احمد جلالى
نورالدین زرین کلک را به حق پدر انیمیشن ایران مى شناسند. نه از آن خاطر که آورنده یا ابداع کننده هنر هشتم به سرزمین بهزاد و مینیاتور باشد. شاید انتساب این لقب بامسمى بیشتر به خاطر مویى است که او براى انیمیشن سفید کرده است و چهره اى که از شدت تحمل رنج و مشقت در این وادى پیر و پیرتر شده است. او نوادهٔ میرزا تقی خان مدیر بنیانگذار آموزش نوین در همدان است. میرزا تقی‌خان خود از یاران رشدیه موسس مدارس جدید بوده است…
نوشته‌های مرتبط
دکتر نورالدین زرین کلک، متولد ۲۰ فروردین ۱۳۱۶ مشهد
دکترای داروسازی (دانشگاه تهران) ۱۳۴۱
کارگردانی انیمیشن (آکادمی سلطنتی بلژیک) ۱۹۷۲،
فیلم عروسکی (استودیو ییرژی ترنکا) تألیف و تصویرسازى کتاب هاى درسى، کودکان ، مجلات و … ۱۹۷۵
طراحى، فیلمنامه و کارگردانى فیلم هاى انیمیشن
گرافیک پوسترهاى پزشکى و دارویى، بروشور، کتاب و بسته بندى و …
تأسیس اولین مدرسه انیمیشن (فوق دیپلم) در سال ۱۳۵۳
تأسیس اولین دوره دانشگاهى انیمیشن (فوق لیسانس) در سال ۱۳۵۶
عضو آسیفاى بین المللى (انجمن کارگردانان انیمیشن) از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۲
عضو هیأت مدیره آسیفاى بین الملل از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۰
تأسیس آسیفاى ایران و رئیس هیأت مدیره آن از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰
عضو هیأت مدیره خانه سینما از سال ۱۳۷۹
کسب عنوان پرزیدنت آسیفاى بین المللى در سال ۲۰۰۴
مهاجرت به امریکا
آثار
فیلم ها:
وظیفهٔ اول (بلژیک) ۱۳۴۹
زمین بازی بابوش (بلژیک) ۱۳۵۰
فیلیپو و قطاری از هنگ کنگ (بلژیک) ۱۳۵۱
تداعی۱۳۵۲
اتل متل۱۳۵۲
راهی به همسایه۱۳۵۳
دنیای دیوانه دیوانه دیوانه۱۳۵۴
امیر حمزه دلدار و گور دلگیر۱۳۵۵،
چشم تنگ دنیادار۱۳۶۱،
ابر قدرت‌ها۱۳۶۵،
سند باد،(هالیوود، ناتمام) ۱۹۸۷-۱۹۹۱،
مسکو۱۹۹۹،
هویت۱۳۷۸،
پود۱۳۷۸،
شازده کوچولو۱۳۸۶،
در سازمات ملل (دردست تولید) ۱۳۸۶،
کتاب و کاریکاتور
کاریکاتور و تصویرسازی برای روزنامه‌ها و مجلات۱۳۳۰ تا ۱۳۴۰،
کتاب‌های درسی ابتدائی (اول تا چهارم) ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۸،
چهارراه تمدن‌ها (بخش ایران) ۱۳۴۲،
افسانهٔ سیمرغ۱۳۴۴،
امیرحمزه صاحب قران و مهتر نسیم عیار۱۳۴۶،
کلاغ‌ها۱۳۴۷،
زال و سیمرغ۱۳۵۱،
قصه گل قالی۱۳۵۲،
قصه کرم ابریشم۱۳۵۲،
نوروزها و بادبادک‌ها۱۳۵۳
کورش شاه۱۳۵۳
وقتی که من بچه بودم۱۳۵۳
زال و رودابه۱۳۵۴
افسانه‌های آسیائی۱۳۵۵
اگر می‌توانستم۱۳۶۱
آ اول الفباست۱۳۶۵
کارخانهٔ همه کاره ۱۳۶۸
از آب‌ها ۱۳۷۴
قضیه فیل و فنجان ۱۳۸۶
سایر فعالیت‌های هنری
عضو انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفا) از ۱۹۷۱ (۱۳۴۹)
عضو هیئت داوران فستیوال‌ها و جشنواره‌های ملی و بین‌المللی انیمیشن و تصویرسازی از ۱۳۵۱
موسس و مدرس اولین مدرسه انیمیشن ایران۱۳۵۳
موسس و مدرس دانشکدهٔ انیمیشن (دانشگاه فارابی) ۱۳۵۶
بنیانگذار انجمن فیلمسازان انیمیشن ایران (آسیفاایران) ۱۳۵۶
عضو هیئت مدیرهٔ انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفا) از ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰ (میلادی)
رئیس انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن (آسیفای بین‌الملل) از۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ (میلادی)
جوایز
کتاب برگزیده سالشورای کتاب کودک ایران برای کتاب افسانه سیمرغ۱۳۴۸
نشان بهترین کتاب سال یونسکوی ایران برای کتاب کلاغ‌ها ۱۳۴۹
نشان بهترین کتاب سال یونسکو (توکیو/ژاپن) برای کتاب کلاغ‌ها.۱۹۷۰
سیب طلائی بی ینال براتیسلاوا (چک اسلواکی) برای کتاب کلاغ‌ها. ۱۹۷۱
جایزه برای مدارس انیمیشن فستیوال بین‌المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم وظیفه اول. ۱۹۷۱
جایزه کلوتید کوپی/ فستیوال ملی فیلم بلژیک برای فیلم وظیفه اول. ۱۹۷۱
نشان کتاب برگزیده سال (شورای کتاب کودک ایران) برای کتاب وقتی که من بچه بودم. ۱۳۵۴
دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم سان فرانسیسکو (آمریکا) برای فیلم تداعی. ۱۹۷۵
جایزه بهترین سناریو فستیوال بین‌المللی فیلم سالونیکی (یونان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
لوح افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم شیکاگو (آمریکا) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
جایزه نقره فستیوال بین‌المللی فیلم انیمیشن پرتقالبرای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
لوح سپاس فستیوال بین‌المللی فیلم قاهره (مصر) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
جایزه بهترین سناریو فستیوال بین‌المللی اوبرهاوزن (آلمان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم پاریس (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه. ۱۹۷۶
دیپلم افتخار فستیوال بین‌المللی فیلم جیفونی (ایتالیا) برای فیلم امیر حمزه دلدار و گور دلگیر. ۱۹۷۸
دیپلم افتخار هانس کریستین آندرسن برای کوشش‌های عمرانه در تصویر سازی کتاب کودک.
لوح تقدیر نمایشگاه کتاب بولونیا (ایتالیا) برای کتاب آ اول الفباست. ۱۹۸۷
جایزه ویژه هیات داوران جشنواره تهران برای فیلم ابر قدرت‌ها. ۱۳۶۸
جایزه ویژه هیات داوران بی ینال بین‌المللی کتاب تهران برای کتاب ملا نصرالدین. ۱۳۷۸
جایزه موزه ایلوستراسیون توکیو (ژاپن) برای کتاب ملا نصرالدین. ۲۰۰۰
عنوان جواهر قرن (بیستم) از فستیوال بین‌المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه۲۰۰۰
نورالدین زرین کلک را به حق پدر انیمیشن ایران مى شناسند. نه از آن خاطر که آورنده یا ابداع کننده هنر هشتم به سرزمین بهزاد و مینیاتور باشد. شاید انتساب این لقب بامسمى بیشتر به خاطر مویى است که او براى انیمیشن سفید کرده است و چهره اى که از شدت تحمل رنج و مشقت در این وادى پیر و پیرتر شده است. او نوادهٔ میرزا تقی خان مدیر بنیانگذار آموزش نوین در همدان است. میرزا تقی‌خان خود از یاران رشدیه موسس مدارس جدید بوده است.
زرین کلک متولد ۱۳۱۶ مشهد است و با آنکه دکتراى داروسازى اش را از دانشگاه تهران گرفته، پس از ۱۰ سال فعالیت مستمر توانست تصویرگرى کتاب هاى درسى و جیبى را در بلژیک بیاموزد و البته در این مدت و بین سال هاى ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲ در آکادمى سلطنتى بلژیک در این حرفه به تحصیل بپردازد و مدرک لیسانس اش را در این خصوص از این آکادمى دریافت کند. او در سال ۱۳۵۳ نخستین مدرسه انیمیشن ایران را در کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان تأسیس کرد و سه سال بعد در دانشگاه فارابى ـ دانشگاه هنر امروز ـ رشته انیمیشن را راه اندازى کرد و مشغول تدریس در آنجا شد. او در طول سال هاى مستمر فعالیت در این حرفه چندین فیلم انیمیشن ساخت و ۲۰ کتاب براى کودکان نقاشى کرد و ۷ کتاب نوشت که نتیجه آن گرفتن ۴۰ جایزه از جشنواره هاى مختلف داخلى و خارجى و نمایشگاه بین المللى کتاب بود. آخرین خبرى که از زرین کلک در رسانه ها منتشر شد و همه را خوشحال کرد، خبر انتخاب او به سمت «پرزیدنت» آسیفاى بین المللى است. اهمیت این انتخاب به قول حسین ضیایى کارشناس انیمیشن وقتى بیشتر مى شود که درمى یابیم در جهان متبلور از اندیشه و صلح و «جنگ» بدون هیچ محدودیت و سابقه سیاسى یا جغرافیایى، انسان هایى برگزیده مى شوند که نه تنها براى ملت و کشور خود محترم هستند، بلکه به واسطه این احترام، براى جهانیان والا و گرامى مى شوند.
انتخاب زرین کلک به ریاست آسیفا زمانى اهمیت بیشترى مى یابد که بدانیم این تشکل که خود وابسته به یونسکو است، براى مقابله با انیمیشن هاى تجارى هالیوودى برپا شده است و هدفش حمایت معنوى و اخلاقى از انیمیشن «آرت» است و همه ساله جشنواره هاى متعدد هنرى را برگزار مى کند. آنچنان که هم اینک در بیش از ۱۰۰ کشور جهان شعبه و وابسته دارد.
باز هم به قول حسین ضیایى، آسیفاى بین المللى، بیشتر به سبب وابستگى به زرین کلک به انیمیشن آرت و ارتباطات تجریدى و بلافصل وى، به او اعتماد کرده و تا آنجا ترغیب شده که کسوت «پرزیدنتى» را به او اعطاکند. شاید انتخاب اوبه این سمت و عنوان بتواند مرهم کوچکى باشد بر زخم هاى کهنه و دیرپاى هنر انیمیشن در ایران که الحق و الانصاف به رغم تمام مهجوریت و غربتى که متحمل مى شود همچنان هنرمندانه و سخت گیرانه به حیات خود ادامه مى دهد. خود زرین کلک درباره هنر انیمیشن در ایران مى گوید: «در ایران، انیمیشن داراى مشکلات مزمن و حادى است. یک سلسله دلایل پشت قضیه است که براى طرح آنها باید سمینارهایى برگزار شود و ساعت ها به آن پرداخت. اما در کل، نخستین مشکل این است که
انیمیشن به سبب ظرفیت هاى خاص خودش، زیرسایه سنگین سینماى اکران (فیلم سینمایى) تقریباً محو شده و جایى براى نفس کشیدن پیدا نمى کند. مشکل دوم این است که فیلم هاى انیمیشن براى خرید مشترى ندارد
و برخلاف فیلم هاى سینمایى که ضابطه مندى مشخص، سانس بندى و سالن سینما دارند و همه چیز شان قطعیت پیدا کرده، بلاتکلیف اند و به جز مواردى خاص چون جشنواره ها، کتابخانه ها، مجامع فرهنگى خاص، جایى براى عرضه ندارند. بنابراین در مسائل تولید هم، کسى به سرمایه گذارى در این نوع سینما تشویق نمى شود.»
او معتقد است تنها مفر علاقه مندان براى ارائه و عرضه آثارشان تلویزیون و صدا و سیماست که آن هم یک سیستم دولتى است و آنجا هم با نگاه و ذائقه خاصى به پخش اینگونه آثار هنرى مى پردازد و این تنها مشترى هم مشترى بى قید و شرطى نیست و به عبارتى مشترى بدون رقیب است و علل رکود تولید انیمیشن به این ترتیب در یک نگاه کلى این گونه قابل تبیین است.
وقتى از زرین کلک درباره سطح معیار تولید انیمیشن در ایران از نظر کیفى سؤال مى شود پاسخى شنیدنى مى دهد و مى گوید: «اگر بخواهیم در این باره به بررسى کیفى بپردازیم و پتانسیل انیمیشن در ایران را مورد کنکاش قرار بدهیم باید بگویم که بنده وضعیت انیمیشن را در چند کشور اروپایى و آمریکایى دیده ام و از نزدیک با آنها آشنا هستم، در این باره مى توانم بگویم که ما از پتانسیل خوبى براى انیمیشن برخورداریم و استعدادهاى لازم یا حداقل استعدادهاى قابل پرورش در ایران براى این کار وجود دارد، حتى از برخى از کشورها هم از بابت آموزش این رشته آماده تریم. قطع نظر از اینکه دانشکده هاى ما کیفیت آموزشى شان در چه سطحى است، حداقل مى توان گفت که ما رسماً داراى دو دانشکده در سطح کارشناسى ارشد، یک دانشکده در سطح کارشناسى هستیم و از قرارى که من شنیده ام تعدادى هم با بورسیه براى دریافت دکترا به اروپا اعزام شده و مى شوند و حتى در خود ایران هم زمزمه کلاس هاى دکترا براى انیمیشن شنیده مى شود و این خبر ها خبر بسیار خوبیست.»
دکتر زرین کلک قبول ندارد که جزو نسل اول انیماتورهاى ایرانى است و معتقد است که نخستین قدم ها را براى انیمیشن در ایران کسانى چون «نصرت الله کریمى»، «اسفندیار احمدیه» و «جعفر تجارت چى» برداشته اند.
با این حال به این نکته معترف است که «از نظر معنوى، بنده تفکر انیمیشن اروپایى را به ایران آوردم. این تفکر نوعى انیمیشن فرهنگى و روشنفکرانه بود که پایگاه و جایگاه اصلى آن در اروپاى آن زمان و در رقابت با تفکر تجارى انیمیشن آمریکایى بود.»
شاید منظور اصلى زرین کلک از انیمیشن اروپایى همان هنر جادویى انیمیشن اروپایى شرقى است. براى همین هم هست که دلبستگى خود را به آن انیمیشن منکر نمى شود. در این باره مى گوید: اروپاى شرقى که بعد از جنگ جهانى دوم در حصار کمونیسم به سر مى برد، به دلایل سیاسى صاحب یک نوع خلقیات اجتماعى شده بود که آثارش در نمودهاى فرهنگى آن مانند ادبیات، سینما، تئاتر و سایر هنرها بروز مى کرد. انیمیشن یکى از بهترین وسایل و ابزارهاى این جلوه گرى هنرى و سیاسى بوده چرا که به دلیل محدودیت آزادى بیان و فشارهاى دولتى، هنرمندان از بیان دردهاى اجتماعى محروم بودند و در جهت دستیابى به ابزارهاى بیانى غیر قابل کنترل بودند تا با آن بتوانند به یک نوع بیان برسند و از تعرض دولت ها شان در امان باشند. یکى از بهترین این زبان ها زبان انیمیشن بود. بنابراین ما در این دوران چهل ساله شاهد روییدن نوعى از سینماى انیمیشن در بلوک شرق هستیم که زیر پوسته ظاهرى، به بیان مطالب عمیق ترى مى پردازد و بیشتر به او مانیسم (انسان گرایى) توجه دارد. وقتى قرار است در باره آینده هنر انیمیشن در ایران صحبت شود مزاج زرین کلک کمى تلخ مى شود و این شاید ناشى از نگاه واقع بینانه اى است که او نسبت به مسائل پیرامونى این هنر در ایران دارد. او واقعیت انیمیشن را در ایران چندان خوب نمى داند و مى گوید: باید اعتراف کنیم که ایران در این بازار جهانى، بى نصیب مانده است. هرچند از لوازم و ابزار کافى برخوردار بوده است که مهمترین آن نیروى کار ارزان در ایران است یعنى همان چیز ى که کلید پیشرفت و پیش افتادن آسیاى دور تلقى مى شود.» او معتقد است اگر ما، با ارائه روش هاى دوستانه، به جایگاه خود در خانواده جهانى بازگردیم و اعتماد از دست رفته را باز یابیم، مى توانیم در بازار مکاره تولید و عرضه و فروش و سود فیلم هاى انیمیشن مصرفى سهیم بشویم. بدون اینکه از ارزش هاى انسانى و والاى فرهنگ غنى و ایرانى خود دست بشوییم. آیا مى توان به صنعتى تر شدن هنر انیمیشن در ایران امیدوار بود؟
آیا هنرى بودن با صنعتى و تجارى بودن انیمیشن منافات پیدا مى کند؟ زرین کلک در این باره حرفهاى شنیدنى دارد. او معتقد است که هر شاخه هنرى باید راه صنعتى شدن خود را هم پیدا کند و این یک قاعده عمومى است و انیمیشن هم در ایران از این قاعده مستثنى نیست. «هنر در ذات خود بایستى ناب و خالص باشد. و فقط در خدمت بیان مقاصد هنرمند به کار رود. مقاصدى که معمولاً بازبان هنرى دیگرى قابل انتقال نیست. اما این مطلب راه را براى صنعتى شدن یا عمومى شدن هنر نمى بندد. برعکس بایستى گفت که این ها هر دو سرچشمه واحدى دارند و تنها مسیر هاى متفاوتى را طى مى کنند. مثل آبى که از چشمه جدا مى شود. مى تواند به دریا بپیوندد و یا مى تواند به کشتزارى برسد و صرف رویاندن گیاهان و درختان بشود.»
از نظر او این مورد آخرى را مى توان به صنعتى شدن هنر تشبیه کرد. در این باره مى گوید: «گاه فیلم در ذات هنرى خودش باقى مانده و گاه هم بلافاصله مورد تأیید سرمایه گذاران قرار گرفته و تبدیل به یک جریان تولیدى تجارى شده و مصارف و مخاطبان خود را داشته است.»
از نظر او تولیدات صنعتى که براى مصارف عمومى عرضه مى شود، همواره با این خطر مواجه هستند که ناخالصى آنها زیاد باشد و یا به عبارت دیگر میزان خلوصشان کمتر شود. «خطر این هست که فیلمى با نیت تجارى و خالى از هنر ساخته، تولید و توزیع شود و به دست مخاطبان هم برسد. اما نه تنها مفید نباشد که مضر هم باشد.» حرفهاى زرین کلک درباره دوران تاریخى انیمیشن و ارتباط آن با دولت حرفهایى پر مغز است. او معتقد است هنر و صنعت انیمیشن در ایران از ابتدا دچار کم خونى بوده است. «حتى در دوران قبل از انقلاب در این بخش و تعامل آن با دولت و حکومت مسأله داشتیم. هر چند در ابتدا کسانى در این وزارتخانه (فرهنگ و هنر) مثل اسفندیار احمدیه، جعفر تجارت چى، نصرت کریمى، نفیسه ریاحى و … در واقع سنگ بناى انیمیشن را گذاشتند، اما در ادامه از وجود این افراد استفاده لازم و کافى شد. بطورى که آقاى نصرت کریمى که درس انیمیشن را در چک اسلواکى خوانده بود، بعدها به طرف سینماى زنده تمایل پیدا کرد و در کارگردانى و بازیگرى فعالیت کرد و در آن توفیقات بیشترى هم کسب کرد.»
او معتقد است در دوران پیش از انقلاب انیمیشن ایران بیمار بود و تشکیلات آن براى ایجاد شغلى براى آقاى پهلبد ساخته شده بود و چندان به این حرفه توجهى نمى شد و انیمیشن اگر چه در وزارت فرهنگ و هنر زاده شده اما ناقص الخلقه ماند و دوران رشد خود را طى نکرد. « بعدها کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان وظیفه حضانت از این نوزاد را برعهده گرفت و به دلیل جوان و تازه نفس بودن و داشتن مغز هاى سازمان ده و رشد یافته اش توانست به سرعت کمبودهاى وزارت فرهنگ و هنر آن موقع را جبران کند.»
به هر حال انیمیشن ایران مدیون زرین کلک ها است. کسانى که بادست خالى و صرفاً براى عشق وعلاقه خود بدون هیچ ادعایى زحمت کشیدند و به پاى بالندگى اش مو سفیدکردند و خون جگر خوردند و با انواع بى مهرى ها و کمبودهاى آن ساختند. در این میان آنچه نباید فراموش شود این نکته است که در تاریخ نگارى هنرى این مرز و بوم اتفاقاتى همچون «راه اندازى دوربین هاى تک فریم تصویرگرى کتاب کودک در کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، تأسیس آسیفاى ایران و طراحى دانشکده هاى انیمیشن با نام زرین کلک ،هم آمیزى اجتناب ناپذیر دارد.
– این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن نامه مشاهیر معاصر ایران به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد ۱۲۹۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی می پرداخت. بخشی از این پروژه سال ۱۳۸۳در قالب کتاب منتشر شده است.
-ویرایش نخست توسط انسان شناسی و فرهنگ: ۱۳۹۴
-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد.برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:
elitebiography@gmail.com