رویای فروخورده کردهای عراق

نیروهای نظامی کردهای عراق

سیلویان مرکادیر* / برگردان شهباز نخعی

ظرف چند روز، کردهای عراقی از شور و شعف پس از همه پرسی تاریخی به یک شکست نظامی تحقیرآمیز رسیدند. ارتش عراق با به دست گرفتن کنترل مناطق سرشار از منابع نفتی که از سال ٢٠١۴ توسط دولت خود مختار اقلیم کردستان عراق اداره می شد، بر رویای استقلال آنها نقطه پایان نهاد. این تسخیر برق آسا درعین این که فقدان هوشمندی رهبریت کردهای عراق را به نمایش می گذارد، نشان دهنده تفرقه های سیاسی و تضعیف نهادهای دولت خودمختار منطقه ای نیز هست.

اهالی کرکوک با بهت زدگی ناظر آن بودند که پیشمرگه ها با شتاب این شهر بزرگ را دربرابر پیشروی نیروهای عراقی تخلیه می کنند. «اتحادیه میهنی کردستان» [عراق] (UPK) که نیروهای نظامیش هنوز تا حد زیادی منطقه را کنترل می کرد، با امضای یک توافق تسلیم دولت فدرال حیدر العبادی نخست وزیر عراق شده بود. اتحادیه میهنی پذیرفته بود که به خارج از مناطق مورد منازعه ای که قانون اساسی تحت اقتدار بغداد قرارداده عقب نشینی کند تا طرفین از راه مذاکرات به توافق دست یابند. براین روال، بخشی از این حزب ترجیح داد از رودررویی ای اجتناب کند که «حزب دموکرات کردستان» [عراق] (PDK) به هرکس که بخواهد منکر حق مسلم کردها در داشتن یک حکومت باشد وعده می داد و چند هفته پیش از آن در یک همه پرسی برگزار شده توسط مسعود بارزانی مهر تایید برآن زده شده بود.

تفرقه بین حزب دموکرات و اتحادیه میهنی کردستان [عراق]

مانند بیشتر اوقات، توضیح این عقب نشینی را باید در چندین سطح جستجو کرد. درعرصه داخلی، درگذشت «مام» جلال طالبانی در ٣ اکتبر ٢٠١٧، رهبر تاریخی «اتحادیه میهنی کردستان» [عراق] از زمان تاسیس آن در سال ١٩٧۵، به بحران جانشینی ای دامن زد که مدتها پیش از مرگ او آغاز شده بود. این حزب مدت ها است که بین یک جناح نزدیک به ایران و هوادار به تعویق انداختن روند استقلال – که تهران با آن مخالف است – و گرایشی خواستار قرارگرفتن تحت رهبریت حزب دموکرات کردستان [عراق] دچار کشمکش است. شکاف داخلی دیگر درمورد «شیوه» عملکرد حزب است: یک جناح روش دموکراتیک و شفاف را توصیه می کند، درحالی که حلقه خانوادگی طالبانی (همسر، پسران و برادر و خواهر زادگان) خواهان برقراری نظامی خاندانی مشابه آنچه در حزب دموکرات کردستان [عراق] وجود دارد هستند.

درسطح دولت منطقه ای اقلیم کردستان عراق (GRK)، منطقه به بخش های تحت کنترل حزب دموکرات و اتحادیه میهنی تقسیم شده و هرکدام با نیروی شبه نظامی خود بخشی از قلمرو کردستان عراق را کنترل می کنند. این امر مانع از آن می شد که بارزانی مستقیما با برنامه همکاری اتحادیه میهنی با بغداد مخالفت کند زیرا کرکوک تحت کنترل نیروهای اتحادیه میهنی بود. رهبریت حزب دموکرات [عراق] که شگفت زده شده، بی وقفه از دسیسه چینی رقیب خود که امیدهایش دررویارویی با نیروهای عراقی را برباد داده سخن می گوید.

در سطح ملی، اتحادیه میهنی کردستان [عراق] در وضعیتی بسیار ناراحت کننده قرارداشت. این اتحادیه که از داشتن روابطی دیرین با بغداد بهره می برد (فواد معصوم رییس جمهوری عراق از این حزب است)، خود را در رودررویی با ارتش بسیار نیرومندتر عراق در منطقه نفتی کرکوک بازنده احساس می کرد. بازتوزیع آلوده به فساد درآمدهای نفتی توسط دولت خودمختار منطقه ای اقلیم کردستان [عراق] مانع از آن شده بود که اتحادیه میهنی هم دستی در آن داشته باشد. از منابع نفتی به ویژه گروه های صنعتی خصوصی گردآمده حول محور دولت منطقه ای اقلیم کردستان [عراق] و به زیان دارایی های عمومی بهره می بردند. این امر نشان می دهد که چرا اتحادیه میهنی مایل نبود درکاری فداکاری کند که نفعی برایش نداشت.

فزون براین، بارزانی و حزب دموکرات کردستان [عراق] تجسم یک حکومت کرد خواهند بود زیرا پیروزی دستاورد استقلال از آن آنها بوده و اتحادیه میهنی دیگر جایگاه خود را در این نظام منسوخ، به گفته یکی از نمایندگان حزب گوران – حزب عمده اپوزیسیون که تا زمان انحلال مجلس توسط مسعود بارزانی در اکتبر ٢٠١۵ ریاست آن را به عهده داشت – دارا نخواهد بود. اتحادیه میهنی که مانند حزب دموکرات ازنظر مالی نیز تضعیف شده، از مزایای مالی فدرال که در توافق امضا شده با بغداد پیش بینی شده بسیار بیشتر بهره می برد.

سرانجام، درعرصه منطقه ای «نه» متفق قدرت های خارجی ودر راس آنها ایران – متحد سنتی اتحادیه میهنی – منجر به این شد که اکثریت رهبران حزب درمورد مسئله استقلال عقب نشینی کنند. با آن که خطر رودررویی خونین دو حزب مانند زمان جنگ برادرکشی کردها در سال های ١٩٩٧- ١٩٩۴ بعید به نظر می رسد، تشدید اختلاف بین این دوبازیگر در منطقه غیرممکن نیست و این خطر را دربردارد که مشکلاتی در زمینه مدیریت اداری پدید آورد.

نهادهای تکه پاره شده

پس از تسلیم کرکوک به نیروهای ارتش عراق، سیل اتهام های خیانت امواج رسانه های کرد را دربر گرفته و هر دسته مسئولیت این فاجعه را به گردن طرف دیگر می اندازد. حزب دموکرات کردستان [عراق] خود نیز با شتاب از برابر پیشروی نیروهای عراقی، به ویژه در منطقه شینگال و بخشی از دشت نینوا گریخت. این امر نشان می دهد که خود این حزب نیز مصمم به تسلیم دربرابر اخطار بغداد بوده اما با تظاهر به جنگجویی در حوالی آلتون کوپری، در جاده بین کرکوک و اربیل، می خواهد ظاهر را حفظ کند. عوات علی، مدیر شبکه تلویزیونی ان آر تی می گوید: «آنها به مواضع نیروهای عراقی حمله می کنند اما به محض پیشروی طرف مقابل عقب می نشینند و از نو آغاز می کنند. آنها هرگز رودررو نمی جنگند».

مسعود بارزانی که درحال ازدست دادن نفوذ و اعتبار خود است، برای ترمیم موقعیت خود به هرکاری دست می زند و با تبلیغات در رسانه ها توسط نزدیکانش می کوشد با احساسات ملی گرایانه کردها بازی کند. به موازات این امر، کمیسیون انتخاباتی کردستان عراق زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری را ماه آینده تعیین نموده واین امر این ظن را به وجود می آورد که حزب دموکرات کردستان [عراق] می خواهد سلطه خود برنهادهایی که اکنون به صورت تکه پاره درآمده اند را حفظ کند. دولت منطقه ای اقلیم کردستان عراق که تا گردن در قرض فرورفته، محصور شده درمیان همسایگانی که منافع خود را در وجود یک حکومت کرد درمرزهای خود نمی بینند، در بن بستی بی سابقه از سال ١٩٩١ قرار گرفته است. اکنون که بهره برداری از مناطق نفتی کرکوک از دستش خارج شده، تنها نکته تسلی بخش این است که به هرحال می تواند از بخش قابل ملاحظه ای از بودجه فدرال که بغداد قول پرداخت آن را داده بهره مند شود. به دشواری می توان گفت که آیا ازاین محل می توان حقوق همه کارمندان را پرداخت کرد و زیرساخت های منطقه که از زمان آغاز بحران مالی ناشی از سقوط بهای نفت درسال ٢٠١۴ کهنه و فرسوده شده را بازسازی نمود.

بخش های مختلف دولت منطقه ای اقلیم کردستان [عراق] درمورد راهی که باید درپیش گیرند دچار تشتت اند. با آن که به طور سنتی اکثریت پشت سر حزب دموکرات کردستان [عراق] قرار می گیرند، اطمینانی نیست که این امر تداوم یابد. تصویر گرد هم آورنده و یک پارچه کننده رهبر به طور جدی آسیب دیده است. عملکرد تاجرمنشانه و حتی اقتدارگرایانه حزب دموکرات کردستان [عراق] دیگر کارآیی ندارد. خشم شدید بخش مهمی از مردم کردستان عراق کاملا محسوس است. درمناطق مورد منازعه، به خصوص اقلیت ها هدف زورگویی حزب دموکرات کردستان [عراق] قرارگرفته اند . این حزب می خواسته آنها را با میل یا اجبار جزء قلمرو آینده کردها قراردهد که یا از منابع ایشان بهره ببرد و یا منطقه حایلی بین خود و بقیه عراق عرب، به ویژه در موصل ایجاد کند و با وسعت بخشیدن به قلمرو خود در دشت حاصلخیز نینوا از چند حوزه نفتی آن نیز بهره ببرد. گزارش هایی منتشر شده که در آنها از تجاوز به حقوق بشر (١) توسط دولت خودمختار اقلیم کردستان [عراق] سخن گفته شده است. این امر به ویژه در مناطقی است که بارزانی می دانسته که می باید در آنها آرایی بسیار بالا داشته باشد تا چنگ اندازی بر آن مناطق را توجیه کند ولی محدود به همین امر نیست.

تصرف مناطق مورد منازعه توسط ارتش عراق، که به عنوان رودررویی با اراده عمومی کردها وانمود شده، برای برخی از اقلیت ها خوشایند نیست. در منطقه سنجار، شاخه ایزدی (٣) واحدهای بسیج مردمی (UMP) در مناطق تخلیه شده توسط پیشمرگه ها پیشروی کرده اند. این واحد رزمنده از گروه هایی از ساکنان منطقه سنجار تشکیل شده که از عملکرد اقتدارگرانه دولت خودمختار منطقه ای کردستان [عراق] به شدت خشمگین هستند و هرگز نمی خواهند جزء حکومت کردی باشند که هیچ وقت در آن به حساب نیامده اند.

درهمین حال، بسیاری از گروه های ایزدی ازجمله واحدهای مقاومت سنجار (شاخه محلی حزب کارگران کردستان، PKK تشکیل شده از ایزدی ها) تسلیم نیروهای عراقی شده اند. به موازات این امر، واحدهای حفاظت از دشت نینوا (UPN) که از آشوری هایی که در کنار واحدهای بسیج مردمی (UMP ) قرارگرفته اند تشکیل شده تا سرزمین خود را در قلمرو عراق قرار دهند. اینها امیدوارند بتوانند از یک مدیریت محلی تمرکز زدای کمتر خفقان آور و بیشتر قابل انطباق با ویژگی هایشان برخوردار شوند.

تثبیت اقتدار مرکزی، تضعیف دولت خودمختار منطقه ای اقلیم کردستان [عراق]

با آن که درمورد حضور نیروهای غیر عراقی در کارزار نظامی علیه پیشمرگه ها تردیدی نیست، این امر را نمی توان به معنی سلب آزادی عمل بغداد دانست که در تداوم سیاست حیدر العبادی یعنی تاکید بر اقتدار مرکزی درسراسر خاک عراق جلوه می کند. حیدر العبادی که برنده بزرگ این وضعیت است، بخت خود را برای تجدید انتخاب در ماه مه ٢٠١٨ دربرابر رقیبش نوری المالکی چندبرابر کرده است. نوری المالکی امیدوار بود که حیدر العبادی را به خاطر فقدان اقتدار در حزب الدعوه زیر مهمیز انتقاد بکشد (۴). بغداد به امید اطمینان بخشیدن به کردها، به ویژه در کرکوک، دستور تخلیه نیروهای شیعه بسیج مردمی را داد که مایه نگرانی کردها هستند.

دولت خودمختار منطقه ای اقلیم کردستان [عراق] در تداوم مسیر معکوس خود بیشتر و بیشتر در بحران فرو می رود. جنبش گوران، دومین نیروی سیاسی ازنظر تعداد کرسی در مجلس، خواستار استعفای دولت کنونی شده که بدون داشتن حکم معتبر بیش از دوسال است کار می کند. این حزب خواهان روی کارآمدن دولت موقتی است که تا زمانی که یک کمیسیون جدید انتخاباتی ایجادگردد مشغول کار شود. این درخواست همچنان بدون پاسخ مانده است. در شرایطی چنین بی ثبات، به تعویق انداختن انتخابات ریاست جمهوری و مجلس قانونگذاری بدون انجام اقدامات استثنایی این خطر را دربر دارد که دولت خودمختار منطقه ای را در یک خلاء قضایی دیگر فرو ببرد. به نظر نمی آید این امر دغدغه ای برای رهبری کنونی کردها باشد. درعین حال، دلیل سکوت سنگین جامعه بین المللی نه به خاطر توطئه همیشگی علیه کردها، بلکه به خاطر خشم شدید متحدان سنتی دولت خودمختار منطقه ای اقلیم کردستان عراق دربرابر یکجانبه گرایی مسعود بارزانی است. آمریکایی ها، که به ویژه علیه بارزانی برانگیخته شده اند، از این که پیشنهاد میانجیگری برای گفتگو با بغداد دو روز مانده به زمان برگزاری همه پرسی توسط حزب دموکرات کردستان [عراق] رد شد خشنود نیستند.

از رویای نقش برآب شده استقلال، که بارزانی چند هفته ای با آن کرد ها را سرگرم و فریفته کرد، تا سال ها به عنوان یک اشتباه محاسبه سیاسی یاد خواهد شد. دولت خودمختار منطقه ای اقلیم کردستان عراق که کیش ومات شده، چاره دیگری جز تن دادن به شرایط نامطلوب بغداد ندارد. نهادهای داخلی که به شدت آسیب دیده اند، تا مدتی طولانی توان بازسازی نخواهند داشت و تازه این درصورتی خواهد بود که از سوی طبقه سیاسی اراده ای واقعی برای انجام اصلاحات در دولتی که اکنون متلاشی و بی اعتبار شده وجود داشته باشد. همچنین، رهبریت کرد که توان مانوور چندانی ندارد، ناگزیر است تسلیم اراده متحدان موقتی ای شود که در آینده بتواند برای خود بیابد. با آن که سیاست آغوش باز نخست وزیر حیدر العبادی به نظر صمیمانه می آید و این سیاست می تواند به گفتگوهایی جدید و کاهش تنش منجر شود، اما این امر با استقلال کامل کردستان عراق، چنان که مسعود بارزانی در رویای آن بود فاصله بسیار خواهد داشت.

* Sylvain Mercadier (روزنامه نگار مستقل)

١-
Reine Hanna and Matthew Barber, Erasing Assyrians : How the KRG Abuses Human Rights, Undermines Democracy, and Conquers Minority Homelands, Assyrian Confederation of Europe, 25 septembre 2017.

٢- یک حقوق دان کرد عضو کمیته نظارت در اربیل در زمان برگزاری همه پرسی در کردستان به ما گفت: «ساعت چهار و نیم بعد از ظهر در دفتر ما در اربیل پس از آن که ١٣٠ تن، از جمله ٣٠ تن به “نه” رای دادند، دستورهایی از “آسایش” (امنیت داخلی)، دفتر محلی “اتحادیه میهنی” و کمیسیون مستقل برگزاری همه پرسی (٣ دستور هم زمان) به ما رسیدکه ٣٠٠ برگ رای به آرای حوزه افزوده شود

٣- ایزدی ها یک اقلیت مذهبی کرد در عراق ، پیرومذهبی التقاطی نشأت گرفته از مزداگرایی ایرانی هستند. داعش آنها را «شیطان پرست» معرفی می کند و درموردشان دست به نسل کشی زده است. آنها با این که کرد هستند از برنامه استقلال کردستان پیروی نمی کنند.

۴-
Entretien avec Ali Awat, directeur de la chaine de télévision NRT.

انسان شناسی و فرهنگ ناشر نسخه فارسی لوموند دیپلماتیک در ایران است

لوموند دیپلماتیک نوامبر ۲۰۱۷