پیشتر در زبان شناسی خانه (۱) به دلالت پذیری خانه پرداخته شد و آن را به صورت واژه ای معنادار و فضای سکونت و استقرار انسان دانستیم. انسان جدا از وجود خودش، کل عالم ممکن را بدون تصور خانه فهم نمی کند و فهم وی ملهم به خانه و در گرو خانه است. این همان چیزی است که استعلای مکان یا فضامندی زبانی می توان عنوان نمود. دال “خانه” شیء وارگی انسان از فضامندی او است و همان طور که کریپکی گفته است، منظومه ی هستی شناختی عموم انسان ها منجر به دلالت خانه هایشان می شود (زینالی اناری، ۱۳۹۴). خانه، بازتعبیری از جهان است که بر سکونت و آرامش انسان در جهان دلالت داشته و موجب پناه گرفتن و فهم متناهی او از خود می شود و می توان گفت خانه میان کیهان و من فاصله می اندازد. اما سوال این که “سکونت و تعاملات اجتماعی در جریان به کار بردن واژه “خانه” چگونه حاضر می شود؟” پاسخی می طلبد که به صورت نشانه شناختی در پی آن هستیم.
نشانه شناسی “خانه”
نوشته‌های مرتبط
خانه برای اطلاق کردن به مکان زندگی به کار می رود، واژه ای که نمادی از ابژه ی خانه بوده و می تواند به صورت متغیّر در میان فرهنگ های مختلف از سرای، کاشانه تا .. خانه استفاده گردد. هر واژه ی x که به محل سکونت و تعلق به جان دلالت کند، بسته به عصر زندگی انسان، غار، چادر و کلبه را مورد تصور او قرار می دهد. طبق معرفت سوسور، واژه ی خانه، حامل نشانه است و بر اساس مدل نشانه شناختی لویی فردیناند دو سوسور، دستگاه نشانه شناختی علاوه بر یک واژه (در گفتار)، از دال و مدلول نیز برخوردار است. به این صورت از طریق ذهن، رویدادهای ذهنی که آن را مفاهیم[i] می نامیم با آن چه نمود نشانه زبانی یعنی تصویر شنیداری است و برای بیان آن مفاهیم به کار می روند در ارتباطند. به نظر دو سوسور، با به کاربردن نشانه گفتاری، مخاطب در ذهن خود شکلی از خانه را می تواند تداعی کند، جدای از آن، ذهن خود گوینده نیز در اثر انفعال از اراده ی خود، درگیر تداعی این تصور است (چندلر، ۱۳۸۷: ۴۴). طی یک تجربه ی مبادله ی نشانه، تمام آن چه که از مرکز تطابق ذهنی یکی از افراد به گوش دیگری میرود فعال و تمام آن چه از گوش فرد دوم به مرکز تطابق ذهنی وی منتقل می شود، منفعل است. در گفتن “خانه” انسان ترکیب بیانی واژه یا نشانه را با “اراده” و “هوش” خود به کار می برد (دوسوسور، ۱۳۸۲، ۱۹و۲۱). جدا از صورت گفتاری یا نوشتاری[ii] واژه، “خانه” نشانه ی مکان است و هنگام گفتار یا نوشتار نه بر واژه و نماد که به دال و یا قرارداد ذهنی که به تعبیر سوسور “تداعی” می شود، در ذهن می آید. گذر از واژه و رجوع به “دال” یا تداعی، ذهنیت یا ماورا الطبیعه ای است که در هنگام گفتار و یا تعاملات اجتماعی با انسان همراه است. انسان چه مقدار کوله بار قراردادهای ذهنی را با خود دارد؟ متافیزیک یا نهاد انسان در گرو تمام تعلقات وی است از چکش گرفته تا خانه و محل استراحت او به صورت تصوری در ذهن او است. نه واژه ی “خانه” بلکه تصورهایی استعلایی از فضای زیسته در ذهن وجود داشته و گوشه گوشه ی آن با فرد بوده و متافیزیک یا هوش و حافظه ی او را شکل می دهد. آدم از خانه بیرون می رود و از آن دور می شود و اما خانه همچون ناخودآگاهی متافیزیک او را در بر دارد. از این رو است که خانه یکی از بزرگترین ترکیب دهنده های اندیشه، خاطره و رؤیای آدمی است و حتی زمان نیز در گرو دینامیسم خانه بوده و در خانه به هم برخورد می کنند (باشلار، ۱۳۹۱، ۴۷). از این رو “خانه” به عنوان مکان نزول زمان، یعنی محل سوار شدن “من” یا هیکل انسانی بر روی قالیچه ی تجربه مرجع تمامی افعال و اعمال انسان بوده، همه چیز با آن مکان و موقعیت می یابد.
تصوری به شکل غار، چادر یا کلبه و به صورت امروزی، آپارتمان با انسان همراه است و همواره فراخوانده می شود. همان که تمامی وجود ما را گرفته و آن را همواره پوشانده است. همان که دورها را تاریک و نزدیک ها را بر انسان روشن و معطر ساخته است. با تلقی همین فضا است که انسان خود را حس کرده و احساس و انس خود را درک کرده است. با تلقی همین فضا ا ست که انسان با شور و موسیقی[و حتی عطر] فضا را آغشته کرده است (وال، ۱۳۸۰: ۲۷۲). هنگام تلفن زدن همسر از خانه، حتی محل حضور وی، کنار میز تلفن تداعی می شود. هنگامی که بر منوی تلفن واژه ی “منزل” مورد توجه قرار می گیرد. آن کسی که می تواند به عنوان دیگری در ورای این-جای استقرار آنی “من” و در-خانه تصور شود، همچون هستنده ای در معرض مواجهه قرار گرفته و از محل بودنش در جهان عیان می شود و این بودن، از محل بودن خود در جهان مجال می یابد (هایدگر، ۱۳۸۹، ۳۰۶)، جهانی خود هستنده در آن دیگری را در خانه، کنار خود “لمس” کرده است. در این جهان است که رویاگونه دیگری همچون منی نمود می یابد که در “خانه” است و از محل فهم خود “من” -در خانه نمود می یابد (همان: ۳۰۷). لذا بودن خود در خانه همچون شهودی از مکان ست که با گزینه ی “منزل”[iii] و در خانه توصیف می شود. تصویر و یا فرم مکان مندی انسان همراه او است و در هنگام مبادلات اجتماعی به عنوان “اراده”ی انسان نسبت به یک نشانه، به عنوان مثال در هنگام تعارف کردن به میهمانان تداعی می شود. وقتی می گوید “بفرمائید …” در واقع تجسم حضور میهمان در اتاق پذیرایی یا”هال پذیرایی” در ذهن او است و با هال پذیرایی، اتاق خواب و راه رو است که خانه در ذهن تصور می شود. این اجزا هم به نوبه ی خود واژه و دربردارنده ی تصورات ذهنی ارادی آدمی هستند. ویتگنشتاین معتقد است نمی توان از هیچ معنای خاصی برای واژه صحبت کرد و در کاربرد زبان و بر اساس قاعده ها است که معنی نمود می یابد (هنفلینگ، ۱۳۸۳: ۶۷). خانه از محل قواعد بیانی همچون تعارف، به صورت یک بازی و درون جملات خود را نشان می دهد. در این صورت های بیانی یک ضمیر “من” مستتر وجود دارد که به گوینده اختیار تملک خانه را داده و اجازه ی تعامل از محل بذل و بخشش و تعارف به وی می دهد. وقتی کسی از من کتابی را سراغ می گیرد و مکان آن در کتابخانه به ذهنم متبادر می شود و می گویم: نه قبل از شما به … امانت داده ام، گم کرده ام، بعد یادم می آید که پیدا کرده و در قفسه ی بالا گذاشته ام. تعاملات اجتماعی، گفتن خانه، اتاق و کتاب، شکل و تصویر آنها را در قالبهایی ذهنی به خاطر می آورد.
این همانی با “من”
وقتی از خانه یا تصوری سخن و تداعی به میان می اید، سیاهی چشم به گوشه ای رفته و انسان با تداعی ذهنی، خود را در برابر تصور مکان قرار می دهد. آری این خود فرد است که “خانه” را تصور می کند. مکان مندی فهم انسان از خانه، او را تابع خانه می کند و هر گاه تجربه ی گفتاری یا نوشتاری خانه به او رخ می دهد، یا از خانه اش حرف می زند و از آن می نویسد، خود را در آن خانه تصور می کند. تصور خانه، بیش از گمان آن بوده و یک دانش ضمنی است. در آن انسان فراتر از ادراک رفته و در ذهن خود با هستی خانه مرتبط می شود. همان طور که سوالی دیرینه افلاطونی بوده است. به نظر ته تتوس تفکر راجع به افکاری است که حواس به نفس می رسانند و البته سنجش این افکار بسته به “تجربه” و “خردمندی” است. با این حالت سوال او این بوده که “انسانی که از درک وجود و هستی ناتوان است آیا می توند حقیقت آن را در یابد؟” (افلاطون، ۱۳۸۲: ۲۲۸) خانه نمود حس و هستی است و می تواند گمان و یا احساسی از هستی انسان را در خود داشته باشد و این همان طور که ته تتوس می گوید دانش درست است. وقتی انسان تصوری نسبت به فضایی دارد که در مواجهه با آن است، در ذهن او در واقع خود را در آن جا مفروض می گیرد و این دیگر تداعی ذهنی شخص دیگر نیست و او خود را درون خانه متصور می شود.
خانه واژه ای است که علاوه بر دلالت بر یک تصویر، هویت خود را از صاحب خانه می گیرد به صورتی که وقتی می گوئیم خانه، در واقع “خانه ی من” بوده و من به قرینه ی گوینده حذف شده است در واقع مدلول خانه، گوینده ای است که خانه را به کار می برد. اما خانه واژه ای عام است و هیچ اختصاصی نمی پذیرد. اما قبلا گفته شد که مستند بر هویت مدلول است. اگر خانه شکل دهنده ی رویا، خاطرات و به طور کلی متافیزیک انسان است، آن خودآگاهی او است که به نفس و وجود خود او تعلق دارند (اسکروتن، ۱۳۸۸: ۶۷). از آن جایی که تصور انسان بدون خانه نامیسر است، تصور خانه هم بدون انسان نامیسر است و ذکر “خانه” مستقر بر وجود انسان است و همان طوری که سرل (۱۳۸۷: ۱۰۲) برخی افعال را گفتاری می نامد ( مانند می روم و می نشینم)، خانه اسمی است که مبتنی بروجود و مکان مندی انسان است و تلفظ یا کاربست آن به معنی وجود انسان و افعال او است. بفرمائید “خانه” به معنای با هم بودن و دور هم چای خوردن و در واقع خانه، کنایه از “من” است، ما شاید به دلیل کاربردهای زیاد این دو واژه متمایز گشته اند. این نوع حس وجودی از خانه، در مثال تعارف کردن ایرانیان، مشهود است: چرا نمی آئید پیش مان، بلند شو بیا اینجا، دو اشاره از حاضر بودن خانه و مشهود بودن آن نزد گوینده است. کانت معتقد بود نمی توانیم به ابژه ها فکر کنیم مگر آن که به آن ها در مکان فکر کنیم و مکان مفهوم نبوده بلکه شهود ناب است (سجویک، ۱۳۹۰: ۶۸) خانه هم مکان و هم شهود ناب است، اما در عین حال در عین شهود مکانی، از محل فهم “خود” نشأت می گیرد و “من” به خاطر تعلق آن به فرد بر می خیزد. حتی امکان دارد به خود به مثابه ی ابژه ای فکر کنیم و یا نمادی از دیگری ناشی از من را در کنار میزتلفن در ذهن بیاوریم، چنانچه با شرایط صوری گفته شده، برای آن هم مکانی وجود داشته و اعتبار ابژکتیو به مکان می بخشد (همان: ۷۰). به این صورت خانه یا فضای مأنوس زندگی انسانی، قالب ادراک انسان از مکان و چنان که در زبانشناسی (۱) گفته شده، از جهان است. همان طور نیز “من” به عنوان یکی از مقولات شهودی بوده و خانه همواره بر گوینده حاضر بوده و حتماً او در هر حال ناظر آن است.
نتیجه:
یک واژه با تصوری از آن همراه است و اصطلاحا به این تصور، دال و قرار داد نشانه شناختی می گویند. تصویری از خانه همواره در ذهن کاربران آن واژه بوده و این تصور چنان در ذهن مستولی است که در هر حال با ناظر حاضر و در تعاملات وی، که نزدیک به این تصور صورت می گیرد، به صورت متافیزیک و یا عالم مثل تعاملات وی با او همراه است. تصور و ادراک هستی نیز با تصور انسان از خانه و جهانیت وی معمول شده است. حضور در خانه در این تعاملات به حدی با وجود مأنوس است که می توان گفت چیزی به نام خانه وجود ندارد و آن غار، چادر و یا کلبه در واقع خود وجود فرد بوده و از وجود او است که هویت می گیرد و بهتر است گفته شود منِ مدلول و یا شهودی است که هنگام به کار بردن واژه ی “خانه” به دست می دهد[iv]. “من” همان خانه ای است که در هنگام تعارف و یا هر گونه تعاملات اجتماعی، بسته به قواعد آن، برای خود و برای دیگری حاضر می شود و اگر بتوان بر محور زمان سوار شد، می تواند کالبد یافته و عیان شود.
منابع
اسکروتن، راجر، ۱۳۸۸، کانت، مترجم: علی پایا، تهران: طرح نو، چاپ سوم
افلاطون، ۱۳۸۲، چهار رساله، مترجم: محمود صناعی، تهران: هرمس، چاپ چهارم
باشلار، گاستون، ۱۳۹۱، بوطیقای فضا، مترجمان: مریم کمالی و محمد شیربچه، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، چاپ اول
دوسوسور، فردینان، ۱۳۸۲، دوره زبان شناسی عمومی، مترجم: کورش صفوی، تهران: هرمس، چاپ دوم
زینالی اُناری، محمد، ۱۳۹۴، زبان شناسی خانه (۱)، انسان شناسی و فرهنگ
سجویک، پیتر، دکارت تا دریدا مروری بر فلسفه ی اروپایی، مترجم: محمدرضا آخوندزاده، تهران: نی، چاپ دوم
سرل، جان آر.، ۱۳۸۷، افعال گفتاری جستاری در فلسفه زبان، مترجم: محمدعلی عبداللهی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم
چندلر، دانیل، ۱۳۸۷، مبانی نشانه شناسی، ترجمه: مهدی پارسا، تهران، سوره مهر، چاپ دوم
وال، ژان، ۱۳۸۰، بحث در مابعدالطبیعه، مترجم: یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی، چاپ دوم
هایدگر، مارتین، ۱۳۸۹، هستی و زمان، مترجم: سیاوش جمادی، تهران: ققنوس، چاپ چهارم
هنفلینگ، اسوالد، ۱۳۸۳، فلسفه و زبان روزمره، مترجم: محمود رافع، تهران: گام نو، چاپ اول
[i] مفاهیم را کانت بحث کرده است که پس از تجربه یا قراردادهای نشانه شناختی، در ذهن نقش می بندند.
[ii] به اعتقاد دوسوسور، صورت نوشتاری، بازنمود صورت گفتاری است عین این که روحی به صورت پرچم بازنمود یابد در اینجا دوسوسور، مسئله دورکیم را با خلاقیتی ارزشمند به صورت زیبایی در زبان مطرح ساخته است.
[iii] منزل نامی است که همواره بر خانه به عنوان ابزار یا محلی که دارای کلید باشد ، برای اسکان اطلاق شده است. منزل گذرا است و هنگام بودن، منزل می شود و به این خاطر است که نام منزل را بیشتر در تلفن ها درج می کنیم یا به محل زندگی مورد اشاره قرار می دهیم. چرا که وقتی در خانه نباشیم، خود را در آن حس نکرده و آن را از نمود در میاوریم. اما نامی است که با دیدن آن به این معنا که کسی از منزل تلفن کرده، دیگری است و “من” نیست، آن را از “من” جدا می کند و فهم دیگری که عمدتا”همسر” است را متصور می کند
[iv] حتما باید گفت که این شرایط در هنگام استعمال زبان صورت می گیرد و “خانه” به مثابه واژه متعلق به فرد و نظارت او به خانه است. والا خانه امکان دارد برای پدری باشد و فرزندی به این صورت تعلق به خانه را در زبان همراه داشته باشد. لذا با اشاره به این مسئله، از تملک خود خانه توسط هر کنشگری برائت جسته و بدیهی است که بودن افراد با هم به این مالکیت شکل می بخشد.
عکس از حوریه رضایی زاده، شیکاگو
