سید علیرضا میرعلی نقی
براى موسیقیدانان جدى و جوانسالى که میانگین سنى بین ۳۵ تا ۴۵ سال را دارند، نام هوشنگ استوار، نامى آشناست؛ ولى فقط در حد آشنایى با یک نام فاخر و پراحترام، نه در حد ورود به دنیاى او که جزو موسیقى او نیست و البته موسیقى او را این نسل نشنیده است و نسلهاى قبل هم که کمى شنیده اند، قضاوت هاى خودشان را دارند که در هر صورت جاى شنود مستقیم آن آثار را نمى تواند بگیرد.
نوشته‌های مرتبط
از این رو نام و ارج هوشنگ استوار، به قول معروف، همیشه در سایه اى از ابهام بوده است. این ابهام از جبرزمانه است که به قول هدایت «دست برقضا» به او تحمیل شده و خواست قلبى او نبوده است. وانگهى او بیش از بیست سال در مقام استادعالى هارمونى و سایر رشته هاى مربوط به آهنگسازى در هنرستان عالى موسیقى و در دانشکده هنرهاى زیبا تدریس کرده و دیگران زیر سایه او بوده و بالیده اند…
هوشنگ استوار،آهنگساز، نوازنده پیانو و مدرس موسیقی، متولد۹ بهمن ۱۳۰۵، تهران
– یادگیری موسیقی در کودکی نزد پدرش، استاد حسین استوار ؛از اولین پیانیست ھای حرفهای در موسیقی ایران و مادرش قمرالزمان فرزند غلامرضا سالار معزز و از اولین زنان ایرانی پیانیست
-آموزش نواختن سه تار ، سنتور و با نواختن موسیقی ایرانی روی پیانو زیر نظر پدر
– یادگیری پیانو با تکنیک بین المللی به توصیه محمود نزد آدام شیمکویچ لھستانی
– اولین کنسرت در نوجوانی و در کالج دکتر جردن (مدرسه البرز)
– آموزش ھارمونی نزد پرویز محمود در نوجوانی
– سفر به اروپا برای تحصیل در کنسرواتوار بروکسل
– اولین فارغ التحصیلان ایرانی کنسرواتوار سلطنتی بروکسل دررشته ھارمونی و با رتبه اول
– گذراندن دروس کمپوزیسیون و پیانو و کلارینت در کنسرواتوار ژنو نزد آندره سوری و مارسل کی
– برخورداری از آموزه‌های الیویه مسیان آهنگساز و نوازنده نامدار فرانسوی
– آشنایی با انواع موسیقی ھای «جز» و «بلوز» و تسلط بر نوازندگی و تکنیک ھای پیانونوازی این سبک ها در موسیقی
– بیست سال آموزگاری در رشته آهنگسازی، در هنرستان عالی موسیقی تهران تا ۱۳۵۷
برخی از آثار او عبارتند از:
براى ارکستر سمفونیک: فانتزى/ سبزه بهار/ بهار جاودان (بالت)/ سوئیت ایرانى/ طرح سمفونیک ایرانى/ اوورتور/ آهنگ شبانه (نکتورن(
براى ارکستر زهى و پیانو: شب خیام بر مبناى سیزده رباعى از خیام
براى ارکستر زهى: تأثرات (امپرسیونها)، مثلث (ترى انگل)
براى آواز دسته جمعى (کر): آهنگ بى کلام
براى آواز و پیانو: مرثیه برای سوپرانو
اجاق سرد (شعر از نیما یوشیج) که براى آواز و ارکستر زهى هم تنظیم شده است. پائیز روى شعرى از گیوم آپرلى شر.
وقطعات بسیار براى پیانو، ویولون و پیانو، فلوت و پیانو و…
براى موسیقیدانان جدى و جوانسالى که میانگین سنى بین ۳۵ تا ۴۵ سال را دارند، نام هوشنگ استوار، نامى آشناست؛ ولى فقط در حد آشنایى با یک نام فاخر و پراحترام، نه در حد ورود به دنیاى او که جزو موسیقى او نیست و البته موسیقى او را این نسل نشنیده است و نسلهاى قبل هم که کمى شنیده اند، قضاوت هاى خودشان را دارند که در هر صورت جاى شنود مستقیم آن آثار را نمى تواند بگیرد. از این رو نام و ارج هوشنگ استوار، به قول معروف، همیشه در سایه اى از ابهام بوده است. این ابهام از جبرزمانه است که به قول هدایت «دست برقضا» به او تحمیل شده و خواست قلبى او نبوده است. وانگهى او بیش از بیست سال در مقام استادعالى هارمونى و سایر رشته هاى مربوط به آهنگسازى در هنرستان عالى موسیقى و در دانشکده هنرهاى زیبا تدریس کرده و دیگران زیر سایه او بوده و بالیده اند.
شخصیت هنرى هوشنگ استوار در دو شاخه اصلى قابل بررسى است: آموزگارى و آهنگسازى و هر دو در سطوح عالى، نسبت به آن زمان و این زمان، اما سایر جنبه هاى قومى شخصیت هنرى او از دیده ها پنهان مانده است: آشنایى خوب او با موسیقى ایرانى، آشنایى خوبتر او با انواع موسیقى هاى «جز» و «بلوز»، تسلط بر نوازندگى و تکنیک هاى پیچیده پیانونوازى (بسیار بیش از حد متعارفى که دیگر آهنگسازان از پیانو مى دانند) و مطالعه عمیق و گسترده او از ادبیات و فلسفه، دست کم به دو زبان و ادراک ژرفى که ازتمام این مقولات به هم پیوسته، در وابستگى به موسیقى، در ذهن اوست. استوار نیز مثل هر استاد حقیقى هنر، محدود به مجموعه اى از دانش فنى و مهارت هاى اجرایى نیست، بلکه دنیایى از اندیشه و نوع نگاه به هستى است که امتیازات برجسته اى، آن را از انواع مشابه خود جدا مى کند.
هوشنگ استوار، متولد نهم بهمن ۱۳۰۶در تهران، موسیقى را از اولین سالهاى زندگیش شنیده است. نکته اى که براى موسیقیدان شدن هر صاحب استعدادى بسیار مهم است. مادرش قمرالزمان فرزند غلامرضا خان امیرپنجه سالار معزز از اولین زنان ایرانى بود که پیانو مى نواخت. هم موسیقى ایرانى و هم فرنگى. خانواده مادرش ـ مین باشیان ها ـ همگى از اولین تحصیلکرده هاى ایرانى در کنسرواتوارهاى مهم و معتبر جهان ـ مسکو، برلین و بروکسل ـ بودند و پرویز محمود، موسیقیدان نام آور ایرانى پسرعمه اوست. تأثیرگذارتر از همه، پدرش، حسین استوار (۱۳۶۵ـ۱۲۷۵) بود که از اولین پیانیست هاى حرفه اى در موسیقى ایران است و با مرتضى محجوبى نزد محمودخان مفخم الممالک پیانو آموخته و با تار و سه تار و سنتور نیز آشنایى کامل داشت. نام خانوادگى آنها در تهران، که در کنار «باغ ارفع» (متعلق به تیمسار حسن ارفع) قرار داشت مرکز تجمع و همنشینى هاى دوستانه هنرمندانى مثل مرتضى محجوبى، حبیب سماعى و على اکبر شهنازى بود. این باغها و عمارت هایشان هر دو اکنون از بین رفته و خیابان سید محمدحسین شهریار و تالار رودکى جاى آنها را گرفته است. حسین استوار ذوق آهنگسازى و پیس نویسى داشت و از مهارت هاى خود در ترتیب دادن برنامه هاى تئاتر و موسیقى و ضبط صفحه استفاده مى کرد. تعدادى از ساخته هاى او در صفحات ۷۸ دور با پیانوى خلاقش، دیوان ابراهیم منصورى، تار سالارى و آواز جمال صفوى و بانو لرتا هاپراپفیان (بازیگر نامدار تئاتر و همسر عبدالحسین نوشین) ضبط شده است. تئاترها و برنامه هاى موسیقى او در لاله زار تهران سالهاى ۱۳۲۰ ـ ۱۳۰۰ شور و استقبال خارج از حدى را به دنبال مى آورد و استوار پدر، از هر حیث، بین موسیقیدانان همدوره خود از مردان موفق حساب مى شد. هوشنگ استوار از کودکى زیر نظر پدر با سه تار و سنتور و با نواختن موسیقى ایرانى روى پیانو آشنا شد در ابتداى نوجوانى کنسرتى در کالج دکتر جردن ( مدرسه البرز بعدى) اجرا کرد که خبرش در روزنامه ها هم نوشته شد.
ورود پرویز محمود به ایران در سالهاى جنگ جهانى دوم، مسیر زندگى استوار نوجوان را عوض کرد. محمود از اولین فارغ التحصیلان ایرانى کنسرواتوار سلطنتى بروکسل بود و در زمینه آهنگسازى، از پیشرفته ترین هنرمندان ایران آن روزگار محسوب مى شد. او اوایل بعد از بازگشت به ایران با خانواده استوار زندگى مى کرد و توصیه او مبنى بر یادگیرى پیانو با تکنیک بین المللى، در حسین استوار مؤثر افتاد؛ و خود نیز بر آن شد که به هوشنگ استوار نوجوان ، هارمونى درس بدهد. مرتضى حنانه که سالها شاگردى او را کرده بود، مى گفت که محمود در تدریس هارمونى برجسته ترین معلم بود ( همان وقت نیز به خاطر تعلق خاطرى که به یکى از احزاب سیاسى داشت در محل «خانه وکس»، هارمونى تدریس مى کرد). به توصیه محمود، آدام شیمکویچ لهستانى که همان زمان به سیروس شهردار (فرزند میر همایون شهردار پیانیست برجسته موسیقى ایرانى) پیانو مى آموخت، معلمى هوشنگ استوار را به عهده گرفت. استوار از این دوران، با قدر شناسى آمیخته به تأسف یاد مى کند: «من درس پیانو با شیمکویچ را در سنینى نسبتاً بالا شروع کردم ولى چون متأسفانه از آغاز آشنایى با پیانو طبق روش درست بین المللى با من کار نشده بود هیچ وقت موفق نشدم به حداکثر امکاناتى که مى توانستم در تکنیک پیانو داشته باشم دست پیدا کنم. امیدوارم این درسى باشد براى پدر و مادرهایى که اصرار دارند خودشان دست بچه هایشان را روى ساز بگذارند. بدون آن که صلاحیت یک استاد متخصص و معلم با تجربه را داشته باشند». با این حال استوار تا امروز هم پیانو نواختن را ترک نکرده است، هرچند که اجراى حرفه اى آثارش به عهده خانم فریده بهبود بوده که همسر او و پیانیست برجسته و معلمى عالى رتبه است.
پافشارى پرویز محمود و همکارش روبیک گریگوریان (ویولونیست و آهنگساز معروف ارمنى ـ ایرانى) که طرح تأسیس ارکستر سمفونیک تهران را در سالهاى جنگ جهانى دوم مى ریختند، استوار پدر را ترغیب کرد تا فرزند را براى تحصیل به کنسرواتوار بروکسل بفرستد. او رشته هارمونى را با رتبه جایزه اول (در سیستم هاى فرانسوى) به پایان برد و دو سال هم در سوئیس، کنسرو اتوارژنو، دروس کمپوزیسیون و پیانو و کلارینت را گذراند؛ و همیشه با عنوان شاگر ممتاز از او یاد مى شد. او همیشه از استاد بزرگش ، «آندره سورى» با احترام یاد مى کند و جامعیت او را در موسیقى، فلسفه، ادبیات و شفافیت اخلاقش مى ستاید (فریدون ناصرى نیز از شاگردان او بوده است)؛ و همچنین از مارسل کى نه که استاد کمپوزیسون او بود. در سال ۱۳۳۶ به ایران بازگشت و على محمدرشیدى در مجله موزیک ایران ـ تریبون روشنفکرى موسیقى در ایران آن روز ـ با مقاله اى او را معرفى کرد. با همه سفرهاى پى درپى به فرانسه و سوئیس و بلژیک، استوار عملاً در ایران اقامت داشت و حتى در سالهاى پیش از آن نیز با ایرانیان فرهیخته در ارتباط بود: «از سال ۱۳۳۲ با احمدشاملو آشنا بودم. یک بار یک آهنگ خراسانى خیلى جالب را برایم خواند که نت آن را نوشتم و هنوز هم دارم. ولى هیچ وقت اجرا نشد. قطعه «لالایى» را همان موقع ساختم. براساس اشعار لالایى که شاملو چندبار برایم خواند.»
اما ارکستر سمفونیکى که اجراى قطعات برامس و بتهوون و موتسارت در تهران را فریضه واجب خود مى دانست، به آثار استوار ودیگر آهنگسازان ایرانى نظیر ملیک اصلانیان، که بیشترشان با حقوق معلمى و با اعتقاد تمام، براى پیشرفت موسیقى در ایران زحمت مى کشیدند، اعتنایى نداشت. طرز تلقى محدود و کودکانه در آن دوره، این بود که فقط آثار موسیقیدانان مشهور قرون گذشته ارزش اجرا دارد، و بلکه قطعات آهنگسازانى که با الهام از تم هاى محلى و ملودى هاى ردیف ساخته شده بود را با تردید و تحقیر نگاه مى کردند. نوعى خود باختگى آزار دهنده که خوشبختانه در دهه هاى اخیر از بین رفته است.
هوشنگ استوار با این که از خانواده اشرافى و اصیلى بر خاسته بود، هیچ وقت تمایلى به زندگى مجلل نداشت، در تمام عمرش بسیار ساده و بى پیرایه زیسته و در بافت زندگى آموزگارى بوده است. وارستگى و آزادگى او جایى براى «استوبیسم» باقى نگذاشته و جالب تر این که زندگى موسیقایى او هم هیچ گاه به تفرعن و برج عاج نشینى «هنرمندان» موسیقى کلاسیک آلوده نشده است. براى کسانى که فضاهاى موسیقى و موسیقیدانان موسوم به «کلاسیک کار» در ایران را خوب مى شناسند، تکان دهنده است که بدانند هوشنگ استوار، استاد عالى هارمونى در هنرستان و دانشگاه که بهترین موسیقیدانهاى امروز ایران به شاگردى او افتخار مى کنند، سالهاى سال در هتل ریتس و کافه نادرى و کلوپ آمریکایى ها، یعنى مراکزى که مخصوص اوقات فراغت طبقه فرهیخته و مرفه و روشنفکران تهران بود، نوازنده پیانو و عضو ارکسترهایى بوده که موسیقى جز و بلوز و قطعات معروف موسیقى رومى را مى نواختند. امروزه تصور آن فضاها براى ما غیر ممکن است زیرا نظایر آن را ندیده ایم. توضیح لازم این است که نباید آن فضاها را با «لابى» هتل هاى امروزى و یا کافه تریاها وکاباره ها اشتباه گرفت. چرا که نوع برخوردها و شخصیت افراد وطبقه اجتماعى خاص که مشترى این مکانها بودند دیگر و جود ندارد و با انواع به ظاهر مشابه خود هم شباهتى ندارد. از طرف دیگر، بهترین نوازندگان ارکستر سمفونیک، تک نوازان و معلمین ایتالیایى و اتریشى مقیم تهران و حتى موسیقیدانانى که به عنوان معلم و آهنگساز نخبه شناخته شده بودند نیز بدون اشکال در این فضاها کار مى کردند.
برادران گریگوریان، لوئیجى پاسانارى، فریدون فرزانه و … استوار از آن دوران با خوشى آمیخته به حسرت و کمى تلخى یاد مى کند: «کار خیلى هم جدى بود. قضیه مطربى هم نبود. درست وحسابى تمرین مى کردیم. البته آن زمان کسانى که فقط «آهنگساز» بودند و هیچ سازى بلد نبودند که بزنند به کسانى که آهنگساز بودند و ساز هم مى زدند «مطرب» مى گفتند! ما پارتیسیون هایى داشتیم که اجراى آنها خیلى جدى بود. از اوورتورهاى مختلف اپراها تا والسهاى اشتراوس و حتى موسیقى هاى دیکسى لند و جزموزیک. گاهى وقت ها خودم هم بداهه نوازى مى کردم. مواقعى پشت پیانو مى نشستم و براى خودم قطعاتى از همان دوره ها مى زنم و به هیچ وجه هم ناراحت نیستم. من همیشه مدافع موسیقى هاى به اصطلاح غیرکلاسیک بودم. در کشور ما طرز برخورد با موسیقى غربى به هیچ وجه از راه درست وصحیح نبود و برداشت درست از فرهنگ غرب نبوده و اشتباهاً فکر مى کنیم که موسیقى غرب فقط بتهوون و واگنر است. در حالى که قسمت موسیقى تفریحى شان براى غربى ها خیلى جدى است.»
در مقابل کسى که در برج عاج تفرعن «موسیقى کلاسیک»(!) خودش را حبس مى کند، کار استوار از ارزش بیشترى برخوردار است. همین خصلت به او قدرت درک مسائل مردم و درد انسان ها را مى داد ضمن این که پرنسیپ هاى عالى اخلاقى او را هم حفظ مى کرد. عجیب این که او با همه فاصله عملى اش از موسیقى ایران ـ ردیف و ملحقاتش ـ مورد احترام و مراجعه موسیقیدانان این طبقه بوده است. از داوود گنجه اى تا مجید کیانى، از فریدون شهبازیان که دقت «گوش مطلق» او را مى ستاید تا استادى چون على تجویدى که با ده سال اختلاف سن، شاگردى او در قسمت هارمونى را غنیمت دانست و تا جایى که مى خواست از او آموخت. جمع آورى خاطرات این افراد از هر طیف و گروه مى تواند جنبه هایى از شخصیت هاى استوار را به ما بشناساند که شاید خود او هم هیچ وقت در قید و بند یادآورى و گفتن آنها نبوده است.
نظر به سال ها کار، آثار اجرا شده از او بسیار کم است. مسائل ناراحت کننده اى که همیشه آسمان زندگى هنرى شریف و بى غش او را تیره کرده، مانع از اجراى آثار او شده و او نیز دلیلى قانع کننده ندیده تا از کمال طلبى خود عدول کند، ارکسترهاى ناقص و به صدا و جاه طلبى هاى رهبران دوره گرد و فاقد شعور عمیق موسیقایى را بپذیرد و بخواهد که به هر قیمتى، نام و آثارش را به حافظه زمانه تحمیل کند. استوار، در سال هایى که شرایط کار و زندگى و اجرا و ضبط براى موسیقى مطلوب او بسیار بهتر از این بود که حالا هست، راضى نمى شد که از اصول خود بگذرد و آن را فداى نام آورى کند. سازش ناپذیرى با فروتنى و مهربانى او تضادى ندارد، همانطور که از راول و دبوسى، با همان روشنى حرف مى زند که از لوئى آرمسترانگ و حتى خواننده هاى معروف به «کوچه و بازار» و مردمى که روزگارى دور، با آنان زندگى کرده است.
هوشنگ استوار، جهان خود را در موسیقى خود ساخته است، اگر ما نمى توانیم موسیقى او را بشنویم، عیب از او نیست و شاید از ما هم نیست. از مجموع شرایط فشار و محدودیتى است که همه ما را احاطه کرده است. در چنین شرایطى است که استوار، همراه همسرش خانم فریده بهبود، زندگى مى کنند، درس مى دهند و آنها که نعمت بهره ورى از زیستن در کنار این دو هنرمند را دارند، نظاره کننده الگوهایى از موسیقى و چگونه زیستن هستند که در روزگار عسرت زده ما، به دشوارى به دست مى آید و به آسانى از دست مى رود. الگوهایى از یگانگى انسان و صدا و صداقت.
-این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن نامه مشاهیر معاصر ایران ؛ به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان که در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی ، در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد ۱۲۹۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی می پرداخت. بخشی از این پروژه سال ۱۳۸۳در قالب کتاب منتشر شده است.
-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد. برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:
elitebiography@gmail.com
ویرایش نخست توسط انسان شناسی و فرهنگ: ۱۳۹۳