رقص در اندونزی : ۷ کاربردهای مختلف رقص

عکس از ملودی میشل

در مقالاتی که در طی دو ماه گذشته درباره ی هنر رقص در اندونزی خواندیم، دیدیم که رقص در میان این مردم، معانی، کاربردها و کارکردهای بسیار متنوع و مشخصی دارد. مهم ترین نکته ی بارز در میان داده های موجود این است که می بینیم، وجه سرگرم کننده ی رقص در فرهنگ این مردم بسیار کمرنگ است

و عملکردهای اولیه ی این هنر، آنقدر مورد توجه بوده که در ذهنیت افراد بومی، رقص به عنوان یک سرگرمی شناخته نمی شود.

در جهان بینی ِاهالی اندونزی، حرکت انسان در فضا و مکان نشانه ی حیات است و شکل موزون و آهنگین این حرکت، می تواند عملکردهای مختلفی به همراه داشته باشد. یکی از مهم ترین عملکردهایِ رقص، پاکیزه کردن فضا، مکان و جسم ِ فیزیکی یا کالبد مادی ِ فرد رقصنده است. اندونزیایی ها باور دارند که حرکت رقصان انسان، امواج هستی او را هماهنگ و متعادل می سازد و این امر باعث می شود فضا و مکانی که فرد رقصنده در آن حضور دارد نیز مطهر شود. بنابراین نخستین و کهن ترین عملکرد رقص در این جا، زدودن ِ ناپاکی از فضا و مکان، ایجاد تعادل و هماهنگی است. یکی از مهم ترین نمونه رقص هایی که برای پلشت زدایی و پاکیزه کردن ِ فضا اجرا می شود رقص پِندِت در بالی است که به چگونگی اجرای آن اشاره کردیم. برخی پژوهشگران مانند ج. بیکر (۱۹۹۳ : ۱۲) اشاره می کنند که به اعتقاد اندونزیایی ها، تمامی این رقص ها در کنار ویژگی و عملکرد اعتقادی و نیایش وار خود در جهان هستی ایجاد تعادل و هماهنگی می کنند. رقص کِکآک نیز در باور این مردم، در جهان و حیات کیهانی و زمینی انسان ها می تواند ایجاد تعادل و هماهنگی بکند. این امر نشان دهنده ی اهمیت جهان بینی غنی ِموجود در این هنر است.

از سوی دیگر رقص می تواند زیبایی زنده بودن و زایایی انسان را به تصویر بکشد و انسان می تواند با این کار از پروردگار خود سپاس گذاری کند. این رقص ها آداب و تشریفات خاص خود را دارند که در واقع با کنار هم قرار دادن ِ رنگ های زیبا، حرکات ِ موزون، چهره های پر از لبخند و شادی، افشاندن گیاهان معطر مجموعه ای از زیبایی ها را به خدای خویش هدیه می دهند و با این حرکت رضایت و شادی خود را از داشتن ِ این برکات نشان می دهند. این گونه رقص های نیایش وار نوعی عبادت به حساب می آید و کارکرد اصلی آنها ستایش و شکر گذاری از خداوند به خاطر برکات حیات زمینی انسان است. نمونه های اصلی این گونه رقص ها پیسوک، ماینکت، تمپورنگ (در جزیره ی سولاوسی) و گاندرونگ در بخش هایی از جزیره ی جاوه است. رقص هایی مانند لوگونگ و سیریمپی برخی ویژگی های حیات و عناصر حیاتی مانند باوری و زایایی در حضور زنان و قدرت جسمانی انسان در قالب مردانه، و ارکان اصلی ذات انسان را به تصویر می کشند. به گفته ی کوزینیر (۱۹۶۱ : ۲۳۹) به تصویر کشیدن این ویژگی ها و توانایی های انسان در رقص های بومی، می تواند نشانه ای آگاهی و سپاس گذاری از ذات آفریننده ی طبیعت باشد.

سومین عملکرد بسیار مهم رقص در جهان بینی اندونزیایی، زنده نگاه داشتن و پرداختن به اسطوره ها و تاریخ است. بسیاری از رقص های آئینی و درباری در اندونزی، به شیوه های مختلف، اسطوره های مذهبی یا تاریخی ِ اندونزی را بازسازی می کنند و آموزه ها و اهمیت این اسطوره ها را به نمایش و رقص و موسیقی باز می تابانند. این عملکرد که یکی از مهم ترین وجوه ارزشمند ِ هنر رقص در اندونزی است، توانسته با وجود تمام ناملایمات ِ اجتماعی و تاریخی و عقیدتی، بسیاری از اسطوره ها و افسانه های بومی را زنده نگاه دارد یا احیا کند. برای نمونه رقص هایی مانند توماتندن در سولاوسی، سیریمپی و گاندرونگ در جاوه، به روشنی باور اسطوره ای این مردم را در خود حفظ کرده و بدون آنکه به تهمت خرافه این اسطوره ها را نابود کند، آنها را به زیباترین شکل حفظ کرده است. اسطوره هایی مانند مهابهاراتا، یا اسطوره های داستان وار پرندگان بهشتی و حضور حوریان بر روی زمین، در بسیاری از رقص ها، به ویژه رقص های درباری و بسیار قدیمی بازسازی می شود.

یکی دیگر از کارکردهای ِ رقص، آموزش ِ مفاهیم ِاعتقادی، رفتاری و اجتماعی است. در باور اندونزیایی ها، برخی رقص ها به قصد آموختن ِمفاهیم مهم زندگی اجرا می شوند و بنابراین می توانند آموزنده باشد؛ مثلا رقص توپنگ در بالی، نشان می دهد که جهان فریبکار است، دوروی ِمتفاوت دارد و در عین حال که خشن و ناخوشایند است می تواند زیبا و خوشایند نیز باشد.

اندونزیایی ها بر این باورند که با رقصیدن و شادی، پروردگار خود را خوشنود می کنند و سپاس خود را بابت فراوانی برکت و روزی ِبسیار، به خدایان خود نشان می دهند. یکی از رقصندگان در گفتگوی شخصی با نگارنده دریافت ِخود را از رقص این گونه بیان می کند «خداوند این جسم و جان را به عنوان هدیه به ما داده است، پس اگر ما بتوانیم با زیباترین حالت این جسم را به حرکت دربیاوریم و نشان بدهیم که زنده بودن ِاندام خود را حس کرده ایم و زیبایی آن را درک کرده ایم، خداوند از ما راضی خواهد بود» (گ. ش. ۲۰۱۴). این اندیشه در آموزه های بسیاری از ادیان بزرگ جهان مانند اسلام و مسیحیت نیز بازشناخته شده و مبلغان ِمذهبی، با ذکاوت ِ بسیار در این مناطق با آگاهی از این باور، و آگاهی از قدرت و اهمیت این هنر، برخی آموزه های خود را از این طریق برای جذب افراد به کار گرفته اند. در نمونه رقص هایی مانند سامان و سیوداتی، دیدیم که حضور اندیشه های اسلامی تاثیرات بسیار شایسته ای بر این هنر گذاشته و بسیاری از تشریفات را کاسته و به جای آن سادگی و بی پیراگی را ترویج داده است و در واقع با استفاده از رقص آموزه های خود را به مردم آموزش داده است. بنابراین در فرهنگ اندونزی، رقص می تواند ابزاری برای آموزش مفاهیم والایی چون آموزه های دینی، تاریخی، فرهنگی و انسانی باشد. به عبارت دیگر در این جا رقص وسیله ای برای آموزش دادن و نشان دادن چیستی و ارزش ِمفاهیم مختلف است.

ابزار به کار گرفته شده در هنگام اجرای رقص و دیگر سنت های آئینی و نمایشی نیز تماما و بدون استثناء، بازنماینده ی نشانه های بسیار نمادین و مهمی هستند. تمامی جامه ها، رنگ ها، عطرهای مورد استفاده، آرایه ها و تزئینات نشان دهنده ی نمادهای مشخصی هستند که رقصنده با حمل کردن آنها خود بخشی از نماد مذکور به شمار می آید.

بنابراین به طور خلاصه می بینیم که رقص در اندونزی، می تواند فرد رقصنده، فضا و مکان اجرای رقص را مطهر کند، راهی برای نشان دادن شادی و شکرگذاری از خداوند و نوعی عبادت باشد، راهی برای آموختن، و راهی برای حفظ و زنده نگه داشتن افسانه ها، اسطوره و تاریخ یک فرهنگ باشد. علاوه بر اینها، اندونزیایی ها اعتقاد دارند همانطور که رقصیدن در ذات خود موزون و زیبا است، می تواند در زندگی و حیات انسان نیز ایجاد تعادل و زیبایی بکند. البته نباید از یاد ببریم که این کارکردهای مهم، علاوه بر این کارکردها نوعی پاسخ به حس زیبایی طلبی و زیبایی دوستی انسان نیز هست و بدون شک اهالی اندونزی از ویژگی شادی بخش و خوشایند اجرا و تماشای رقص نیز غافل نیستند. در کنار تمامی این عملکردها، همکاری زنان و مردان و جایگاه روشن آنها در نشان دادن ویژگی های متعلق به هر یک، نکته ای است که نباید به سادگی از آن عبور کرد. در تمامی رقص ها زنان و مردان جایگاه خود را دارند، زنان همواره نشانه های نمادین زیبایی، آرامش و زایایی هستند و مردان همواره نشانه ی قدرت، امنیت و وجه مردانه ی انسان هستند. این امر واقع گرایی را در باورهای اندونزیایی نشان می دهد و می بینیم که به دور از توجه خاص به یک جنسیت ِ برتر یا نادیده گرفته شده، زنان و مردان در کنار هم، زیبایی می افرینند و طبیعت و خداوند را برای برکت و روزی و حیات انسانی ستایش می کنند.

** .*

دراین جا به عنوان خلاصه ای از چند مقاله ی پیشین درباره ی رقص، کاربرد رقص های بومی ِ مناطق مختلف اندونزی را در سه جدول می آوریم. این جدول ها نشان می دهند که تا چه اندازه، کارکردهای رقص در فرهنگ این جامعه جدی و مهم بوده است و می بینیم که هر چه به رقص های معاصر نزدیک تر می شویم، ردپای اسطوره ها و آئین های اعتقادی در آنها کم رنگ تر می شود. گویا انسان معاصر دیگر از اسطوره ها، آئین ها و حتی تاریخ خود گسسته شده است. در مقاله ی آخری که از این مجموعه مقالات درباره ی رقص در اندونزی نگاشته شده است، به آسیب شناسی این هنر در اندونزی خواهیم پرداخت.

Becker, Judith (1993) : Tantrism, Islam and aesthetic in central Java, University of Arizona.

Bourdieu, Pierre (1984) : Questions de sociologie, Les Editions de Minuit, Paris.

Cuisinier, Jeanne (1961) : « Le théâtre en Indonésie », dans Les Théâtres d’Asie, Centre national de la recherche scientifique, pp : 223 – ۲۴۱.

Wittmann, Henri (1995) : Gramaire comparée des variétés coloniales du français populaire de Paris du 17ème siècle et origines du français québécois. Le français des Amériques, éd. Robert Fournier et Henri Wittmann.