رهیافت های ادبی در انسان شناسی(۳)

اجتماعیات در ادبیات:

سابقه ی پژوهش های انسان شناسی ادبیات در ایران به سال ۱۳۴۸ و تاسیس درس «اجتماعیات در ادبیات فارسی» باز می گردد. زنده یاد غلامحسین صدیقی، در آن زمان هدف از این درس را دو چیز می دانست: “نخست اینکه کتابهای ادبی و تاریخی و جغرافیایی ما ، علاوه بر بیان رویدادها و اندیشه ها، روشنگر بسیاری از ضابطه ها، ارزش ها، دانش ها و ساختارهای اجتماعی زمان خویش است ]…[ دیگر آنکه، نسل جوان را که با رواج ادبیان علمی و اجتماعی و هنری غرب کمتر به گنجینه های ادب فارسی می پردازد، بیشتر دلبسته نماید.” (روح الامینی ۱۳۷۹: ۲۴) آنچه مشخص است این نگاه به ادبیات، هر چند در آن برهه ی زمانی قابل دفاع می نمود، امروزه دیگر محلی از اعراب ندارد؛ زیرا همانگونه که از اظهار نظر صدیقی نیز بر می آید، ادبیات مورد نظر در «اجتماعیات در ادبیان فارسی» به مثابه ی سندی است که تنها مورد استفاده ی آن – جدا از جنبه های زیبایی شناختی که مورد توجه قرار می گیرند اما عموماً به کار نمی روند- کشف رویدادها، رفتارها و ساختارهای اجتماعی است، با این فرض که بدون تغییر در ادبیات منعکس شده اند.

به اعتقاد ما مسئله ی اساسی «اجتماعیات در ادبیان فارسی» در سطح تعریف آن نهفته است. زیرا چنانکه می دانیم، «سطح تعریف پدیده» بی گمان یکی از تعیین کننده ترین فاکتور ها و مقوم جنبه های هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی هر رویکرد علمی است. روح الامینی ادبیات را اینگونه تعریف می کند: “یکی از توصیف ها و تعریف های ادبیات که در خور جستارهای این مجموعه است- «آینه ی تمام نمای رویدادها، آیین ها، رفتارها، تلاش ها، اندیشه ها و… جامعه» است که زبان حال و شناسنامه ی یک ملت می باشد، و می توان یک جامعه را با بررسی محتوا و موضوع ادبیات آن شناخت؛ رویدادها و رفتارهای اجتماعی را دانست، و سیر تحولی پدیده های اجتماعی را ردیابی کرد.” (همان: ۱۰-۹)[تاکید از پژوهشگر است]

پر واضح است که چنین سطح تعریفی ناگزیر منجر به عقیم ماندن پژوهش های انسان شناسی ادبیات می گردد، زیرا اساساً مسئله و دغدغه ی آن ادبیات نیست، توجهی به متن و روابط خاص آن ندارد، و اساساً «هستی» ویژه ای برای ادبیات قائل نیست. شاید هم از این روی باشد که این رشته در ایران به جای «انسان شناسی ادبیات»، «اجتماعیات در ادبیات» نام گرفت، که مناسب تر می نماید، زیرا هیچ نسبتی با «انسان شناسی ادبیات» ندارد و حد نهایت چیزی که می تواند به آن دست یابد، نوعی انسان شناسی تاریخی و اجتماعی است که داده هایش را از ادبیات بر گرفته است.
افرادی مانند غلامحسین صدیقی و محمود روح الامینی وظیفه ی خود را به خوبی انجام دادند و سنتی برای مطالعه ی ادبیات در انسان شناسی ایران بنیان گذاشتند، اما شاید کوتاهی از اخلاف آنها بود که تغییر و تحولی همسو با زمانه شان در آن سنت ایجاد نکردند و هنوز که هنوز است، دن کیشوت وار، با همان مفاهیم دست و پنجه نرم می کنند.

منابع

۱- آلن، گراهام، ۱۳۸۵، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، چاپ اول، ویراست دوم، تهران، مرکز.
۲- احمدی، بابک، ۱۳۸۴، ساختار و تاویل متن، چاپ هفتم، تهران، مرکز.
۳- اسکارپیت، روبر، ۱۳۷۴، جامعه شناسی ادبیات، ترجمه مرتضی کتبی، چاپ اول، تهران، سمت.
۴- ایگلتون، تری، ۱۳۸۶، پیشدرآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه عباس مخبر، ویراست دوم، چاپ چهارم، تهران، مرکز.
۵- بارگاس یوسا، ماریو، ۱۳۸۴، چرا ادبیات؟، ترجمه عبدالله کوثری، چاپ اول، تهران، لوح فکر.
۶- بوردیو، پی یر، ۱۳۸۱، نظریه کنش؛ دلایل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمه مرتضی مردیها، چاپ دوم، تهران، نقش و نگار.
۷- بوردیو، پی یر، ۱۳۸۳، جامعه شناسی و ادبیات: آموزش عاطفی فلوبر، ترجمه یوسف اباذری، مجله ارغنون، سال سوم، شماره ۹ و ۱۰ (درباره رمان)، چاپ دوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۱۱۱-۷۷.
۸- پارکینسون، جی. ۱۳۸۳، لوکاچ و جامعه شناسی ادبیات، ترجمه هاله لاجوردی، مجله ارغنون، سال سوم، شماره ۹ و ۱۰ (درباره رمان)، چاپ دوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۳۸-۲۲۱.
۹- پالمر، ریچارد. ا. ۱۳۸۴، علم هرمنوتیک، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، چاپ سوم، تهران، هرمس.
۱۰- پین، مایکل، ۱۳۸۳، فرهنگ اندیشه انتقادی، ترجمه پیام یزدانجو، چاپ دوم، تهران، مرکز.
۱۱- تراویک، باکنر، ۱۳۷۶، تاریخ ادبیات جهان، ترجمه عربعلی رضائی، چاپ دوم، تهران، فرزان (دو جلد).
۱۲- تریگ، راجر، ۱۳۸۴، فهم علم اجتماعی، ترجمه شهناز مسمی پرست، چاپ اول، تهران، نی.
۱۳- تودوروف، تزوتان، ۱۳۸۲، بوطیقای ساختارگرا، ترجمه محمد نبوی، چاپ دوم، تهران، آگه.
۱۴- جنکینز، ریچارد، ۱۳۸۵، پیر بوردیو، ترجمه لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، چاپ اول، تهران، نی.
۱۵- روح الامینی، محمود، ۱۳۷۹، نمود های فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران، آگاه.
۱۶- فی، برایان، ۱۳۸۴، فلسفه ی امروزین علوم اجتماعی، ترجمه ی خشایار دیهیمی، چاپ چهارم، تهران، طرح نو.
۱۷- گریس، ویلیام. ج. ۱۳۶۳، ادبیات و بازتاب آن، ترجمه بهروز عزب دفتری، چاپ اول، تهران، آگاه.
۱۸- گلدمن، لوسین، ۱۳۷۱، جامعه شناسی ادبیات: دفاع از جامعه شناسی رمان، ترجمه محمد پوینده، چاپ اول، تهران، هوش و ابتکار.
۱۹- گلدمن، لوسین، ۱۳۸۲، نقد تکوینی، ترجمه دکتر محمد تقی غیاثی، چاپ اول، تهران، نگاه.
۲۰- گلشیری، هوشنگ، ۱۳۷۸، باغ در باغ، چاپ اول، تهران، نیلوفر (دو جلد).
۲۱- لوکاچ، جورج، ۱۳۸۰، جامعه شناسی رمان، ترجمه محمد جعفر پوینده، چاپ اول، تهران، چشمه.
۲۲- نیچه، فردریش و دیگران، ۱۳۸۵، هرمنوتیک مدرن؛ گزینه جستارها، ترجمه بابک احمدی، مهران مهاجر، محمد نبوی، چاپ پنجم، تهران، مرکز.
۲۳- والت، مارجری. ال. دی. ۱۳۸۳، چندگانگی قرائت رمان: سازمان اجتماعی تفسیر، ترجمه حسن چاوشیان، مجله ارغنون، سال سوم، شماره ۹ و ۱۰ (درباره رمان)، چاپ دوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۲۰-۱۸۱.
۲۴- هوی، دیوید، ک. ۱۳۸۵، حلقه انتقادی: هرمنوتیک تاریخ، ادبیات و فلسفه، ترجمه مراد فرهاد پور، چاپ سوم، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
Bernard, H. Russell, 1995, Research Methods in Anthropology: Qualitative and Quantitative Approaches, 2nd ed. Altamira press.

Block, Haskell. M, 1952, Cultural anthropology and contemporary literary criticism, the journal of aesthetics and art criticism, Vol. 11, No. 1 ( September, 1952), pp. 46-54.

Collins, James, 1998, Language, Subjectivity and Social Dynamics in the Writings of Pierre Bourdieu, American Literary History, Vol. 10, No. 4, pp. 725-732.

De Mul, Jos, 1988, The Development of Aesthetic Judgment, Analysis of a Genetic-Structuralist Approach, Journal of Aesthetic Education, Vol. 22, No. 2. pp. 55-71.

De Sousa, Geraldo U., 1997, Paradigm Lost? The Fate of Literature in the Age of Theory, Shakespeare Quarterly, Vol. 48, No.4. pp. 449-451.

Dubois, Jacques, 2000, Pierre Bourdieu and Literature, Translated into English by: Meaghan Emery and Pamela Sing, Substance, Vol. 29, No. 3, Issue93: Special Issue: Pierre Bourdieu, pp. 84-102.

Dunn, Allen, 1998, Who Needs a Sociology of the Aesthetics? Freedom and Value in Pierre Bourdieu’s Rules of Art, boundary 2, Vol. 25, No. 1, Thinking through Art: Aesthetic Agency and Global Modernity. Pp. 87-110.

Ferrara, Fernando, 1974, Theory and Model for the Structural Analysis of Fiction, New Literary History, Vol. 5, No. 2, Changing Views of Character. Pp 254-268.

Foster, Stephen W., 1986, Reading Pierre Bourdieu, Cultural Anthropology, Vol. 1, No.1., pp. 103-110.

Holloway, Karla, F. C. 1990, Revision and (Re)membrance: A Theory of Literary Structures in Literature by African-American Women Writers, Black American Literature Forum, Vol. 24, NO. 4, Women Writers Issue, pp. 617-631.

Iser, Wolfgang, 1990, Fictionalizing: The Anthropological Dimension of Literary Fictons, New Literary History, Vol. 21, No. 4, Papers from the commonwealth center for literary and cultural change. Pp. 939-955.

Iser, Wolfgang, 1992, Staging as an Anthropological Category, New Literary History, Vol. 23, No. 4, pp. 877-888.

Iser, Wolfgang, 2000, Do I Write For an Audience?, PMLA, Vol. 115, No. 3, pp. 310-314.

Laidlaw, Linda, 2004, On Learning to Write Her Name: An Example of Research Informed by Literary Anthropology, Journal of the Canadian Association for Curriculum Studies. Vol. 2, No, 1. pp. 197-210.

Leenhardt, Jacques, 1976, Towards a Sociological Aesthetic: An Attempt at Constructing the Aesthetic of Lucien Goldman, translated into English by: Diane Wood, Substance, Vol. 5, No. 15, Socio-Criticism, pp. 94-104.

Lehan , Richard, 1986, Urban signs and urban literature: literary form and historical process, new literary history, Vol. 18, No. 1, studies in historical change. (Autumn, 1986), pp. 99-113.
Loesberg, Jonathan, 1993, Bourdieu and the Sociology of Aesthetics, ELH, Vol. 60, NO. 4., pp. 1033-1056.

Marcus, George. E., Clifford, James, 1985, The Making of Ethnographic Texts: A Preliminary Report, Current Anthropology, Vol. 26, No.2. (Apr., 1985), pp. 267-271.

Marcus, George. E. Fischer, Michel, M. J., 1986, Anthropology as a cultural critique
An experimental moment in the human sciences, University of Chicago Press.

Marcus, George. E., Clifford, James, 1996, Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography ( a School of American Research Advanced), University of California Press.

Reyna, S. P., 1994, Literary Anthropology and the Case Against Science, Man, New Series, Vol. 29, No. 3. (Sep., 1994), pp. 555-581.

Scherpe, Klaus. R., 1993, Nonstop to Nowhere City? Changes in the Symbolization, Perception, and Semiotics of the city in the Literature of Modernity, translated into English by: Lisa Roetzel, Cultural Critique, No. 23. (Winter 1992-1993), pp. 137-164.

Sumara, Dennis, J., 1998, Fictionalizing Acts: Reading and the Making of Identity, Theory into Practice, Vol. 37, No. 3, pp. 203-210.

Sumara, Dennis, J., 2001, Learning to Create Insight: Literary engagements as purposeful pedagogy, Changing English, Vol. 8, No. 2.
Sumara, Dennis, J., 2003, Interpreting Identities: Advancing Literary Anthropology as a Research Method, derived from his Web site at: www.interpretiveidentities.com
Vandenberghe, Frederic, 1999, “The Real is Relational”: An Epistemological Analysis of Pierre Bourdieu’s Generative Structuralism, Sociological Theory, Vol. 17, No. 1, pp. 32-67.

Van Oort, Richard, 1998, The Use of Fiction in Literary and Generative Anthropology: An Interview with Wolfgang Iser, Anthropoetics Volume III, number 2 (Fall 1997 / Winter 1998).

Wolfreys, Julian, 1999, Literary theories: a reader and guide, Edinburgh university press.

Wolitz , Seth Leslie, 1965, The Proustian community: an essay in literary Anthropology, Yale university press.