خود را در برنامه ریزی باز کرد و جایگزین ایده ی سنتی شد و همین تحول بود که پایه های شرکت افراد عادی جامعه در فرایندهای مدنی را بنیان نهاد.
نوشته‌های مرتبط
رابرتز تاریخچه ی شرکت شهروندان در فعالیت های مدنی را مورد بررسی قرار داده است. آغاز این حرکت از سال ۱۹۵۴ توسط دولت فدرال آمریکا شروع شد. زمان زیادی از اولین مشارکت های شهروندان در فعالیت های مدنی نگذشته بود که آرنستاین (۱۹۶۹) در کتاب نردبان مشارکت شهروندی هشت نوع مشارکت مردمی را شناسایی کرد که عبارتند از: دستکاری، درمان، اطلاع رسانی، رایزنی، تسکین، مشارکت، نمایندگی قدرت و کنترل شهروندی.
او از سطوح پایینی نردبان انتقاد کرد چرا که معتقد بود آنان مناسک توخالی انجام مشارکت هستند و از سطوح بالایی نردبان تمجید کرد چرا که به اعتقاد او تحقق سطوح بالا بود که به نتایج عملی واقعی در فرایند مشارکت می انجامید. آرستاین به اهمیت تقسیم قدرت توجه می کرد و این در شکل گیری سرمایه ی اجتماعی مفهومی کلیدی است زیرا صرف شرکت مستقیم شهروندان در فعالیت ای مدنی می تواند به شکل گیری سرمایه ی اجتمای کمک کند.
چنان چه پاتنام اشاره کرده است، عبارت سرمایه ی اجتماعی تا امروز بارهاو بارها مورد تعریف و بازتعریف های مکرر توسط جامعه شناسان، اقتصاددانان و سایرن قرار گرفته است. در سال ۱۹۸۶ پیر بوردیو فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی سرمایه ی اجتماعی را به عنوان شبکه ای از روابط تعریف می کند که تحت تاثیر استراتژی های سرمایه گذاری شکل می گیرند.
به اعتقاد او این استراتژی های فردی یا جمعی که خودآگاه یا ناخودآگاه هستند، به تولید یا بازتولید روابط اجتماعی کوتاه یا بلند مدت می پردازند که الزامات ذهنی مانند حق شناسی، دوستی، احترام و .. ایجاد می کنند و به شکل نهادین تضمین شده هستند (ایجاد حق می کنند). جیمز کولمن جامعه شناس سرمایه ی اجتماعی را با کارکردهایش معرفی می کند: سرمایه ی اجتماعی یک موجودیت مستقل نیست بلکه از موجودیت های مختلف ساخته شده که در برخی ویژگی ها مشترک اند. این ویژگی ها عبارتند از این که آن ها همه ساخته شده از برخی جنبه های ساختار اجتماعی هستند و کنش های کنشگر ها را (صرف نظر از این که فردی یا گروهی باشد) در درون ساختار اجتماعی تسهیل می کنند. یک تعریف جدیدتر که پاتنام آن را مطرح کرده است این است که سرمایه ی اجتماعی برگرفته از رابطه ی میان افراد و شبکه های اجتماعی و هنجارهای تعامل و اعتماد متقابل میان آنان است که افراد مشارکت کننده را قادر می سازد در دست یابی به اهداف مشترک، اثربخش تر عمل کنند.
اندیشمندان به هر حال در این مساله اتفاق نظر دارند که سرمایه ی اجتماعی سه عنصر تعیین کننده دارد: رابطه، اعتماد، هنجار. روابط بنیان های شبکه های اجتماعی هستند و پیوندهای میان فردی که افراد را به هم پیوند می دهند. روابط غیر مستقیم از طریق مشخصه های مشترکی مانند مذهب، شغل، تحصیلات عضویت و شرکت در مراسم ها و .. شناسایی می شوند. رابطه ی مستقیم از طریق الگوی رودرویی و تقابل دو نفره شناخته می شود که از یک مدل ارتباطی مانند انتقال اطلاعات تشکیل شده است. اعتماد نیز مانند رابطه به دو نوع مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می شود. اعتماد غیر مستقیم اعتماد در شکل عمومیت یافته ی ان است یعنی میزان اعتمادی که فرد عموما نسبت به دیگران احساس می کند. اما اعتماد مستقیم اعتمادی است که فرد نسبت به یک فرد یا یک سازمان خاص دارد. هنجارهای اجتماعی که سومین مشخصه ی سرمایه ی اجتماعی است عبارت است از قرادادهایی اجتماعی که جامعه را قادر می سازد که کارکردهای خود را محقق سازد و دربرگیرنده ی دستورالعمل های پذیرفته شده ی رفتار، اجبارها در میزان مشارکت و تقابل است.
میزان سرمایه ی اجتماعی در برنامه های مشارکتی سنتی معمولا بر مبنای ارزیابی های مبتنی بر مطالعات موردی و مصاحبه ها قرار داشته است در حالی که مطالعات جدیدتر از روش های کمی برای سنجش اعتماد و رابطه استفاده کرده اند. برای نمونه لیچ و ساباتیر در یک فراتحلیل کرد در زمینه ی مشارکت مردم در تقسیم آب انجام داده اند، شکل گیری اعتماد و روابط جدید را به شکل کمی مورد بررسی قرار داده اند. پروژه ی لوبل که اعتماد را در سیاست های کشاورزی مورد سنجش قرار داده بود نیز یک مطالعه ی کمی است که نشان می دهد اعتماد تحت تاثیر فاصله ی نهادین تغییر می کند (افراد به نمایندگان محله ی خود و بومیان بیش از نمایندگان نهادهای اجتماعی اعتماد دارند).
سرمایه ی اجتماعی به عنوان نتیجه ی کنش جمعی شناخته می شود و متقابلا یکی از عوامل موفقیت آن نیز محسوب می شود. محققان نشان داده اند که سرمایه ی اجتماعی می تواند فرایند تبادل اطلاعاتی را تسهیل کند و به فهم متقابل، تصمیم گیری اثربخش تر و توانمندی در پاسخ گویی درست به مشکلات مشابه در آینده بینجامد. روه (۲۰۰۴) در مدل خود تلاش کرده است نشان دهد که میان شرکت در فعالیت های مدنی و سرمایه ی اجتماعی یک رابطه ی متقابل وجود دارد و این دو متقابلا یکدیگر را بازتولید می کنند: شرکت در فعالیت های مدنی روابط جدیدی را تولید می کند، روابط جدید سبب افزایش اعتماد می شود، اعتماد به کنش جمعی اثربخش تر منجر می شود، کنش جمعی اثربخش بر افراد تاثیر مثبت می گذارد و سبب تقویت ادامه ی شرکت در فعالیت های مدنی می شود و چرخه بازتولید می گردد.
استفاده از فن آوری اطلاعات یک پارادایم جدید اجتماعی را ایجاد کرده است که بر مبنای جامعه شبکه ای مدرن ساخته شده است (کاستلز ۱۹۹۶، ۲۰۰۰). شبکه های مجازی اجتماعی که به تازگی ظاهر شده اند و بخش مهمی از زندگی شهری را به خود اختصاص داده اند و ارتباط کمی با جغرافیای واقعی دارند. نه تنها مشاغل جدیدی با پیشرفت فضاهای شبکه ای به وجود آمده اند بلکه استفاده از فضاهای مجازی تبدیل به نوعی عادت در زندگی اجتماعی شده است. شهرهای مجازی سایبری ویژگی های شهرهای حقیقی را مانند ورودی شهر، محل گشت و گذار، محله ها، کافه ها و مکان های ملاقات دوستان و … در برگرفته اند. شبکه های اجتماعی تقریبا تمام فضاهای زندگی شهری را پوشش می دهند. شبکه های طرفداران تیم های ورزشی، شبکه های عضویت در گروه های مذهبی یا آموزشی، شبکه های اجتماعی یا شغلی، وبلاگ های شخصی و گروهی، وب سایت های شخصی، علمی، ادبی و … همه نشان دهنده ی توانایی شبکه ی اینترنتی در پوشش دهی به ابعاد گسترده ی زندگی اجتماعی است که در صورت استفاده ی مناسب و مدیریت درست، می تواند در سرمایه ی اجتماعی کاربران شبکه تاثیر عمده ای داشته باشد.
لادن رهبری
rahbari.ladan@gmail.com
