تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی یک نمونه وسیع از آیین‌های سوگواری و نمایش در ایران است که در برخی مناطق کشور جدای از ویژگی‌های مشترک ملی رنگ و بویی بومی به خود گرفته به گونه‌ای که قابل تمایز و تفاوت از سایر نقاط می‌باشد. تعزیه در هرمزگان نیز از جمله همین مناطق است.
تعزیه هرمزگان اگرچه ساختار کلی تعزیه‌خوانی را به طور عمومی در خود دارد اما در بخش‌های مختلف دارای تمایزهای مشخصی از سایر مناطق است که در اینجا سعی می کنیم به‌جای تکرار موضوعات کلی درباره تعزیه که هم موجود است و هم بارها روایت شده به تفاوت‌های آن بپردازیم.
نوشته‌های مرتبط
ـ پیشینه:
روایت‌ها مبنی بر آنست که پیشینه تعزیه در هرمزگان به دوره صفوی بازمی گردد، اما در کتاب حیات فرهنگی هرمزگان نقل شده است که تعزیه توسط حیدرآبادی‌های هندی در بندرعباس رواج یافته است:
«تعزیه برای اولین بار با ورود حیدرآبادی‌های هندی در بندرعباس در این شهر معمول کشت. این گروه نخست تکیه میان شهر به نام منبر حیدرآبادی را که به وسیله عبدالغنی حیدرآبادی و برادرانش رحمت و حسین بنا شده بود به منظور برگزاری مراسم تعزیه انتخاب کردند. تکیه حیدرآبادی اولین سالن نمایش بندرعباس است.»
این تکیه تا حدود پنج هزار نفر برای تماشا را در خود جای می‌داده است و تا حدود صد سال پیشتر اجرای تعزیه در آن رواج داشته است. امروزه مناطق بسیار زیادی در استان به اجرای تعزیه می‌پردازند از مناطق عمده اجرای تعزیه می توان به بندرعباس، میناب و روستاهای اطراف آن همانند نصیرایی و کریان، رودان، حاجی‌آباد، فارغان، فین، رضوان، شمیل، بشاگرد و غیره که مجموعه دهها حسینیه و صدها شبیه‌خوان را شامل می‌شود، به گونه‌ای که امروزه در بندرعباس گته در فواصل نه‌چندان زیاد دو محل تعزیه در کنار هم قرار گرفته‌اند.
با در نظر گرفتن جوانب مختلف تعزیه در هرمزگان را می‌توان به چهار منطقه تقسیم نمود: بندرعباس، میناب، فین و حاجی‌آباد.
ـ مکان تعزیه:
یکی از وجوه متمایز تعزیه هرمزگان محل اجرای آن است، تعزیه‌های هرمزگان در محوطه‌های باز و تقریباً مستطیل‌شکل برگزار می‌گردد که در یک سو به افراشتن خیمه‌ای قرمز به منطقه اشقیا و سمت رو برو با داشتن خیمه‌ای سبز به حوزه اولیا تعلق می‌یابد. در بعضی مناطق مانند روستاهای کریان و نصیرایی میناب و یا قلعه فین و منبر گپ در بندرعباس مکان‌های اجرای تعزیه دارای قدمت بسیار زیاد هستند.
برخی اماکن تعزیه در کنار امامزاده ها یا قدمگاه ها قرار گرفته اند در چنین مواردی سمت امامزاده به گروه اولیاء اختصاص می یابد. منبر پانهو(پای آب) در بندرعباس کنار ساحل قرار دارد و تا سالهای پیش آب دریا به درون حسینیه می رسیده است.
ـ وسایل تعزیه:
وسایل تعزیه جدای از وسایل رزمی در برخی موارد با سمبل‌ها و نشان‌های بومی درآمیخته است تا زمینه‌ای برای هم‌ذات‌پنداری را فراهم آورد. در این زمینه می‌توان از حضور علم‌ها، کتل‌ها، حجله و لباس‌های بومی برای شبیه‌خوانان نام برد. به‌ویژه لباس زنان این حوزه قابل توجه است. زن پوش های این مجالس تعزیه شبیه همان برقعی را می زنند که زنان منطقه استفاده می کنند. از نزدیکترین عناصر بومی مورد استفاده می توان به ساخت سینی حنا در تعزیه حنای قاسم اشاره نمود.
ـ قصه‌های تعزیه:
تعزیه در هرمزگان در گذشته دارای تعداد مجالس بسیار زیادی بوده و حتی روزهای بیشتری را شامل می‌شده که امروزه برخی از آنها یا به فراموشی سپرده شده و یا اجرا نمی‌گردد. اما زمان آغاز اجرای تعزیه در گذشته بعد از عید قربان بوده و چنان‌که امروزه نیز در برخی مناطق مشاهده می‌شود تا پایان ۱۳ محرم هر روز در دو نوبت عصر و شامگاه اجرا می‌گردد و پس از آن با وقفه‌ای دوباره از اربعین تعزیه‌خوانی شروع می‌شود و تا پایان ماه صفر ادامه پیدا می‌کند. یکی از زمان‌های دیگر اجرا تعزیه در هرمزگان ماه رمضان است که از ۱۷ تا ۲۱ رمضان برگزار می‌شود، البته در گذشته بیشتر از این زمانها اجرای تعزیه صورت می‌گرفته. همانطور که در قبل گفته شد از منظر زمان برگزاری مجالس و یا نوع مجالس تفاوت‌هایی در چهار منطقه یاد شده وجود دارد. برخی از مجالس تعزیه خود به مثابه یک رسم جدا شناخته می شوند که در این زمینه می توان به مراسم حنای قاسم اشاره نمود.
زمانبندی اجرای مجالس:
در ادامه فهرست مشترک مجالس تعزیه روایت می‌گردد اگرچه در برخی مناطق تمایزهایی وجود دارد چنان‌که در فین تعزیه شهادت حضرت عباس(ع) در روز تاسوعا انجام می‌شود و یا در منطقه فارغان حاجی‌آباد شهادت حضرت مسلم(ع) در روز سوم محرم و شهادت دو طفلان او درروز چهارم انجام می‌گیرد.
فهرست ارائه شده زیر بر مبنای تعزیه در بندرعباس است:
ـ مجالس تعزیه بعد از عید قربان در ماه ذی‌الحجه:
شهادت حضرت مسلم بن‌عقیل در سه مجلس (۱- حرکت به کوفه ۲- ورود به کوفه ۳- شهادت)
ـ مجالس ماه محرم:
۱- عبدال… نیشابوری و پیر فروختن
۲- رخصت گرفتن مروان از امام
۳- رخصت گرفتن حضرت زینب از عبدا… جعفر
۴- خلعت خریدن امام حسین(ع)
۵- به باغ رفتن حضرت علی‌اکبر(ع)
۶- وداع امام حسین(ع) از روضه رضوان و حضرت زهرا(س)
۷- بار کردن امام از مدینه منوره
۸- حجه‌الوداع امام حسین(ع)
۹- حرکت امام از مکه مکرمه به کوفه
۱۰- منزل شقوق و خبر آوردن شهادت حضرت مسلم(ع)
۱۱- سر برابری حر بن یزدی ریاحی
۱۲- راه گم کردن و زمین خریدن امام حسین(ع)
۱۳- رفیقان بیوفای امام حسین(ع)
۱۴- شهادت حر و یارانش
۱۵- چاه کندن حضرت عباس(ع)
۱۶- ورود شمر به کربلا
۱۷- آب آوردن علی‌اکبر(ع) و شهادت هلال
۱۸- شهادت وهب و عبدا… بن مسلم
۱۹- هجوم و پاسبانی خیام امام حسین(ع) توسط حضرت عباس(ع)
۲۰- شهادت طقلان زینب(س)
۲۱- حنابندان قاسم(ع)
۲۲- تعزیه عاشورا
۲۳- دفن اجساد شهدا توسط قوم بنی‌اسد
ـ نسخه‌های تعزیه:
امروزه نسخه‌های متفاوتی از مجالس تعزیه در استان موجود است که به‌طور عمده به دلیل دست به دست گشتن آن و کم و زیاد شدن توسط کاتبانی که از نسخه‌ها رونویسی کرده‌اند. اما مشهورترین نسخه‌ها مربوط به قضای است که در بخش نوحه‌سرایان درباره او توضیح داده شده است.
ـ تعزیه و جایگاه آن در محرم:
تعزیه حلقه مرکزی آیین‌های محرم در هرمزگان است، چنان‌که بسیاری از آیین‌ها در اتصال با آن انجام می‌شوند و یا بسیاری‌نشان‌های آن به آیین‌های دیگر راه یافته و یا از آیین‌ها به تعزیه آمده است به‌طور مثال می توان به حضور علم، حجله و تابوت در تعزیه دقت کرد و یا کاروانی که به همراه دسته‌ها در محرم به راه می‌افتد و یا مثال دیگر نسبت جریده‌گردانی با تعزیه ئ یا پیوند حنابندان قاسم با شبیه‌خوانی.
نقش مهم دیگر تعزیه‌خوانی کنترل و هدایت زمان آیین‌های محرم است چرا که زمان انجام آیین‌ها در بسیاری مواقع با زمان اجرای تعزیه‌ها و یا نوع مجالس تعزیه تنظیم می‌گردد. تعزیه هرمزگان کانون اجرایی بسیاری از آیین ها است به گونه ای که گاه نمی توان این آیین ها را از تعزیه جدا نمود. آیین هایی همانند علم گردانی، جریده گردانی، رقص تابوت، حنابندان قاسم و حتا مراسم ظهر عاشورا و شام غریبان در پیوست کامل با تعزیه قرار دارند.
از سوی دیگر توجه موسیقی محلی و استفاده از ابزارهایبومی و زیباشناختی منطقه که محصول تلاقی فرهنگ گوناگون است باعث تمایز تعزیه خوانی هرمزگان از دیگر مناطق شده است که جای بررسی های تخصصی تر را دارد.
آنچه در تعزیه هرمزگان جلوه بالایی دارد حضور پیوسته مردم نه در تماشا بلکه اجرا است. هر کدام از مجالس تعزیه به نوعی به یک فرصت مشارکت برای مردم شناخته شده است و برای آن برنامه ریزی می شود. این برنامه ریزی باعث شده است که گاه حاشیه ها و یا رسم های مکمل مانند حنای قاسم و یا حجله و تابوت خود به رسمی مستقل و گاه وسیع تبدیل شود. اینگونه است که تعزیه به یک خط محوری برای اتصال رسمی هایی که در این ایام به طور متکثر اجرا می شود عمل کند. این نقش خود تعزیه را به مبنای حیات فرهنگی محله ها در ایام محرم تبدیل می کند که زمان فعالیت محله ها با آن تنظیم می شود. اجرای تعزیه ها تا پاسی از شب باعث زنده بودن محلات و پرسروصدا بودن شبها می شود و در وقت صبح علم های تعزیه ها به حرکت در می آیند تا مشارکت مالی مردم را با گرفتن نذورات برای اجرای تعزیه جلب نمایند تعزیه دیگر محدود به زمان و مکان مشخص نیست بلکه به یک آیین فراگیر تبدیل شده است که تا درون خانه ها پیش می رود و تمام شبانه روز فعالیت و زندگانی مردم را در این ایام دربرمی گیرد. تعزیه خود به یک گاهشماری در این ایام تبدیل می گردد که نوعی مجالس و زمانبندی آنها باعث هماهنگی های اجتماعی می شود.
