در سال‌های اخیر کتابی با عنوان فضاهای شهری جدید: نظریه شهری و مسئله مقیاس[۱] به قلم نیل برنر[۲] استاد سابق دانشگاه هاروارد (و استاد فعلی دانشگاه شیکاگو) تدوین شده است. معرفی جایگاه این کتاب متناسب با شرایط زمانی نگارش آن می‌تواند بیانگر اهمیتش در میان سایر آثار این نویسنده در حوزه نظریه شهری باشد.
در وهلۀ نخست لازم است دو مقوله کلیدی یادآور شود. ابتدا اینکه، نیل برنر(نویسندۀ این کتاب) به عنوان نظریه پرداز حوزه شهری، لیسانس فلسفه دارد. همین موضوع کفایت می‌کند تا مبدأ و شأن پیدایش اندیشه نگارش کتاب و دستگاه فکری نویسنده آن، حداقل در ارتباط با اَمرِ شهری[۳] پدیدار شود. موضوع دیگر این است که نیل برنر حدود ۲ دهه دغدغۀ نگارش چنین کتابی را داشته است. کافی است مروری بر آثار نویسنده از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ صورت گیرد، این موضوع به روشنی عیان می‌شود که فضاهای شهری جدید سعی می‌کند تا نظریه را در رابطه با جهان در حال دگرگونی، تغییر دهد. اساساً کتاب تلاشی برای رمزگشایی نقادانه از جهان در حال تغییر است. نویسنده در تلاش است تا فرایندهای دگرگونی شهری را ادراک کند و سعی نموده چارچوبی را به کار به بگیرد تا جهان در حال جهش را درک نماید. این کتاب یک روایت از تلاش نیل برنر برای انجام این کار است.
نوشته‌های مرتبط
برنر سعی دارد گرامری مفهومی برای خوانشِ شهر و تحولات آن در شرایط امروز فراهم کند. دغدغه نویسنده نبود دستگاه فکری و ابزار تحلیلی کافی برای فهم تحولات شهری شتابان امروز است. بازاندیشی نقادانه مفاهیم موروثی و رایج مرتبط با نظریه شهری مورد تاکید کتاب است. به باور وی، صورت مساله بنیادین کتاب این پرسش بوده که ”امر شهری در حال تغییر است و چگونه می‌توان آن را فهمید؟ “ در مقدمه کتاب مانورهایی درباره مساله شهری، شهر و شهری شدن وجود دارد که با غلبه دیدگاه های روش شناختی و فلسفی و سیاسی به نوعی پیچیدگی‌هایی در فصل نخست پدیدار می‌شوند. حدود دو سوم مسیر کتاب، نوعی آفه بونگ[۴] (واژه هگلی: به معنای جانشینی و حذف یا کنار گذاشتن موقت و ارتقا دادن مجدد)، جانشینی چارچوب و ارائه چند پیشنهاد جدید دارد. شکی نیست که هر کتابی به ویژه در حوزه مطالعات شهری گنجایش این حجم از مباحث پیچیده را ندارد. دستور کار بزرگ این کتاب، نقد پیش‌فرض‌های عادی شده درباره اوبژه تحلیلی در حوزه مطالعات شهری است (به ویژه این ایده که مطالعات شهری باید شهرها را مطالعه کند). ممکن است نوعی مانور معرفت‌شناسی یا مانور مفهومی در ارتباط با سایر رشته ها در کتاب طنین انداز شود. به همین ترتیب نویسنده در طول کتاب به طرح مباحث نسبتاً تازه و متفاوت و حتی فراتر از حوزه مطالعات شهری پرداخته است. روندی که موجب سخت و پیچیده شدن تدریجی آثار نیل برنر در میان متفکران حوزه مطالعات شهری شده است
واقعیت این است که نویسنده چندین کتاب ارزشمند در ۲ دهۀ اخیر به نگارش درآورده است. مزیت کتاب فضاهای شهری جدید در روش شناسی و مرور نقادانه تاریخ نظریه شهری بوده که برنر در ۶ فصل نخست به تبیین آن پرداخته است. اساساً از منظر نویسنده تاریخ نظریه شهری به دو دوره زمانی قبل و بعد از نگارش فضاهای شهری جدید قابل تقسیم است. کتاب به نوعی سعی می‌کند دستور کار روش شناختی برای پژوهش در حوزه نظریه شهری ارائه کند تا به واسطه آن فضاهای شهری جدیدی کاوش، خوانش و پویش شود. فرا استدلال نویسنده برای مواجه شدن با چالش‌های مذکور، این بوده که ما علاوه بر پژوهش عمیقاً انضمامی[۵] نیازمند بررسی مفهوم پردازی‌های موروثی درباره پدیده‌های مورد تحلیل از قبیل شهرها هستیم.
برای آشنا شدن با این ایده و تفکر نمی‌توان صرفاً به کتاب حاضر بسنده کرد. این کتاب به‌مثابۀ نوعی شروع برای تغییر ذهنیت‌ها پیرامون امکان‌های تازه‌ای مفاهیم شهری و روش‌های مرتبط با حوزه مطالعات شهری است. به باور نویسنده تا زمانی که دانشِ ما در حوزه نظریه شهری دگرگون نشود، هیچ امکانی برای گذر از چالش‌های مرتبط با شهرها از قبیل نابرابری، بحران محیطی، ناپایداری، مساله حکمروایی خوب و مساله دموکراسی وجود نخواهد داشت. لذا برنر به طور آگاهانه به دنبال تدارک دیدن یک لنزِ تحلیلی برای فهم تحولات شهری متاخر در مقیاس سیاره‌ای بوده است.
صورت مساله بنیادین کتاب حاضر در فهم راستین و نسبتاً نقادانه، پیرامونِ رمزگشایی از دگرگونی‌های شهری معاصر بوده که این پرسش را طرح کرده است: تا چه اندازه‌ای چارچوب‌های موروثی/رایج نظریه شهری(قرن بیستم) کافی هستند؟ نویسنده در تلاش است تا مسیرهای تازه‌ای برای اندیشیدن__ و برای کنش ترسیم کند.
در میان نیروهای بسیاری که زیربنای شهری شدن هستند، یک بُعد بسیار مهم آن دربرگیرنده مردم است، ساکنان جهان به طور جمعی سعی می‌کنند شرایط زندگی خود را به دست آورند تا بر شرایطی که در آن زندگی می‌کنند کنترل داشته باشند. بنابراین، اگرچه ما در حال حاضر متاثر از نوعی شهری شدن زندگی می‌کنیم که از طرق مختلف تحت سلطه نیروهای سرمایه داری، توسعه-دهندگان و نخبگان سیاسی است، در عین حال، ساکنان شهرها، مناطق و سرزمین‌ها دائماً در تلاش در راستای مداخله برای کنترل یافتن بر جهانی که از طریق فرآیندهای جمعی در آن زندگی می‌کنند.
از دیدگاه نویسنده، ضرورت دارد نهادهایی ایجاد شود که افراد را قادر می‌سازد تا نه تنها بر محیط‌های ساخته شده‌ای که در آن زندگی می‌کنند، تاثیر گذارند؛ بلکه بر فرآیندهایی که از طریق آن شهرهای آینده، محیط های ساخته شده در آینده تولید می‌شوند، تأثیر بگذارند. این یک تمایز بسیار مهم برای نویسنده است. از یک سو، وظیفه‌ای پیرامون دستیابی دموکراتیک‌تر به محیط‌های ساخته شده و شهرهایی که اکنون در اختیار داریم، وجود دارد، اما در عین حال این پرسش مطرح است که چه کسی بر ظرفیت ساخت شهرهای آینده کنترل دارد؟ آیا این ظرفیت توسط توسعه-دهندگان خصوصی کنترل می‌شود؟ آیا توسط نخبگان سیاسی کنترل می‌شود؟ چه کسی آن را کنترل می‌کند؟ و یک چالش اساسی برای آینده زیست شهری بر روی کره زمین به اعتقاد نویسنده این است که این ظرفیت را دموکراتیزه کنیم، مردم، ساکنان شهرها و جهان را توانمند کنیم تا به طور جمعی نوعی تأثیرگذاری بر محیط ساخته شده آینده اعمال کنند.
اصل موضوع در ماهیتِ این کتاب تازگی و متفاوت بودن آن (از منظر روش شناسی و محتوای نظری) با توجه به روح زمانه غالب در حوزه مطالعات شهری بوده است. نویسنده باور دارد که هر شکل قابل دوام عدالت اجتماعی نه تنها باید محلی، منطقه‌ای، ملی، بلکه باید جهانی و سیاره‌ای باشد. این موضوع با دیدگاه‌های آخرالزمانی خیلی همخوان است. پایداری محیط زیستی، هر چه منظور ما از آن باشد، در مقیاس محلی چندان پایدار نخواهد بود. شهر پایداری که سوخت‌های فسیلی تولید شده در جاهای دیگر را مصرف می‌کند و از به واسطه حمل‌ونقل به شهر، گازهای گلخانه‌ای انبوه تولید می‌کند، چندان شهر پایداری نیست. مسائل پایداری شهری به طور فزاینده‌ای در دستور کار قرار می‌گیرد و در واقع باید این‌گونه باشد، اما برای نویسنده این پرسش فقط در مورد شهرهای پایدار نیست، بلکه فرایندِ شهری شدنِ پایدار است که وی را مستقیماً به مقیاس سیاره‌ای بازمی‌گرداند. مسئله مقیاس امروزه به یک مسئله گریزناپذیر در خیلی از حوزه‌ها تبدیل شده است. بازاندیشی نقادانه پیرامون مسئله مقیاس و فرایندهای سازنده و برسازنده آن، می‌تواند ادارک راستین مخاطبان از تحولات شهری متاخر و پدیدار شدن فضاهای شهری جدید را به ارمغان آورد.
[۱] New Urban Spaces: Urban Theory and the Scale Question
[۲] Neil Brenner
[۳] The Urban
[۴] Aufhebung
[۵] Concrete