جای خالی آقا یا خانم ب ؛ نویسنده و کارگردان: فیما امامی و رضا دریانوش، تهیه کننده: پژوهشکده ی فناوری های نوین علوم پزشکی جهد دانشگاهی، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، فیما امامی و رضا دریانوش، سال تولید: ۱۳۸۸
ناباروری در زنان و مردان، به عنوان عدم امکانی طبیعی برای تولید مثل، در شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه ی ایران هم چنان «مسئله» ای مهم در نظام خانواده محسوب می شود که در طی سالیان اخیر و با پیشرفت های علم پزشکی در راستای باروری، آرام آرام بدل به امری غیرطبیعی و البته دارای راه حل های پزشکی برای رفع این «مسئله» در اذهان عمومی می شود. یکی از دلایل چنین امری، رفع «مشکل» ناباروری در درصدی بالا از افراد مراجعه کننده به کلینیک های مربوطه است.
روابط خویشاوندی و نظام های خانوادگی در کشور ما، هم چنان، به رغم تغییرات عمده ای که از نظر فرهنگی در نقاط مختلف کشور رخ داده و می دهد، به میزان قابل توجهی به موضوع فرزند آوری و تولید مثل اهمیت قائل است. این اهمیت سبب آن شده که استفاده از شیوه های پزشکی باروری در ایران با استقبال بسیاری روبه رو و این شاخه از پزشکی دارای پیشرفت های گوناگونی شود. حل مسئله ی ناباروری در زوج های ایرانی امروزه دیگر مانند سابق امری غیرقابل دسترس نیست، چرا که پزشکی این امکان را برای زوج ها به وجود آورده، که با صرف هزینه ی اقتصادی صاحب فرزند شوند. اما آیا می توان گفت که امکان چنین امری در تقویت و پایداری خانواده ی ایرانی و کاهش میزان طلاق تاثیر دارد؟
مستند «جای خالی آقا یا خانمِ ب»، مستندی گویا در این زمینه است. این مستند به شکلی نزدیک ( با بهره گیری از دوربین دیجیتال به جای آنالوگ) زندگی یک زوج روستایی را که پس از چهارده سال ازدواج صاحب فرزند نشده اند به تصویر می کشد. فیلم از نقطه ای آغاز می شود که این زوج برای چندمین بار از راه پزشکی اقدام به رفع مشکل ناباروری با رجوع به یکی از کلینیک های موجود در تهران می کنند. نداشتن فرزند که در طی فیلم و از زبان افراد، مشکل اساسی به هم ریختگی و ایجاد اختلاف در زندگی زناشویی این زوج شده است، دلیل موجهی برای طلاق دادن زن توسط مرد و یا ازدواج مجدد اوست.
مرد، زن را عامل ناباروری و نداشتن فرزند می داند و با زدن چنین «برچسبی» بر زن ، آن هم در جامعه ای سنتی که ناباروری ننگی برای زن به حساب می رود ، خود را محق ازدواج های متعدد و پس زدن زن از زندگی خویش می داند. او با در دست داشتن چنین بهانه ای (ناباروری) به تحقیر زن و متهم کردن او می پردازد و زن برای حفظ زندگی زناشویی و به تبع آن «آبرو» و یا حیثیت اجتماعی اش، تمام تلاش خود را برای حفظ زندگی و باردار شدن از طریق راه حل های پزشکی می کند و تمام تحقیرها و کمبود ها را به امید داشتن یک فرزند و با توسل به علم پزشکی و اعتقادات و باورهای دینی و کمک های خانوادگی و … تاب می آورد، تا این که در نهایت و در جایی که خود را در “آخر خط” (یعنی برگزیدن طلاق و یا ازدواج مجدد همسرش ) می بیند، به «مدد» علم پزشکی، در بهت و ناباوری و شادی ای غیرقابل وصف باردار می شود.
این فیلم با وارد شدن به حیطه ی شخصی و خصوصی این زوج و نمایش صحبت ها وبرخوردهایی که این زن و شوهر با یکدیگر دارند به خوبی متصور ریشه دواندن فرهنگ های مردسالارانه در خانواده های ایرانی و سنتی است. فرهنگی که چه درون و چه بیرون از محیط خانواده این حق را به مرد داده است تا بدون توجه به شرایط روحی و اجتماعی همسرش، از مسئله ی ناباروری، که به دلیل ناتوانی خود او در ایجاد باروری ایجاد شده است، برای طرد و کوچک شمردن و مقصردانستن زن سود بجوید تا به خواسته های خود راحت تر دست یابد.
در این میان، رابطه ای که میان علم پزشکی و زندگی خانوادگی سنتی و باورها و اعتقادات دینی در این فیلم مشاهده می شود امر قابل توجهی است. جریان فیلم و پایان خوبی که برای این زوج به همراه دارد، ما را به داشتن نگاهی مثبت و منجی گرایانه به علم پزشکی وا می دارد. این در حالی است که در شاخه هایی چون انسان شناسی و جامعه شناسی پزشکی داشتن چنین نگاهی به زیر سئوال می رود. چرا که پزشکی توانسته است با بهره گیری از باورهای عامه و فرهنگ اجتماعی و خانوادگی موجود در جامعه ای هم چون ایران، که پایه های عقاید سنتی در آن در کنار تحولات رخ داده هم چنان قوت تاثیرگذاری (علی الخصوص در شهرها و روستاهای کوچک) دارد، به «پزشکی شدن» هرچه بیشتر مسائل طبیعی ای هم چون ناباروری دامن بزند. به همین جهت برای بررسی و دست یابی به شناختی صحیح از مسئله ی ناباروری و پیوند آن با پزشکی در جامعه ی ایران، نیازمند آنیم که این موضوع را از ابعاد مختلفی مورد واکاوی قرار دهیم و پیچیدگی مسائلی از این دست را با نگاهی جامع تر درک کنیم.
تماشای مستند «جای خالی آقا یا خانمِ ب» یکی از منابعی است که به ما در این زمینه یاری می دهد و بار دیگر به تاکید بر ارتباط میان علوم انسانی و اجتماعی و دنیای تصویر می انجامد، که از طریق آن می توان دسترسی سهل تری به موضوعات مورد توجه و بررسی داشت. طلاق به دلیل ناباروری، که می تواند در ظاهر مهم ترین موضوع فیلم باشد، موضوعات و نکات جالب توجه اجتماعی و فرهنگی دیگری را نیز در خود جای داده و به این فیلم ارزش محتوایی دوچندانی بخشیده است.
::
Jafari.e.marzi@gmail.com
