با شروع سال تحصیلی بازار گفتگوهای دوستانه و خانوادگی حول درس خواندن و رویکردهای مفید به آن به ویژه در خانواده هایی که فرزندانی در مقاطع دبستان و راهنمایی دارند گرم است. عموما این گفتگوها درباره جنبه های گوناگون تحصیل، بر تبادل نظر و تصمیم گیری در انتخاب انواع کتاب ها و کلاس های آموزشی فوق برنامه متمرکز است… یکی از دغدغه های خانواده ها در این میان، راهنمایی فرزندان در انتخاب رویکردی مناسب در یادگیری فردی است و تجویز نصیحت گونه این رویکرد به فرزندان. رقابت با همشاگردی ها که عموما با نصیحت هایی مادرانه بیان می شود، “حسادت و رقابت اصلا خوب نیست، مگر در درس”، و یا “تا می تونی رقابت کن” ظاهرا دو مورد از متداول ترین این نصیحت هاست که همه ما کمابیش در طول زندگی تحصیلی خود شنیده ایم. این تشویق که به نظر می رسد با هدف افزایش انگیزه دانش آموزان نسبت به درس خواندن ارائه می شود، از ابعاد گوناگون اخلاقی، رقابتی و رویکردهای مختلف به دانش و یادگیری در حوزه تعلیم و تربیت قابل بررسی است. یکی از این ابعاد، مقوله ماهیت دانش و دیدگاه های سواد وابسته به آن است که این یادداشت به آن می پردازد. پیش از توضیح بیشتر، طرح چند پرسش در حوزه تعلیم و تربیت ضروری است: اینکه لزوم رقابت در درس به چه معناست و صرفا رقابت در چه حوزه ای صورت می گیرد؟ آیا رقابت در آموختن مطالب واقعا با هدف رقابت در کسب آگاهی بیشتر صورت می گیرد و یا تنها برای کسب نمراتی بالاتر در قیاس با همسالان؟ و چگونه موفقیت در این دیدگاه تبیین و ارزیابی می شود؟ این حس رقابت در کدام چارچوب های نظری ماهیت دانش، یادگیری و تعلیم و تربیت درونی شده اند؟ و چه مکانیسم های اجتماعی و فرهنگی به شکل گیری چنین دیدگاهی کمک کرده اند؟
علی رغم حضور پررنگ روش ها و رویکردهای مختلف، دو رویکرد جامع سوادآموزی مستقل(autonomous literacy) و سوادآموزی موقعیتی (situated literacy practices) با نگاه متفاوتی که به ماهیت دانش دارند از هم قابل تفکیک هستند. رویکرد مستقل سوادآموزی مقوله دانش و یادگیری را به مثابه اطلاعات بیرونی می داند که باید آموخته شوند، و فرآیند آموختن را تنها به خاطر آوردن اطلاعاتی می داند که در خلال یک فرآیند طوطی وار (rot learning) و متمرکز بر حفظ کردن با هدف موفقیت در آزمون های تحصیلی ارائه می شود و در این میان ذهن افراد هم تبیولار رازایی است که باید با اطلاعات درست لبریز شود. در این دیدگاه، سواد عبارت است از مقوله های خواندن و نوشتن که از متن های اجتماعی خود قابل تفکیک است و جنبه ای فنی دارد. رویکرد سواد آموزی نقادانه، از سوی دیگر، با تکیه بر ارتباط میان ساختارهای اجتماعی و معناهایی که در هر کدام از این ساختارها شکل می گیرند و خواندن و نوشتن را در هر چارچوبی متفاوت ارائه می دهند، و نیز با ارائه تعریفی موقعیتی، محلی و اجتماعی از سواد آموزی، دیدگاه هایی صرفا ذهنی و شناختی، رفتارگرایی، و ارتباطاتی را که به گونه ای همگی متکی بر اطلاعات هستند در سوادآموزی به چالش می کشد.
از جمله کنش های رایج در یک کلاس درس مبتنی بر مدل مستقل سوادآموزی (استریت ۱۹۹۵) تکرار خواندن مطالب کتاب درسی، بدون هیچ و یا کمتر ارجاعی به زندگی روزانه افراد کنش غالب معلمان در کلاس درس است. توضیح و شفاف سازی اطلاعات مرتبط با موضوع درس برای دانش آموزان تنها توسط معلم انجام می گیرد، و تمامی این مطالب بر سر دانش آموزان آوار می شود بدون اینکه ارتباطی میان این اطلاعات با محیط زندگی افراد برقرار شود. بازخواست همان اطلاعات در در قالب جزوه، کتاب های کمک درسی، و امتحانات میان و پایان ترم برای ارزیابی آنچه که به ظاهر آموخته شده است، از جمله ویژگی های دیگر کلاس های درسی است که می توان به جرات گفت که به صورتی رایج با آن مواجه بوده ایم و هستیم. نقش معلم در این بین به عنوان یک دائره المعارف متحرک است که نه تنها اطلاعات مختلف کتاب های درسی را می داند بلکه می تواند آن ها را به خوبی و با جزییات کامل برای دانش آموزان ارائه دهد و در پایان ترم تحصیلی نیز کاملا دقت کند که دانش آموزان کاملا بر آن اطلاعات تسلط پیدا کرده اند. تمامی این تلاش ها زمانی رنگ می بازد که تنها چند روز بعد از امتحانات پایان ترم هیچ اثری از آن ها در ذهن غالب افراد باقی نمی ماند، چه برسد به اینکه بخواهد حتی تاثیراتی در زندگی افراد به جای بگذارد. ارائه پرسش های ارزیابی تنها در غالب پاره ای از سئوالات طرح شده در برگه امتحانی آخر سال نمی تواند به خوبی منعکس کننده میزان یادگیری فرد باشد، چرا که عملکرد فرد در ذخیره سازی اطلاعات می تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی در روز امتحان قرار بگیرد. خواندن و نوشتن در قالب تفکر و “ذخیره های اطلاعاتی در ذهن افراد” (پائلو فریر ۱۹۹۵) تنها مورد تاکید است. و خواندن عبارتست از معنای لفظی فرآیند خواندن، یعنی یک فرآیند شناختی و فردی است که در آن نه “معناهای فردی” بلکه “اطلاعات علمی” دائما در یک چرخه بی پایان فرآیند کدزدایی اطلاعات بیرونی (نسبت به بافت آموزشی محلی و دانش آموز) (کالینز و بلات ۲۰۰۳) آموزش و آزمون به دانش آموزان ارائه می شود.
در این فرآیند پوزیتیویستی “دانش” به مثابه مفهومی”خنثی” تلقی می شود، و “غیر اجتماعی” که حاوی معنایی نه مبتنی بر متن اجتماعی (contextual) بلکه علمی و بی ارتباط بافت بزرگتر اجتماعی است. صحبت های کلاسی بیشتر توسط معلم انجام می شود و کمتر شاگردان در آن مشارکتی در خلق معناها دارند و تنها مشارکت آن ها را می توان پرسش سئوالاتی محدود در صورت متوجه نشدن مطالب ارائه شده دانست. در چنین دیدگاهی، تمامی فرآیند های یادگیری کلاسی با شیوه معلم به شاگرد که آیرا شور (۱۹۹۲) آن را (frontloaded) می نامد ارائه می شود. و اولویت تدریس کامل کتاب و انجام تمرین های مرتبط با آن تنها هدف فرآیندهای کلاسی تلقی می شود.
شاید هر کدام از ما برای هر یک از این موقعیت های سواد آموزی مستقل بتوانیم در کلاس های مختلف مثال های بسیاری را به خاطر بیاوریم، به شکلی که به جرات بتوان گفت که این دیدگاه مستقل سوادآموزی بخش بزرگی و یا کل تجربه زیسته ما را در تعلیم و تربیت شکل داده است. در چنین دیدگاه و بافت آموزشی، تشویق به رقابت بر پایه دیدگاه های درونی شده سواد، خواندن و نوشتن در چارچوب دانش به مثابه علم صورت می گیرد. رقابت در حفظ مقدار بیشتری از اطلاعات ارائه شده با سرعتی بیشتر و ممارست در به خاطر آوردن آن ها برای مدتی زمانی طولانی تر. اطلاعاتی که از یک سو تنها یک پاسخ درست دارند و آن هم پاسخی است که در کتاب ارائه شده است و از سوی دیگر هیچ تفکر، تعمق، معناهای فردی و ارتباطی را با تجربیات زیسته فردی نشان نمی دهد. این دیدگاه که سابقه ای تاریخی طولانی ای در نگاه به سواد به عنوان یک نهاد اجتماعی دارد که افراد را برای ایجاد یک جامعه مدرسه ای آماده می کند، رویکردی که معنای سواد را چیزی نمی داند جز کسب موفقیت های تحصیلی در قالب اخذ نمرات بالاتر که به نوعی تنها از نقطه نظر موفقیت های آتی اقتصادی اجتماعی قابل توجیه است.
منابع:
Collins, J. & Blot, R. K. (2003). Literacy and Literacies: Texts, Power, and
Identity. Cambridge: Cambridge University Press.
Freire, P. & Macedo, D. (1998). The Paulo Freire Reader. New York: The
continuum International Publishing Group Inc.
Street, B. V. (1995). Literacy in Theory and Practice. New York: Cambridge
University press.
Street, B. V. (2005). “What’s new in critical studies?” critical approaches to
literacy in theory and practice. Current Issues in Comparative
Education, Vol. 5(2) 77- 91.
Shor, I. (1992). Empowering Education: Critical Teaching for Social Change
Chicago and London: The University of Chicago press.
ایمیل نویسنده: sheykhan.m@gmail.com