رقص در هند

هند خاستگاه و بستر یکی از کهن سال ترین تمدن های بشر است که، جهان بینی و فرهنگ اجتماعی ساکنان آن همواره با هنرهای گوناگون درآمیخته بوده و هست. یکی از فراگیرترین و شناخته شده ترین هنرهای هند، هنر رقص است که همواره با اعتقادات مذهبی و دینی بسیار عمیق هندی ها درآمیخته است. در این سرزمین رقص از آن روی اهمیت بسیار زیادی دارد. هندی ها بر این باورند که حتی پیش از خلقت کلام در نزد انسان و از گذشته های بسیار دور، رقصیدن بهترین راه برای برقراری ارتباط با خدایان بوده است. تمامی نهادهای رسمی ِآموزشی و حفظ ِمیراث ِهنری ِهند، رقص های بومی و ملی را بخشی از میراث فرهنگی و مذهبی خود می دانند. رقص های هندی را به طور کلی می توان در سه دسته ی رقص های شناخته شده (ملی یا کلاسیک)، رقص های محلی (متعلق به مناطق مختلف) و رقص های معاصر دسته بندی کرد.

رقص های کلاسیک از قدمت زیادی برخوردارند و همگی آنها ریشه در افسانه های حماسی، اسطوره شناسی، باورها و آئین های مذهبی اقوام و ادیان مختلف هندی دارند. رقص های بومی نیز هر یک بر اساس معیارهای متفاوت در هر منطقه مانند مذهب، ملیت و نیازهای اجتماعی، شکل و شیوه ی زندگی جمعی و اعتقادی مردم شکل گرفته اند. رقص های معاصر نیز آمیزه ای از این دو گونه ی قدیمی، بعلاوه ی المانهایی برگرفته از رقص های غربی است. رقص و دیگر هنرهای ِهندی، فرهنگ و هنر رقص در تمامی مناطق جنوب و شرق آسیا را تحت تاثیر خود قرار داده است؛ به طوری که می توان گفت «آئین های بومی ِبسیاری از کشورهای مجاور هند به روشنی متاثر از سنت های رقصان هندی است»(Lusti : 18). در شکل سنتی، تمامی این رقص ها در معابد و در موقعیت های مختلف مذهبی، سپاس گذاری از خدایان به هنگام کشت و برداشت محصولات و برکت بسیار، جشن و شادمانی و یا گردهم آیی های محلی اجرا می شده است که در دو قرن گذشته بسیاری از این موقعیت ها دگرگون شده و رقص جایگاه و عملکردهای متفاوتی نیز پییدا کرده است. نهادهای فرهنگی بسیاری در هند هستند که از این میراث باستانی سرزمین محافظت می کنند. یکی از مهم ترین نهادهای فرهنگی در حمایت از هنرهای دراماتیک و رقص در هند سانگیت ناتاک آکادمی (Sangeet Natak Akademi)** است که در هر ساله فستیوال ناتیا سانگام (Natya Sangam) را برگزار می کند. در کنار این آکادمی بسیار بزرگ، مدارس و مکاتب بسیاری نیز در محله ها و مناطق مختلف وجود دارد که از سنین خردسالی رقص را به هنرجویان آموزش می دهد.

مطابق داده های مختلف در اسطوره شناسی هندو، آفرینش رقص به ایزد براهما نسبت داده می شود و داستان ها و روایت های مختلفی درباره ی چگونگی این آفرینش وجود دارد. در شناخته شده ترین این داستان ها آورده شده است که بهاراتا مونی (Baharatamuni) با الهام از ایزد براهما و با تکیه بر دانسته های خود از واژگانی ملهم از کتابِ ریگ ودا (Rigveda)، دانش ِشناخت حرکات بدن و فیگورهای انسانی، موسیقی و احساسات آدمی رقص را برای انسان ها برای نخستین بار تدوین می کند. به این ترتیب رقص یک هنر الهی و آسمانی به شمار می آید و هر یک از خدایان هندی رقص های ویژه ی خود را دارند.

نخستین رد پای ِ نظریات مکتوب مربوط به رقص های کهن و باستانی هند را می توان در یکی از رسالات و نوشته های بسیار قدیمی هندی به نام ناتیا شاسترا (Ntya Shastra)* منسوب به دانای بزرگ بهاراتا پیدا کرد. بهاراتا که زمان حیات او را ۵۰۰ سال پیش از میلاد میدانند، استاد نمایش و موسیقی و نظریه پرداز بوده که نگاشته های او درباره ی تئاتر سانسکریت، هنر نمایش و موسیقی در ناتیا شاسترا گردآوری شده است. در بیشتر مطالعات باستان شناختی نگارش این رساله را به ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نسبت می دهند. ناتیا شاسترا به معرفی هنرهای نمایشی مانند نمایش و موسیقی در هند می پردازد. بهاراتا موسیقی هندی را در دو شکل سازی و آوازی و گونه های مختلف نمایش را در ده شکل مختلف معرفی می کند که به گفته ی او، هنر رقص به معنای امروزین آن، تنها یکی از این ده گونه نمایش هندی به نام ناتاکا (Nataka) است.

دسته بندی رقص های کلاسیک در هند :

معیار اصلی ای که اشاره به کهن سال بودن یک رقص می کند، در واقع بر این مبنا است که اصول اولیه ی ذکر شده در رساله ی ناتیا شاسترا در آن منعکس شده باشد. تمامی رقص های کلاسیک هند، در واقع نمایش های موزیکال، رقصان و دراماتیکی هستند که بدون استثناء روایت گر بوده و از تاریخ و پیشینه ی بسیار دیرینه ای برخوردارند. رقصندگان در این رقص های باستانی، داستان خدایان، اسطوره ها، حماسه ها و یا افسانه های خود را با حرکات ِبدن، فیگورهای مختلف دست و صورت روایت می کنند. این حرکات بسیار نمادین و پیچیده هستند و در واقع درک واقعیت نمادین آن برای افراد نا آشنا در بسیاری از مواقع غیر ممکن است. نظریات مختلفی درباره ی دسته بندی رقص های کلاسیک وجود دارد و برخی نهادهای پژوهشی و هنری در هند شمار این رقص ها را یازده، ده، هشت و در برخی موارد شش، بر می شمارند. در برخی موارد مفهوم رقص کلاسیک هندی، اصطلاحی کلی برای مجموعه هنرهای ِ نمایشی و موسیقایی هند به شمار می آید، و البته در عین حال، تعداد مشخصی از رقص های قدیمی نیز تحت همین نام شناخته می شوند.

۱ ـ رقص بهاراتانیام (Bharatanatyam) متعلق به منطقه ی تامیل نادو (Tamil Nadu) واقع در جنوب شرقی هند.

۲ ـ کاتاک (kathak) متعلق به مناطق مختلف در شمال هند

۳ ـ کاتاکالی (Katakali) متعلق به منطقه ی کرالا (Kerala) واقع در جنوب هند

۴ ـ کوچیپودی (Kuchipudi) متعلق به منطقه ی آندرا پرادش (Andrapradesh) در سواحل جنوب شرقی هند

۵ ـ مانیپوری (Manipuri) متعلق یه منطقه ی مانیپور (Manipur) در شمال هند

۶ ـ موهینی یاتام (Mohiniattam) متعلق به منطقه ی کرالا (Kerala) در جنوب غربی

۷ ـ رقص اودیسی (Odissi) متعلق به منطقه ی اودیشا (Odisha) در شرق هند

۸ ـ ساتریا (Satriya) متعلق به منطقه ی آسام (Asam) در شمال شرقی هند

برخی مکاتب هندی به این هشت گونه رقص های کلاسیک، چَهو (Chhau)، گودیا نریتیا (Gaudiya Nritya) و رقص تانگ تآ (Thang ta) را نیز اضافه می کنند. خاستگاه رقص چَهو بنگال، رقص گودیا غرب بنگال، و تانگ تآ مانیپور است.

رقص های کلاسیک در شکل اصلی خود در معابد هندو و در حین مراسم مذهبی و عبادی به نام آگاما نارتانام (Agama Nartanam) اجرا می شوند. بر طبق داده های آورده شده در زساله ی کهن ِ ناتیاشاسترا، تمامی رقص های اجرا شده در معابد مارجی (margi) نام دارند و عملکرد اصلی آن ها آزاد کردن و سبک کردن روح انسان (soul liberating) است. این رقص ها در قصرهای سلطنتی نیز به همراه موسیقی کلاسیک هندی به نام کارناتاکام (Carnatakam) اجرا می شوند. در سنت های هندی برای میهمان نواز بودن، ۱۶ اصل مهم وجود دارد که یکی از آنها هدیه دادن ِ شادی و احساسات زیبای انسانی است در قالب موسیقی و رقص است که در واقع نواختن موسیقی و اجرای رقص یکی از ابزار مهمان نوازی به شمار می آمده است. در برخی رسالات کهن، رقص را نوعی ریاضت (به معنای ورزش) و به منظور ایجاد سلامتی در بدن انسان توصیف کرده اند. در این زمینه بارها اشاره شده است که کوباندن کف پا به عنوان پایانه ی عصبی بدن، نوعی ماساژ موزون و حساب شده است که سلامت بدن رقصنده را تضمین می کند.

آموزش رقص هندی :

کلیت رقص های هندی بر پایه ی سه اصل مهم بنا می شوند : نخستین اصل شناخت ِ وجه دراماتیک و نمایشی رقص است که در واژگان بومی ناتیا (natya) نامیده می شود. اصل دوم نریتا (nritta) نام دارد که به شناخت و آموزشِ ریتم، موزون بودن حرکات بدن و هماهنگی میان جملات موسیقایی و رقص می پردازد. در واقع هنر نریتا چگونگی انعکاس و ارتباطِ جملات موسیقی را در حرکات ِدست و پا و بدن ِ رقصنده نشان می دهد. آخرین اصل در یادگیری رقص، نریتیا (nritya)، به معنی حالت چهره، فیگورهای دست و حالات موزون پاها و بدن و ارتباط آن با حالات درونی انسان است؛ این بدان معنا است که رقصنده در این مرحله می آموزد که چگونه حالات درونی مانند شادی، اندوه، خشم و … را با حرکت اندام مختلف بدن خود نشان بدهد. بر اساس سنت های هنری در هند، هنرجوی علاقمند به فراگیری هنر رقص، ابتدا می بایست در کنار آموختن ِ حرکات بدن، این سه اصل بنیادین را نیز بیاموزد تا بتواند حرکات و رفتارهایی را که در رقص انجام می دهد به خوبی درک کند. در واقع مطرح شدن این سه اصل، نشان می دهد که در رقص های هندی، آنچه هم اندازه ی زیبا و درست ادا کردن حرکات اهمیت دارد، شناخت عملکردها و کاربرد این حرکات و ارتباط آن با احوالاات درونی انسان و نمادهای مرتبط با آنها است که در واقع هر یک از این نکات، گوشه ای از جهان بینی هندو را در خود باز می تاباند.

در نوشتار آتی، رقص های کلاسیک و برخی رقص های بومی هند را معرفی خواهیم کرد.

* بخش های مختلف این رساله ی بسیار کهن به مطالعه ی این سرفصل ها می پردازد : خاستگاه ِروایت و رویات گری، اینکه چگونه هنر نمایش و داستان سرایی از آسمان به انسان ها هدیه داده شده است، توصیف ویژگی های محل اجرای نمایش های مختلف، ستایش پروردگار، توصیف چگونگی برخی رقص های باستانی، اهمیت منعکس کردن احساسات در نمایش، فیگورهای سر، بدن، دستها و صورت رقصنده، گونه های نمایش و رقص، جامه های گوناگون رقص، هنرهای موزون، سازهای موسیقی، برخی آوازهای همراهی کننده ی نمایش، شخصیت های مختلف و نقش و نماد آنها در نمایش های مختلف و …

** آکادمی سانگیت ناتاک، یک نهاد ملی و دولتی هندی برای حفظ میراث رقص در سنت های هندی است. این آکادمی در سال ۱۹۵۲ آغاز به کار کرد و از همان ابتدا هدف اصلی آن حفظ و آموزش واشاعه ی هنر موسیقی، رقص و نمایش در هند بوده که از حمایت های دولتی بسیار فراوانی نیز برخوردار است. پس از افتتاح این مرکز، مدارس و آکادمی های بسیار دیگری نیز در مناطق مختلف هند آغاز به فعالیت کرده اند. در کنار فعالیت های اجرایی و آموزشی این مراکز کتابخانه، آرشیوهای صوتی و تصویری، جشنواره ها و لابراتوارهای پژوهشی بسیار زیادی نیز در هند بنیان گذاشته شده اند که هدف اصلی ِ تمامی آنها، حفظ میراث هنری هند است.

کتابشناسی :

Amala, Devi (1984), « Danse de l’Inde : le Kathak », in : Danser, numéro 9, Paris : pp. 42 – ۵۵.

Lusti – Narasimhan, Manjula (2002), Baharatanâyam : la danse classique de l’Inde, Adam Biro.

Massey, Reginald (2004), indian dances, Abhinay Publications.