جای خالی آقا یا خانم ب؛ نویسنده و کارگردان: فیما امامی و رضا دریانوش، تهیه‌کننده: پژوهشکده فناوری‌های نوین علوم پزشکی جهد دانشگاهی، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، فیما امامی و رضا دریانوش، سال تولید: ۱۳۸۸
ناباروری در زنان و مردان، به عنوان عدم امکانی طبیعی برای تولید مثل، در شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعۀ ایران هم چنان «مسئله»ای مهم در نظام خانواده محسوب می‌شود که در طی سالیان اخیر و با پیشرفت‌های علم پزشکی در راستای باروری، آرام آرام بدل به امری غیرطبیعی و البته دارای راه‌حل‌های پزشکی برای رفع این «مسئله» در اذهان عمومی می‌شود. یکی از دلایل چنین امری، رفع «مشکل» ناباروری در درصدی بالا از افراد مراجعه‌کننده به کلینیک‌های مربوطه است.
نوشته‌های مرتبط
روابط خویشاوندی و نظام‌های خانوادگی در کشور ما، هم چنان، به رغم تغییرات عمده‌ای که از نظر فرهنگی در نقاط مختلف کشور رخ داده و می‌دهد، به میزان قابل توجهی به موضوع فرزندآوری و تولیدمثل اهمیت قائل است. این اهمیت سبب آن شده که استفاده از شیوه‌های پزشکی باروری در ایران با استقبال بسیاری روبه‌رو و این شاخه از پزشکی دارای پیشرفت‌های گوناگونی شود. حل مسئلۀ ناباروری در زوج‌های ایرانی امروزه دیگر مانند سابق امری غیرقابل دسترس نیست، چرا که پزشکی این امکان را برای زوج‌ها به وجود آورده، که با صرف هزینه اقتصادی صاحب فرزند شوند. اما آیا می‌توان گفت که امکان چنین امری در تقویت و پایداری خانواده ایرانی و کاهش میزان طلاق تأثیر دارد؟
مستند «جای خالی آقا یا خانمِ ب»، مستندی گویا در این زمینه است. این مستند به شکلی نزدیک (با بهره‌گیری از دوربین دیجیتال به جای آنالوگ) زندگی یک زوج روستایی را که پس از چهارده سال ازدواج صاحب فرزند نشده‌اند به تصویر می‌کشد. فیلم از نقطه‌ای آغاز می‌شود که این زوج برای چندمین بار از راه پزشکی اقدام به رفع مشکل ناباروری با رجوع به یکی از کلینیک‌های موجود در تهران می‌کنند. نداشتن فرزند که در طی فیلم و از زبان افراد، مشکل اساسی به هم ریختگی و ایجاد اختلاف در زندگی زناشویی این زوج شده است، دلیل موجهی برای طلاق‌دادن زن توسط مرد و یا ازدواج مجدد اوست.
مرد، زن را عامل ناباروری و نداشتن فرزند می‌داند و با زدن چنین «برچسبی» بر زن، آن هم در جامعه‌ای سنتی که ناباروری ننگی برای زن به حساب می‌رود، خود را محق ازدواج‌های متعدد و پس‌زدن زن از زندگی خویش می‌داند. او با در دست داشتن چنین بهانه‌ای (ناباروری) به تحقیر زن و متهم‌کردن او می‌پردازد و زن برای حفظ زندگی زناشویی و به تبع آن «آبرو» و یا حیثیت اجتماعی‌اش، تمام تلاش خود را برای حفظ زندگی و باردارشدن از طریق راه حل‌های پزشکی می‌کند و تمام تحقیر‌ها و کمبود‌ها را به امید داشتن یک فرزند و با توسل به علم پزشکی و اعتقادات و باورهای دینی و کمک‌های خانوادگی و… تاب می‌آورد، تا اینکه در نهایت و در جایی که خود را در «آخر خط» (یعنی برگزیدن طلاق و یا ازدواج مجدد همسرش) می‌بیند، به «مدد» علم پزشکی، در بهت و ناباوری و شادی‌ای غیرقابل وصف باردار می‌شود.
این فیلم با واردشدن به حیطۀ شخصی و خصوصی این زوج و نمایش صحبت‌ها و برخوردهایی که این زن و شوهر با یکدیگر دارند به خوبی متصور ریشه دواندن فرهنگ‌های مردسالارانه در خانواده‌های ایرانی و سنتی است. فرهنگی که چه درون و چه بیرون از محیط خانواده این حق را به مرد داده است تا بدون توجه به شرایط روحی و اجتماعی همسرش، از مسئله ناباروری، که به دلیل ناتوانی خود او در ایجاد باروری ایجاد شده است، برای طرد و کوچک شمردن و مقصردانستن زن سود بجوید تا به خواسته‌های خود راحت‌تر دست یابد.
در این میان، رابطه‌ای که میان علم پزشکی و زندگی خانوادگی سنتی و باور‌ها و اعتقادات دینی در این فیلم مشاهده می‌شود امر قابل توجهی است. جریان فیلم و پایان خوبی که برای این زوج به همراه دارد، ما را به داشتن نگاهی مثبت و منجی‌گرایانه به علم پزشکی وا می‌دارد. این در حالی است که در شاخه‌هایی چون انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی پزشکی داشتن چنین نگاهی به زیر سئوال می‌رود. چرا که پزشکی توانسته است با بهره‌گیری از باورهای عامه و فرهنگ اجتماعی و خانوادگی موجود در جامعه‌ای هم چون ایران، که پایه‌های عقاید سنتی در آن در کنار تحولات رخ داده هم چنان قوت تأثیرگذاری (علی الخصوص در شهر‌ها و روستاهای کوچک) دارد، به «پزشکی‌شدن» هرچه بیشتر مسائل طبیعی‌ای هم چون ناباروری دامن بزند. به همین جهت برای بررسی و دست‌یابی به شناختی صحیح از مسئله ناباروری و پیوند آن با پزشکی در جامعۀ ایران، نیازمند آنیم که این موضوع را از ابعاد مختلفی مورد واکاوی قرار دهیم و پیچیدگی مسائلی از این دست را با نگاهی جامع‌تر درک کنیم.
تماشای مستند «جای خالی آقا یا خانمِ ب» یکی از منابعی است که به ما در این زمینه یاری می‌دهد و بار دیگر به تاکید بر ارتباط میان علوم انسانی و اجتماعی و دنیای تصویر می‌انجامد، که از طریق آن می‌توان دسترسی سهل‌تری به موضوعات مورد توجه و بررسی داشت. طلاق به دلیل ناباروری، که می‌تواند در ظاهر مهم‌ترین موضوع فیلم باشد، موضوعات و نکات جالب توجه اجتماعی و فرهنگی دیگری را نیز در خود جای داده و به این فیلم ارزش محتوایی دوچندانی بخشیده است.
