بیتا بهروان، امیر عسکری
عکس از امیر عسکری: منطقه حیات وحش وایاناد – ایالت کرالا – هندوستان (۱۳۸۹)
نوشته‌های مرتبط
فیل‌ها، این موجودات عظیم الجثه هزاران سال است که روی کره زمین زندگی می کنند و پراکنش آنها در قاره آفریقا (فیل آفریقایی) و شبه قاره هندوستان (فیل هندی) می باشد. فیل آفریقایی از نظر وزن سنگین‌تر و قد بلندتر از فیل هندی است. هر دو گونه عاجی به جنس دندان آدمی دارند و از آن برای مبارزه با رقیب یا دشمن استفاده می کنند. فیل‌ها نیز مانند اکثر پستانداران موجوداتی اجتماعی هستند. در این مقاله سعی شده است تا به بررسی پنج عامل مختلف فیل‌ها که توسط متخصصان کردارشناسی و جانورشناسی شرح داده شده است، پرداخته شود. این پنج خصیصه مهمترین عواملی هستند که در بقای فیل‌ها تاکنون نقش مهمی ایفا نموده‌اند. از این رو این عوامل از دیدگاه تکاملی و کردارشناسانه بسیار مورد توجه هستند. آنها شامل: حافظه بلند مدت، هیجانات، روابط اجتماعی، رفتار مادری و شجاعت گروهی هستند. در ادامه به تفسیر همراه با مثال این عوامل می پردازیم.
حافظه بلند مدت:
فیل‌ها دارای احساسات و عواطف قوی هستند. آنها درطول زندگی غم، شادی و افسردگی را تجربه می کنند و حتی برای از دست دادن دوستانشان عزاداری هم می کنند. فیل‌ها درجوامع خود بصورت گروهی زندگی می کنند و در میان آنها پیوندهای بسیار قوی شکل می گیرد که برای دهه‌های متمادی بطول می انجامد. آنها همچنین از حافظه بسیارقوی برخوردار هستند.
شرلی و جنی که دو ماده فیل هستند پس از ۲۲ سال دوری از یکدیگر هنگامیکه همدیگر را کاملاً تصادفی ملاقات کردند نشان دادند که واقعاً از زمانیکه از هم جدا شده بودند، دلتنگ یکدیگر بوده‌اند از اینرو بلافاصله با هم ارتباط گرفتند. این دو ماده فیل در زمانهای متفاوتی در منطقه حفاظت شده فیل‌ها در هوهن‌والد تینیسی که توسط کارول باکلی ((Carol Buckley تاسیس شده است آورده شده اند تا بتوانند بقیه عمر خود را در آرامش زندگی کنند و بتوانند سوءاستفاده‌ای که از آنها در صنعت سیرک شده بود، به دست فراموشی بسپارند. هنگامیکه آنها پس از دو دهه دوری، اولین بار با هم ملاقات کردند، در رفتار جنی نوعی اشتیاق دیده شد. او می خواست که با شرلی در یک مکان باشد. آنها چنان عمیق غرش می کردند که گویی خاطرات خود را مرور می نمودند. آنها به جای آنکه در برخورد با یکدیگر محتاط باشند شروع به لمس یکدیگر نمودند. با وجود اینکه بین آنها میله‌هایی قرار داده شده بود آنها سعی کردند که به یکدیگر نزدیکتر گردند. مسئولین این دو ماده فیل متوجه این صمیمیت شده و پس از پژوهش در مورد این دو متوجه شدند که آنها در گذشته در یک سیرک با یکدیگر زندگی می کردند. در آن زمان جنی کودک بوده و شرلی در عنفوان ۲۰ سالگی اش بوده است. این موضوع و موارد دیگر نشان دهند قدرت حافظه بلند مدت فیل‌ها در به یادآوری افراد و وقایع می باشد.
هیجانات:
هیجانات در اکثر حیوانات به آسانی قابل تشخیص هستند. بسیاری از حیوانات ناراحتی عمیقی را به دلیل از دست دادن یا غیبت یک دوست یا مراقب‌شان نشان می دهند. اگر در میان گروه فیل‌ها نوزادی مرده به دنیا بیاید، اعضای گروه فیل‌ها برای چندین روز دور نوزاد مرده حلقه زده و درحالیکه گوشها و سرهایشان پایین است سکوت کرده و پس از مدتی به آرامی محل را ترک می کنند. همچنین، جویس پول (Joyce Poole) ، پژوهشگر معاصر فیل‌های وحشی آزاد برای مدت دو دهه بر هیجانات فیل‌ها در کشور کنیا مطالعه نموده است و اعتقاد دارد که عزاداری و افسردگی در فیل‌های یتیم پدیده‌ای واقعی هستند. فیل‌های یتیمی که شرایط مادرشان را هنگامیکه شکار می شده مشاهده کردهاند معمولاً با ناله و فریاد از خواب بیدار می شوند، گویی که آنها کابوس می بینند.
جویس پول می گوید که یکبار سه فیل نر را درحالیکه تلاش می کردند ماده فیلی که به تازگی مرده بود را از جای خود بلند کنند، دیده است. آنها پس از اینکه فهمیدند آن فیل مرده است به مدت دو روز بالای جسد او ایستاده و صورت خونین او را با خرطوم‌هایشان نوازش می کردهاند.
روابط اجتماعی
در بهار سال ۲۰۰۱ فیل‌های آسیایی بطور متناوب از باغ وحش کلورادو (Colorado) بیرون برده شده و یا به داخل آن آورده می شدند. هنگامیکه دالی ماده فیل ۳۲ ساله از دوستانش جدا شده و به باغ وحش دیگری در میسوری فرستاده می شود تا شرایط زاد و ولدش مهیا گردد، دوستانش میمی ۴۲ ساله و کندی ۴۹ ساله حالتهای عجیبی را از خود نشان می دهند. در همان زمان هوپ که یک ماده فیل بالغ بود و آمیگو بچه فیل نر ۵/۲ ساله که از مادرش جدا شده بود نیز به باغ وحش کلورادو منتقل شدند، آنها کنار میمی و کندی زندگی می کردند. پس از گذشت مدتی، میمی بسیار پرخاشگر شده بود و روزی بطور ناگهانی به دوست قدیمی‌اش کندی حمله کرد، بطوری که کندی آسیب دید و برای درمان به بیرون از محل نگهداری برده شد. میمی اکنون مجبور بود که تنها زندگی کند. پس از دو روز کندی به علت جراحات وارده درگذشت و یک روز پس از آن، هوپ که بوی خطر را احساس کرده بود از دست مراقبانش فرار کرده و در باغ وحش شروع به وحشی‌گری می نماید. خوشبختانه در این ماجرا هیچکدام از بازدیدکنندگان آسیبی نمی بینند. از اینرو هوپ از باغ وحش خارج گردید و به جای او رزی وارد باغ وحش شد. این روند داخل و خارج کردن فیل‌ها تا مدتها ادامه پیدا کرد و این نظریه را اثبات کرد که آنها از روابط اجتماعی عمیقی برخوردار هستند. آنها قادرند روابط طولانی مدتی را برقرار کرده و هنگامیکه پیوندها به دلیل رفتن یا مرگ فردی از بین می رود، ناراحت شده ، بی قراری یا پرخاشگری می کنند. همچنین، هنگامیکه فیل‌ها به گروه‌های مختلف داخل یا خارج می شوند ممکن است در ترتیب و سلسله مراتب اجتماعی آنها خدشه وارد شده و پرخاشگر یا افسرده گردند. اتفاقی که در باغ وحش کلورادو رخ داد، نمونه بارزی از مشکلات ناشی از تغییرات در روابط اجتماعی فیل‌ها بود.
رفتار مادری
سینتیا ماس (Cynthia Moss) که رفتار فیل‌های آفریقایی را برای سه دهه مطالعه کرده است و جایزه معروف مک آرتور (MacArthur) را برای حمایت از این حیوانات زیبا دریافت نموده به عنوان رییس پروژه پژوهش فیل‌های آمبوسلی (Amboseli) در کنیا فعالیت می کند. وی داستان زیر را درباره سرسپردگی یک ماده فیل مادر بیان می دارد.
دوران بارداری فیل‌ها ۲۲ ماه بطول می انجامد و معمولاً یک ماده فیل هر ۴ تا ۵ سال یک زایمان دارد. مادرها معمولاً برای ۴ سال به نوزاد خود شیر می دهند. در سال ۱۹۹۰ دکتر ماس فیلمی درباره خانواده فیل‌ها تهیه کرده بود که رهبر این گروه از فیل‌ها، اکو نام داشت که یک ماده فیل بالغ بود. اکو در اواخر ماه فوریه یک پسر به نام ایلای به دنیا آورد که نمی توانست به دلیل خمیدگی پاهای جلویی‌اش بایستد. اکو بطور مداوم سعی بر بلند کردن ایلای داشت بطوریکه خرطوم خود را به دور او می پیچاند ولی ایلای نمی توانست بایستد. هنگامیکه سایر افراد گروه منطقه را ترک کردند، اکو و دختر ۹ ساله‌اش آنید پیش ایلای کوچک ماندند. اکوی به آنید اجازه نمی داد که ایلای را بلند کند . به تدریج این ۳ فیل به سمت یک برکه کشان کشان رفته و اکو و آنید روی خود و ایلای آب پاشیدند. با وجود اینکه اکوی و آنید بسیار گرسنه بودند، ایلای کوچولو را ترک نکردند وسپس شروع به غریدن کرده تا بقیه افراد خانواده را با خبر سازند. خوشبختانه مشکل پاهای جلویی ایلای شدید نبود و بالاخره پس از سه روز او توانست که روی پاهایش بایستد. درنتیجه سرسپردگی و مقاومت اکو سرانجام کارساز واقع شد.
شجاعت گروهی
پس از سالها ایلای به سن هفت سالگی رسیده و در اثر یک حادثه میله‌ای به بلندی ۳۰ سانتیمتر در کمر او فرو می رود. ایلای بر اثر این جراحت بسیار درد کشیده و بنابراین تیم دامپزشکان حیات وحش به کمک او شتافتند اما از طرفی اکو، آنید و سایر افراد گروه سعی می کنند تا خودشان به ایلای کمک کنند. در نتیجه آنها به تیم دامپزشکی اجازه نزدیک شدن به ایلای را نمی دهند. از این رو گروه دامپزشکی تصمیم می گیرند تا به ایلای کوچک داروی بیهوشی شلیک کنند. پس از اینکه ایلای بیهوش می شود، اکو و سایر اعضای گروه خشمگین شده و به دامپزشکان حمله ور می شوند. تیم دامپزشکان اجباراً به سمت آنها داروی بیهوشی شلیک می نمایند اما آنها دست بردار نبوده تا اینکه سرانجام دامپزشکان موفق به خارج کردن ایلای از گروه شده و منطقه را ترک می کنند. دکتر ماس این رفتار فیل‌ها را نشان دهنده شجاعت گروهی و حمایت آنها از یکدیگر در زمان بحران می داند.
فیل‌ها در طبیعت به راحتی زندگی می کنند و دشمن خاصی ندارند. تنها دشمن آنها شکارچی‌هایی هستند که به واسطه گرانبها بودن عاج، آنها را شکار می کنند. عوامل پنچگانه فوق، اصلی ترین و شناخته شده ترین جنبه‌های رفتاری فیل‌ها هستند که برای بقا و موجویتشان مهم می باشند، چنانچه اختلال در هر یک از این موارد ممکن است لطمه جبران ناپذیری به زندگی و بقا آنها وارد نماید.
منابع:
Buckley, C., and S. McCarthy. (1995) When elephants weep: The emotional lives of animals. New York: Delacorte Press.
Moss, C. (2000) A passionate devotion. In The smile of a dophin, 135-37. See M. Bekoff 2000b.
Poole, J. (1996) Coming of age with elephants: A memoir. New York: Hyperion.
Poole, J. (1998) An exploration of a commonality between ourselves and elephants. Etica Animali 9/98:85-110.
