زبان مخفی،افکار پنهان در پشت واژه‌­ها، گفت‌­وگو با دکتر مهدی سمایی

«زبان مخفی» اصطلاح وسوسه‌کننده‌­ای است؛ زبانی پر رمز و راز که غیرخودی­‌ها نباید از آن سر در بیاورند. این اصطلاح را نخستین بار دکتر مهدی سمایی، زبان­‌شناس و عضو گروه واژه‌­گزینی فرهنگستان، با چاپ کتاب «فرهنگ لغات زبان مخفی» به کار برد. این کتاب اگرچه مدت کوتاهی پس از انتشار، توقیف شد اما زبان مخفی همچنان در لایه‌­های گوناگون جامعه رواج دارد و اصطلاح آن میان پژوهشگران این عرصه به خوبی پذیرفته شده است. توضیحات بیشتر درباره‌ی چرایی و چگونگی به وجود آمدن این زبان­‌ها را از نگاه دکتر سمایی می­‌خوانیم.

سیمین دخت گودرزی

زبان مخفی چیست و سابقه‌ی این نام به چه زمانی باز می­‌گردد؟

بحث درباره‌ی زبان مخفی در ایران از اوایل دهه‌ی هشتاد مطرح شد و این اصطلاح نخستین بار توسط من با چاپ «فرهنگ لغات زبان مخفی» به کار برده شد که از آن پس نیز این اصطلاح میان پژوهشگران و صاحب‌نظران جا افتاد و به کار رفت. البته فرهنگستان لفظ «زبان لوتری» را به جای آن پیشنهاد کرد ولی این اصطلاح تا حدی نا آشناست درحالی­‌که «زبان مخفی» مصداق مشخص‌­تر و فرکانس بیشتری دارد. در نشریات و رسانه­‌ها نیز از همین اصطلاح استفاده شد.

زبان مخفی به زبانی گفته می­‌شود که از جانب عده­‌ای یا کسانی ابداع شده باشد، بدان قصد که افکار و عقایدشان را از دیگران پنهان کنند. در انگلیسی اصطلاحی هست به نام «hidden languages» که به یک «گروه» از زبان‌­های مخفی گفته می­‌شود و انواع گوناگونی دارد اما زبان مخفی به‌­طور مشخص در مقابل اصطلاح argo در زبان فرانسه و slang در انگلیسی وضع شده است و همان­‌طور که گفته شد مربوط به کسانی است که تفکرات­‌شان را پشت الفاظ ابداعی پنهان می­‌کنند. اما باید بر این نکته تأکید کرد که ما در زبان فارسی و در اصطلاح «زبان مخفی» لقط «زبان» را با تسامح به کار می­‌‌بریم زیرا زبان مخفی در هر زبانی یک زائده محسوب می­‌شود؛ هریک از زبان­‌ها (انگلیسی، فرانسه، آلمانی و..)، زبانِ مخفی خودشان را دارند. در فارسی هم به همین قیاس زبان مخفی را به کار می­‌بریم اما زبان مخفی در فارسی، در اصل فقط مجموعه­‌ای از الفاظ است که می­‌تواند اسم، صفت، فعل مرکب، گروه­‌های فعلی و از این قبیل واژگان باشد که با روش­‌های خاصی از سوی سازندگان آن‌ها به‌­وجود آمده‌­اند.

پیشینه‌ی به وجود آمدن زبان مخفی چیست و اولین آثاری که به صورت مستند بتوان از آن‌ها یاد کرد مربوط به چه دوره­ ای است؟

زبان مخفی از حدود قرن پانزده پیدا شد اما این بدان معنا نیست که پیش از آن وجود نداشته، مثلاً راه‌زنان زبان مخفی داشتند زیرا مسلماً آن‌ها هیچ‌­وقت نمی‌خواستند کسی به منظور و مقاصدشان پی ببرد. و وقتی فرهنگستان همان زبان لوتری را پیشنهاد کرده، منظور این است که در چندصد سال پیش این زبان را به کار می­‌برده­‌اند اما به اعتقاد من آن‌چه امروز به­‌عنوان زبان مخفی می­‌شناسیم ماهیت متفاوتی دارد. این یک پدیده‌ی متأخر و مدرن است. خیلی چیزها در قدیم وجود داشته اما مقدار و ماهیت آن با آن‌چه که امروز به وجود آمده متفاوت است. آن‌چه در قدیم بوده شکلی بسیار ابتدایی داشته. مثلاً ما نمی‌‌توانیم کیمیاگری قدیم را با شیمی امروز مقایسه کنیم؛ شیمی یک علم جدید است که به شکل نوین بعد از رنسانس به وجود آمد. درمورد زبان مخفی یا صنفی هم به همین گونه است. مطمئناً تعدادی واژه وجود داشته اما با زبانی که امروز میان اقشار و صنف­‌های مختلف رایج است تفاوت دارد.

شما به صنف­‌ها و زبان مخفی آن‌ها اشاره کردید، آیا می­‌توان میان زبان صنفی و زبان مخفی مرزی قائل شد؟ و اگر نه، رابطه‌ی میان آن‌ها چیست؟

زبان صنفی یا زبان حِرَف در هر صنفی ممکن است وجود داشته باشد اما همه‌ی آن‌ها لزوماً زبان مخفی ندارند. این صنف می­‌تواند قصاب، آهنگر، خلبان، پزشک، استاد دانشگاه و غیره باشد که هرکدام زبان صنفی خاص خودشان را دارند. متکدیان هم – که به نوعی شاید می‌‌توان آن‌ها را یک صنف تلقی کرد! – زبان صنفی خودشان را دارند، همچنین معتادان و دزدان. اما سر درآوردن از زبان آن‌ها به سهولت امکان­‌پذیر نیست. چون قرار است کسی متوجه منظورشان نشود. به عبارت دیگر زبان صنفی مجموعه‌­ای از الفاظ مربوط به یک حرفه‌ی خاص است که حالا بعضی از این زبان­‌های صنفی، زبان مخفی هم دارند اما برخی دیگر زبان­شان فقط صنفی است، مثلاً استادان دانشگاه اگرچه زبان حرفه‌ای و صنفی دارند اما زبان صنفیِ مخفی ندارند یعنی طریقه‌ی صحبت کردن و الفاظ آنها با دیگران متفاوت است اما می­‌توان آنچه را که می‌‌گویند فهمید و درک کرد حال آن­که کسانی مثل جوان­‌ها دقیقاً از زبان مخفی استفاده می‌کنند و آن‌چه در ایران به عنوان زبان مخفی شناخته می­‌شود بیشتر به همین زبان جوان‌ها اشاره دارد که من هم در آن کتاب فرهنگ لغات فقط به زبان مخفی آن‌ها پرداختم. درباره‌ی زبان­‌های گروه­‌های دیگر نیز کار کرده‌­ام اما از آن­جا که در همان قدم نخست و پس از چاپ فرهنگ لغات زبان مخفی موانع و مشکلات و ممنوعیت­‌هایی پیش آمد فعلاً امکان انتشار آنها وجود ندارد.

بنابراین می­‌توان گفت زبان مخفی گونه ­ای از زبان صنفی است.

بله، مثلاً قصاب­ ها که یک صنف موجه و پذیرفته هستند، یک زبان صنفی دارند و یک زبان مخفی که شاید زیاد گسترده نباشد اما به هرحال این زبان را دارند. ولی درباره‌ی اقشاری مانند متکدیان، دزدان، معتادان و فواحش که ما عموماً به­ عنوان صنف نمی‌پذیریم‌شان باید بگوییم این گروه، زبان مخفی دارند و اگر با تسامح برای آن‌ها صنف در نظر بگیریم، می­‌گوییم زبان صنفی‌شان کاملاً با زبان مخفی آنها انطباق پیدا کرده و یکی شده است.

پدید آمدن زبان­‌های مخفی به غیر از پنهان کردن مقاصد قشر و گروهی خاص آیا می‌‌ تواند دلایل دیگری هم داشته باشد و آیا این دلایل در به وجود آمدن همه‌ی این زبان­‌ها مشترک است؟

زبانی که جوان­ ها به کار می­‌برند با زبانی که دزدان و متکدیان دارند، متفاوت است؛ زیرا آن‌ها کار خلاف انجام می­‌دهند و به­ طور کلی آن را پنهان می­‌کنند، اما جوان‌ها فقط بخشی از زبان­شان مخفی است. به همین علت وقتی من نام زبان مخفی را به آن اطلاق کردم برخی­‌ها این انتقاد را داشتند که چون زبان جوان‌­ها به طور کامل مخفی نیست و برای دیگران هم قابل درک است، نمی‌توان آن را زبان مخفی به شمار آورد اما حقیقت آن است که ما به دو دلیل زبان آن‌ها را می‌فهمیم: یکی آن­که وقتی فرکانس و بسامد زبان مخفی بالا برود چون مدام در جامعه تکرار می­‌شود بنابراین شفاف شده و حضور پررنگ جوان­‌ها در جامعه سبب می‌شود که زبان­شان لو برود و جالب آن­که آن‌ها دوباره زبان مخفی دیگری می­‌سازند. اما دزد و متکدی در سطح جامعه از زبان مخفی خودش استفاده نمی‌کند و فقط بین خودشان کاربرد دارد بنابراین زبان آنها در جامعه استفاده و شفاف نمی‌‌‌شود. بخش دیگری از زبان خاص جوانان که قابل فهم بوده و مخفی نیست، آن بخشی است که برای ابراز هویت به کار می‌­رود و در آن بخش، پدیده­‌هایی چون طنز، تحقیر طبقات دیگر جامعه و نوعی تلاش برای کسب هویت دیده می­شود.

کدام جوان­‌ها این نوع زبان را ابداع می­‌کنند؟

به اعتقاد من جوانان قشر متوسط. اما برخی مانند آقای سعید حجاریان آن را زبان حاشیه­‌نشین‌ها می‌دانند که به اعتقاد بنده درست نیست. اتفاقاً حاشیه­‌نشین­‌ها و حتی ساکنان جنوب شهر زبان مخفی به این شکل ندارند. این زبان مربوط به خرده بورژواها است که طبقات پایین‌تر را تحقیر می­‌کنند. مثلاً جوانان روستایی عموماً زبان مخفی ندارند، حتی در تهران که پایتخت است، جوانان فقط در بعضی جاها از زبان مخفی استفاده می‌کنند. به طور کلی هر قدر جامعه بزرگ‌تر، صنعتی­‌تر و لایه لایه­ تر می­ شود مناسبات جامعه ایجاب می­‌کند که با پدیده­‌هایی چون زبان مخفی مواجه شویم. در این نوع جوامع است که جوان مشکلاتی برای احراز هویت پیدا می­‌کند، با سیاست و قید و بندهای اجتماعی کنار نمی‌آید بنابراین افکارش را پشت زبان مخفی، پنهان می‌کند. اما در روستاها چنین مناسباتی وجود ندارد.

آیا زبانی را که در فضاهای مجازی شکل گرفته می­توان نوعی یا بخشی از زبان مخفی جوانان به شمار آورد؟

خیر. زبان رایج در فضاهای مجازی خاستگاه متفاوتی دارد؛ در آن­‌جا به دلیل کم بودن فضا و زمان، به اجبار اصطلاحات و گونه‌هایی از نوشتار رایج شده که در تعریف زبان مخفی نمی­ گنجد. مقوله­‌ای است جداگانه که نیاز به تحقیقاتی جدا دارد.

ایجاد زبان­‌های مخفی چه تأثیری بر اصل زبان می‌گذارد آیا لطمه ­ای به زبان وارد می­‌کند؟

به هیچ وجه. نه تنها آسیبی به زبان نمی­‌زند بلکه باعث غنای زبان می­شود. راه­‌های زیادی برای غنی کردن زبان وجود دارد که یکی از آن‌ها ایجاد چنین زبان­‌هایی است. از این طریق واژه­‌ها و عبارات بیشتری به بدنه‌ی زبان وارد می­‌شود.

زبان‌‌های مخفی که از دل زبان فارسی بیرون آمده چه تفاوتی با زبان مخفی در دیگر زبان­ ها دارد؟

فرایندها و شیوه‌­های کلی واژه سازی در زبان‌های مخفی، جهانی­‌اند. خاستگاه آن‌ها نیز مشترک است اما در تعداد واژگان با هم متفاوت هستند. این تعداد در جوامع پیشرفته بیشتر است چون این جوامع، صنعتی­‌تر و پیچیده‌­تر هستند. هرچه جمعیت و تعامل بیشتر شود شرایط برای ایجاد واژه‌­های زبان مخفی مهیاتر می­‌شود. آن‌ها مراحل صنعتی شدن را زودتر از ما طی کرده‌­اند.

به هر حال باید بپذیریم که واقعیات جامعه به صور مختلف نمود پیدا می‌کند. یکی از این صورت‌ها «زبان مخفی» است و کار ما نیز همین است که در جامعه مسائل مربوط به تخصص و رشته‌ی خودمان را بررسی کنیم. به عنوان مثال من اگر پزشک باشم و طی آزمایش‌هایی متوجه شوم کسی بیماری ایدز دارد نمی‌توانم آن را مخفی کنم و بگویم یک سرماخوردگی ساده است که با قرص بهبود می­‌یابد. زبان مخفی هم، چه خوب چه بد، یکی از واقعیات جامعه است که باید به آن احترام گذاشت. اگر بد است که باید برای آن راهکار پیدا کرد. وظیفه‌ی من به عنوان زبان‌ شناس این است که این واقعیات را تصویر کنم. ضمناً کسی نمی­ تواند با ذهنیات خودش میان خوب و بد مرزبندی کند. وقتی ما آمار و تصویر درستی از مسائل و مشکلات اجتماعی داشته باشیم بهتر می­‌توانیم درباره‌ی آن تصمیم­‌گیری کنیم. وقتی با چاپ و انتشار کتاب در زمینه‌ی زبان مخفی مخالفت می­‌شود در واقع به جای مقابله با علت و حل و فصل آن، با معلول مقابله می‌‌شود و این همان پاک کردن صورت مسئله است.

این مطلب در همکاری با مجله آزما منتشر می شود