زنان و جادو در دزفول

مقدمه

جادو در ساده ترین تعریف عبارت است از یک رشته کارها برای رام کردن و تسخیر نیروهای طبیعی و فوق طبیعی .

تصور رایج بر آن است که دنیای معاصر و”جادو”را دو غیر قابل سازش با هم می داند ، این تصور مبتنی بر اتکای دنیای معاصر بر پیشرفت فن آورانه است که پناه بردن به” جادو” را سدی جدی در برابر چنین پیشرفتهایی می داند. اما آنچه مشهود است ، این که نظام شناختی – کنشی مبتنی بر جادو در دنیای معاصر حضور دارد، حال یا در اشکال قدیمی خود یا بازتولید شده در اشکال جدید که حامل همان محتوای قدیمی است .

در این میان بنا به پژوهشهای مختلف زنان مشتری اصلی جادو هستند ، مشتریانی که گاه برای حل مشکل خویش حاضر به پرداخت مبالغ میلیونی هستند .

به نظر می رسد محروم ماندن وبه حاشیه راندن زنان و نادیده گرفته شدن توان و استعدادهای آنان از سوی جامعه از جمله عواملی باشد که زنان را برای حل مشکلاتشان ناچار به بهره گرفتن از جادو می نماید.

طرح مساله

جادو به چه معناست؟ جادو عموما به روشهایی اطلاق می شود که با هدف تاثیرگذاری بر طبیعت با استفاده از ابزارهای غیبی و با اتکا بر حضور ارواح و نیروهای ذاتی جادوگر یا نیروهایی خارق العاده انجام می گیرد[۱]

تحقیق در خصوص جادو سابقه ای طولانی در کشور ما دارد[۲] ، امابا گذشت قرون متمادی ، جادو هم چنان حیات دارد ؛ صف های طویل مردم برای گرفتن دعا و طلسم ، سراغ گرفتن از کف بین و غیب گومراجعه به فال گیران ، توجه به سعد و نحس روزهای ماه برای ازدواج ، دست به دامن آیینه بین شدن برای یافتن گم شده ، نشانه های وجود و حضور این پدیده در زندگی انسان ایرانی است . به هر روی گرایش به طالع بینی ، کف بینی ، رمالی یکی از ابتلائات جامعه ی ما ویکی از مسائلی است که لازم است به آن پرداخته شود .

در این میان زنان به دلیل نابرابری ها ، عدم حضور اجتماعی ، عدم قدرت اقتصادی ، خانه نشینی ، نظام سلطه ی مردانه ، تعدد زوجات ،بیشتر به سمت وسوی سرنوشت گرایی ، افکار قضا قدری و سوگواری ها و غصه ها و ترس ها کشانده شدند ودر پی آن چاره را در جادو و طلسم و دعانویسی می بینند .
در این تحقیق ما از طریق مصاحبه با زنانی که به فالگیر و دعانویس مراجعه می کنند در پی علل اجتماعی و فرهنگی گرایش زنان به جادو هستیم این تحقیق در دزفول انجام گرفته است.

پیشینه ی تحقیق

پژوهش های ایرانی
اکثر تحقیات داخلی در زمینه جادو در حوزه ادبیات و خصوصا شاهنامه انجام گرفته.
درزمینه جامعه شناسی، هنرور[۳]تحقیقی با عنوان پویشی جامعه شناختی بر پدیده ی جادو به همراه تحقیقی در شهر مشهد انجام داده .
علیرضا افشانی[۴]،نیز تحقیقی با عنوان تبیین و تحلیل جامعه شناختی گرایش به خرافات در اصفهان ، اهواز و ایلام ، انجام داده . در این تحقیق پیمایشی محقق به این نتیجه رسیده که میزان گرایش به خرافات در اهواز بیشتر از ایلام و در ایلام بیشتر از اصفهان بوده ؛ گرایش به خرافات در میان زنان بیشتر از مردان بوده .
از آن جا که در این تحقیق یکی از شهر های خوزستان بالا ترین میزان گرایش به خرافات را به خود اختصاص داده ودر این مساًله سهم زنان از مردان بیشتر بوده ، ما بر آن شدیم تا علت گرایش زنان را به جادو ، در یکی دیگر از شهرستان های استان خوزستان – دزفول – والبته با روش کیفی و مصاحبه مورد بر رسی قرار دهیم .

پژوهش های غیر ایرانی
انسان شناسان وجامعه شناسانی چون فریزر ، مالینوفسکی،وبر، دورکهایم به مبحث جادو پرداخته اند[۵]
وارد ، تحقیقی روی جن زدگی زنان در جوامع سنتی انجام داده او فشار های وابسته به نقش و نا سازگاری شخصی را در این مسأله ، حائز اهمیت می داند. او هم چنین جن زدگی را شکلی از اعتراض اجتماعی می بیند به تعبیر او جن زدگی تعبیری است که عقاید سنتی و خرافات از این بیماری می کنند که در نتیجه ی آن ، علائم اضطرابی و هیستریایی در یک مدل جادویی تفسیر می شوند[۶ ]
تالبورن وهنسلی در تحقیقی با عنوان دینداری و اعتقادات ماوراءالطبیعی به این نتیجه رسیده اند که هرچه دینداری بیشتر باشد گرایش به خرافات نیز بیشتر می شود پلتزر نیز در تحقیقی درباره افکار جادویی ، عقاید مذهبی سنتی و افکار جادویی را در ارتباط با هم یافته[۷]و[۸]
روش تحقیق
روش تحقیق مبتنی بر روش کیفی و تفسیری و جامعه ی مورد مطالعه این تحقیق کلیه ی زنانی است که برای گرفتن فال قهوه و دعانویسی مراجعه می کنند اعم از زنان شهری ساکن در دزفول (بومی و غیر بومی) و زنان روستایی. روش نمونه گیری در این تحقیق بر اساس نمونه گیری داوطلبانه بوده و در برخی موارد از گلوله برفی استفاده شده ، به این صورت که به مکانهایی که در آنها به دعانویسی و گرفتن فال می پرداختند( چه در شهر و چه در روستا) مراجعه شد و با زنانی که حاضر به مصاحبه بودند مصاحبه به عمل آمد، برخی از این زنان آشنایان خود را نیز برای مصاحبه معرفی می کردند . نمونه مورد مطالعه۲۸ نفر شامل ۱۶ نفر زن روستایی و۱۲ نفر زنان شهری بود . زمان هر مصاحبه بین ۱ساعت تا ۱:۳۰ در نظر گرفته شده بود .

پرسشهای تحقیق
-چه دلایل اجتماعی منجر به گرایش زنان به جادو می شود ؟
-در فرهنگ جامعه ی ما چه ویژگی نهفته است که افراد را به سوی رفتار های جادویی می برد ؟
– آیا منابعی وجود دارد که ، جادو را توجیه و پشتیبانی می کنند ؟
– چرا بنا به منابع مختلف ، زنان نسبت به مردان گرایش بیش تری به جادو از خود نشان می دهند ؟
– آیا گرایش زنان به این مسائل پاسخی تدافعی به در حاشیه بودنشان است ؟

یافته های تحقیق
براساس یافته های این پژوهش، پذیرش کلیشه های جنسیتی؛ تقدیرگرایی ؛مناسک گرایی دینی و دیدشهودی زنان از عواملی است که زنان را به سوی جادو می کشاند زنان روستایی بیشتر از زنان شهری به جادو گرایش داشتند و برای حل مشکلات خودبا مراجعه به دعانویس ،طلسم دریافت می کردند ، زنان شهری مسن به دعانویس اما جوانترها عموما به فالگیر مراجعه می کردند ، مراجعه روستاییان به دعانویس عمدتا برای گرفتن طلسم بخت گشایی، شفای بیماری، جن زدگی، پسرزایی و نازایی بوده. بسیاری از زنان روستایی خصوصا عربها از ترس ازدواج مجدد همسرشان برای داشتن فرزند پسر یا پسران بیشتر به دعانویس مراجعه می کنند تا طلسم پسردارشدن بگیرند
دلیل عمده مراجعه زنان شهری در مجردها ، مسایل عشقی و ازدواج و در مواردی تفریح و سرگرمی و درمتاهلها عموما برای حل اختلافات زناشویی بود مراجعه زنان شهری به دعانویس اکثرا برای گرفتن طلسم بخت گشایی‌، تعبیر خواب ویک مورد شفا بود.
زنان روستایی عمیقا به جن اعتقاد داشتند و عموما آن را به صورت شبحی کوتوله تصویر می کردند ، و معتقد بودند جن سُم دارد و اگر در قالب انسان رود با سمهایش قابل شناسایی است.
برخلاف زنان روستایی، زنان شهری به پدیده جن با تردید نگاه می کردند و در صورت پذیرش جن می گفتند “در گذشته بوده ، الان نیست “.

جمع بندی و نتیجه گیری
با توجه به یافته های این تحقیق مشتری اصلی جادو مشتری زنانه است و دلیل این امر در سیستم سلطه مردانه است سلطه ای که به تعبیر بوردیودر درون و وجود سلطه پذیر جا افتاده است، این طرح واره یا سیستم به عنوان یک سیستم طبیعی درک می شود و حتی ضروری جلوه می کند این درک به خاطر آن است که عاملان موجود در این طرح واره و سیستم، به آن خو گرفته اند و در ذهنشان، درونی و ملکه یا به نوعی به خصلت (habitus) تبدیل شده است. این طرحواره نیازی به دلیل و حجت وتوجیه خودش ندارد چرا که بازتاباننده ی نظم موجود است [۸]
باورها و نقش های جنسیتی که از سوی جامعه آموزش داده می شود ، منجر به پذیرش نقش های جنسیتی می شود . زنان می آموزند که بعضی کارها برای آن ها مناسب و برخی نامناسب است ، تبعیض جنسی آن ها را از انسانیت کامل محروم می سازد وبه موجوداتی افسرده و ناخودآگاه بدل می کند که به راه های تخدیری چون جادو روی می آورند .
از طرفی وقتی ظرفیتهای جامعه و سیستم اجتماعی قادر به پاسخگویی عقلانی به نیازهای زنان و مردان ، علی الخصوص زنان نیست‌ آنها به جادو رجوع می کند که با سیستم دینی و اجتماعی در تضاد نیست وقتی برای مصون ماندن در برابر مشکلات زن جایگزین دیگری ندارد، درمقابل دعوت به صبر در آموزه های دینی
به سراغ جادو و نتایج ملموس و مثبت آن می رود .
مانهایم نظام سیاسی را از عوامل اثرگذار براندیشه فرد می داند.اگر نظام سیاسی حاکم ، موجد و حامی ایدئو لوژی جادویی باشد ، طبق گفته ی معروف ” الناس علی دین ملوکهم ” ، بسیاری از مردم جامعه نیز به این مسائل روی می آورند .
برخی زنان شهر این اعتقادات قدیمی را در قالب اسامی جدیدی چون تله پاتی و انرژی مثبت و منفی مطرح می کردند تا گرایششان را یک رویکرد نوین قلمداد کنند و از بار خجالت آن بکاهند. به نظر می رسد که شهرنشینی ، فرهنگ خاص خود را به دنبال دارد، فرهنگی که حتی در صورت پذیرش اعتقاداتی از این دست آنها را پیشینی و غیر قابل قبول در عصر جدید می داند.

منابع:
[۱]ریویر ریویر ، کلود ، ۱۳۸۸ ، در آمدی بر انسان شناسی ، ناصر فکوهی ، تهران ، نشر نی
[۲]هدایت، صادق ،۱۳۱۲ ، نیرنگستان ، انتشارات جاویدان
[۳]هنرور، الهه، الهه ، ۱۳۷۲ ، پویشی جامعه شناختی بر پدیده ی جادو به همراه تحقیقی در شهر مشهد ، پایان نامه ی کار شناسی ارشد علوم اجتماعی دانش گاه تهران
[۵]افشانی ، سید علی رضا ، ۱۳۸۵ ، تبیین جامعه شناختی گرایش به خرافات در ایران « مطالعه ی موردی : شهر های اهواز ، اصفهان و ایلام » ، پایان نامه ی دکتری جامعه شناسی دانش گاه اصفهان
[۶]فریزر در شاخه زرین ، مالینوفسکی درآداب ماهیگیری در مجمع الجزایر تروبریاند، دورکهایم در صور ابتدایی حیات دینی ، وبر در جامعه شناسی دین و همچنین ملکم همیلتون در جامعه شناسی دین به آن پرداخته اند.
[۸]Ward , Collen , 1982 , Atranscultural perspective on women and madness : The case of the mystical affliction Womans Staduies intervational Forum , Volume 5 , In Elseviere Science Inc .
[۹]Peltzer, Karl , 2002 , Magical thinking and paranormal beliefs among secondry and university student in South Africa, In Elsevier Science Inc.
[۱۰]Thalbourne , M.A & Hensley , J.H (2002 ) , Religiosity and belief in the paranormal , The Journal of the Society for Psychical Research.
[۱۱]http://anthropology.ir/node/1703