مقدمه
ساده‌ترین تعریف منظر؛ تصویری از طبیعت است که از دوردست در برابر چشم ما قرار گرفته است.(گروه معماری پارسه؛۱۳۹۲؛۲) در دنیای امروز منظر موجودی زنده و پویا انگاشته می‌شود که از یک سو متآثر از انسان و نحوه زیست اوست و از سوی دیگر با شکل خود، تداعی خاطراتی است که در زمان‌های طولانی بر بستر آن روی داده است. در عین حال منظر تنها عنصری عینی که متشکل از اجزای طبیعی باشد شناخته نمی‌شود، بلکه عنصری ذهنی و فرهنگی نیز می‌باشد. .(همان، ۵) گیاهان و درختان یکی از عوامل بسیار مهم در هویت بخشی و خاطره سازی منظر شهری می‌باشند. لذا در این مقاله کوتاه به این موضوع پرداخته می‌شود.
نوشته‌های مرتبط
یافته‌ها
اهمیت «منظر شهری» به واسطه نقش آن در زیباسازی، هویت بخشی و روان‌سازی جریان زندگی در محیط شهری است. از آنجا که منظر حاصل تعامل انسان با محیط و جامعه با تاریخ است، یک منظر ثابت برای افراد مختلف با فرهنگ‌های مختلف و در زمان‌های متفاوت دایم در حال تغییر نسبی و پویا بوده است.در یک تقسیم‌بندی کلی نحوه درک انسان از محیط اطرافش را در سه گروه عمده میتوان تعریف کرد:
- ادراک حسی: درکی که بدون واسطه به محض مواجهه مخاطب با محیط و درک آن اتفاق می‌افتد و بر عوطف و زیبا شناسانه اش اثر می‌گذارد.
- ادراکات عقلی: درکی که در لحظه مواجهه با محیط به آن دست نمی‌یابیم بلکه از طبیعت و انطباق تجربیات و اطلاعات قبلی است که یک چیز جدید را درک می‌کنیم.
- ادراک خیالی: ادراکی است که در خارج مابه‌ازایی ندارد و تنها تخیلات و توهمات هستند. درک و شناخت ما از موجود افسانه‌ای سیمرغ نمونه‌ای از خیال است.(گروه معماری پارسه ،۱۳۹۲، ۲)
درک حسی مکان تا حد بسیار زیادی به شکل بصری صورت می‌گیرد و تقریبا در تمامی موقعیت‌های طراحی و منظر شهری، جوامع گیاهان بیشترین اثر را در نحوۀ درک آن مکان دارند. علاوه بر جنبه‌های بصری گیاه، ویژگی‌های مربوط به بو، صدا و لامسه آنها نیز درمنظر شهری بسیار تاثیر گذار است. این ویژگی‌های غیر بصری می‌توانند تصاویر درک شده از راه بینایی را تشدید کرده یا تخفیف دهند. رنگ گیاه درفصل بهار باعطر گل تأثیر بیشتری خواهد داشت. گیاهی که به سمت معبری خم شده و با عابران تماس پیدا می‌کند بیشتر توجه آنها را جلب می‌کند. آسایش جسمی یک مورد مهم حسی در ادراک منظرشهری می‌باشد. تاج درختان محافظی در برابرآفتاب شدید تابستان بوده و جهت باد را منحرف می‌کند. (همان ،۵۰)مثالهای بسیار زیادی میتوان در این خصوص بیان کرد اما درختان بخصوص درختان توت در سطح شهر تهران را نمیتوان فقط در جرگه منظرشهری قرار داد. این نوع درختان ابتدا با ایجاد درک حسی بر عواطف انسان‌ها تاثیر می‌گذارند، سپس پس از گذشت زمان ادراک عقلی را القاء می‌کنند که درنهایت تبدیل به حس مکان و هویت بخشی می‌شود.
تهران شناسان نقل می‌کنند که توت، چنار و انار از قدیم گونه‌های غالب درختان شهر تهران بوده‌اند؛ هر چند هیچ گاه مدیریت درستی در خصوص ابقا وهویت بخشی به آنها صورت نگرفته است. درختان توت مثمربا قدمتی بالا در سطح شهر، پارک‌ها و جلو در منازل دیده می‌شود و اقدامی از سوی پیمانکاران شهرداری برای چیدن میوه و جمع آوری آنها از روی زمین صورت نمی‌گیرد و نه تنها از این نعمت خدادادی استفاده نمی‌شود، بلکه روزانه حجم عظیمی از ثمر این درختان، بیهوده و بی‌سامان روی زمین می‌ریزد و نابود می‌شود و به محلی برای افزایش زباله‌های شهری نیز تبدیل می‌شود. حال آنکه با اندک مدیریتی می‌شود مقدار زیادی از این میوه‌ها جمع‌آوری و به هر نحو ممکن استفاده کرد.(زمانی؛ایرنا)
منظر مثمر به عنوان شاخصی جهت ارزیابی کیفیت مدیریت شهری و همچنین سبک زندگی و میزان پیوستگی آن با بستر فرهنگی- طبیعی می‌تواند در هویت بخشی به محله‌ها کمک شایان توجهی داشته باشد.همانطورکه مطالعات تاریخی تهران نشان می‌دهد، در قدیم، برخی افراد در مسیر رهگذاران و عبور کاروان‌ها نذر خود را با کاشت درختان توت ادا می‌کردند تا در فصل بهار و تابستان مسافران بی‌بهره نمانند. در برخی منابع نیز آمده است که درختان توت در محوطه مکان‌های مذهبی نیز کاشته می‌شده‌اند تا زائران از میوه آنها استفاده کنند. ازآنجا که حس مکان که از جمله مسایل مهم در منظر شهری می‌باشد، امری از پیش تعیین شده نیست، بلکه از تعامل انسان با مکان زندگی روزمره ایجاد می‌شود، فرد مجموعه‌ای از تصورات قبلی خود را به محیط می‌دهد و همین تصورات چگونگی پاسخ او به محیط را تعیین می‌کند.(هاشمی و شکیبا؛۱۳۹۰ ) توجه به این نکته ضروری است که این نوع درختان (توت مثمر) تقریبا درتمامی محلات قدیمی تهران به چشم می‌خورند؛ همین مسئله نشان‌دهنده تعلق خاطر و هویت بخشی افراد با استفاده از این درختان به آن محله یا مکان می‌باشد. درختان توت در شهر در سطوح مختلفی محیط شهری را بهبود می‌بخشند. و حتی در جنبه‌های اجتماعی موثر از جمله ارتقاء حس تعلق و فراهم آوردن زمینه تعاملات اجتماعی؛ جنبه‌های فرهنگی شامل اغنای هویت جمعی تاثیرگذار هستند.
درسال‌های اخیر اما بی‌توجهی بخش مدیریت شهری و منظر باعث شده است که جنبه هویت بخشی این درختان کاسته شده و بحث آلودگی زیست محیطی بیشتر پدیدار شود. به عنوان مثال این درختان مثمر وقتی میوه می‌دهند، میوه آنها می‌ریزد و محل تجمع حشرات و باعث ایجاد چسبندگی و سُر خوردن شهروندان یا ایجاد تصادف می‌شود.درحالی که با استفاده از آنها میتوان معنایی را برای ناظر تداعی کرد و همچنین از طریق خلق یک کلیت هماهنگ و حفظ وحدت و یکپارچگی بصری و جلوگیری از بروز اغتشاشات بصری میتوان به هویت بخشی به محیط رسید.
یکی از راهکارها برای حفظ کارکرد گذشته این درختان و کمک به بهبود فضای شهری و هویت بخشی به آن، مشارکت شهروندان در چیدن میوه‌های این درختان است از آنجا که مراسم‌های خاصی در خصوص چیدن توت در سراسر ایران وجود دارد (مانند توت تکانی) با ایجاد انگیزه و فراهم آوردن امکانات نازلی میتوان به این مهم دست پیدا کرد و ماحصل آن که حس تعلق مکان و لذت بخشی کار جمعی و درنتیجه پایداری اجتماعی می‌باشد را برداشت کرد.
منابع
- طعم شیرین توت درکوچه‌باغ‌های دیروز پایتخت/ https://www.irna.ir/news/83347717…… گزارش از راضیه زمانی دهکردی
- گروه معماری پارسه؛ درک عمومی معماری منظر؛۱۳۹۲/ناشر:حرکت نو
- هاشمی فشارکی و شکیبا منش؛ طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل،ناشربوستان حمید؛۱۳۹۰