خیر، انسان ها همواره نجنگیده اند؛ تخریب افسانه پیشا تاریخی انسان های وحشی و ستیزه جو[لوموند دیپلماتیک:ژوییه ۲۰۱۵]

مارلن پراتو پاتی برگردان منوچهر مرزبانیان

آیا خشونت نزد انسان غریزی است، یا اوضاع و احوال محرک آنند؟ امروزه مردم‌شناسان و باستان شناسان در پژوهش های خود به نشانه هائی دست یافته اند که به مدد آنها اندکی بهتر می توان به پاسخ پرسشی برآمد که میان بزرگترین فلاسفه شکاف انداخته بود. چنین پیداست که جنگ، همزمان با برآمدن اقتصاد تولیدی و دگرگونگی ساختارهای اجتماعی در دوران ”نوسنگی“، یعنی حدود ده هزار سال پیش، پدید آمده باشد.

درباره خشونت نزد انسان ها، دو مفهوم در تضادی بنیادین رو در روی یکدیگرند. ”توماس هابز“، فیلسوف قرن هفدهم انگلیسی می اندیشید که «جنگ همه علیه همه» از سپیده دم اعصار وجود داشته است (لوی یاتان ۱۶۵۱). اما به عقیده ”ژان ژاک روسو“، انسان وحشی دستخوش شور و تعصب ناچیزی بوده و «جامعه نوپدید» وی را به «سهمناک ترین وضعیت جنگی کشانده.» (گفتار در باره منشاء و مبانی نابرابری میان انسان ها ۱۷۵۵).

انگاره انسان خش و جنگجوی ماقبل تاریخ برساختهٔ نگرش عالمان مردم شناسی قائل به تکامل موجودات و مورخان شارح دوران پیشا تاریخ قرن نوزده و آغاز قرن بیستم است. این تصویر به حکم پیش گمانه ای در اذهان نقش بسته بود که می انگاشت نوع بشر، تکاملی تدریجی را در مسیر خطی یک سویه ای پیموده (۱). از زمان بازشناسی انسان های ماقبل تاریخ، در سال ۱۸۶۳، اندام و رفتار آنان را با تیره میمون های تنومند، یعنی گوریل و شامپانزه سنجیده اند. به اعتقاد برخی از این عالمان، «انسان دوره سوم زمین شناسی»، نمودار حلقه مفقوده میان «نژاد بشر پست» و میمون بود. سپس نظریه موسوم به «کوچ ها» که در سال های دهه ۱۸۸۰ به میان آمد، بر این برداشت صحه می نهاد که توالی فرهنگ های پیشا تاریخ پیامد کنش نو رسیدگانی بوده که جمعیت های اسکان یافته در یک سرزمین را بیرون رانده بودند تا جای آنان را بگیرند؛ این نظریه اعتقادی را برجای می داشت که جنگ برای استیلا همواره وجود داشته است.

نخستین مورخان دروان پیشا تاریخ، بدون فرآیند تحلیلی موشکافانه، آلات تراشیده را به گونه ای نامیده بودند که بار معنائی جنگی داشتند: گرز، کوپال، مشت کوب، دشنه … نمایشگاه های جهانی و نخستین موزه ها هم این پیش انگاشت را بازآفریدند. بدینسان، موزه توپخانه (که اینک ”موزه ارتش“ نام گرفته) و در سال ۱۸۷۱ در محوطه مجتمع ”انولید“ [پاریس] برپا گردید، با فراهم آوردن کلکسیونی از سلاح های عصر پیشا تاریخ، دوران مقدم بر عصر تاریخی، روزگاران باستانی، تاریخی و نیز آلات قتاله اقوام بَدَوی، آدمک هائی را به اندازه طبیعی پوشیده در خفتان و مسلح به ساز و برگ جنگ برای هر دوره به نمایش گذاشته. این نمودها رفته رفته ایده تداوم فرهنگی جنگ از دور ترین اعصار زیست آدمیان را در ذهن دیدارکننده الغا می کند. با این حال مطالعات کنونی نشان داده اند که اقوام آن اعصار این سلاح ها را برای کشتن نه انسان ها بلکه جانوران به دست می گرفته اند.

مهربانی با معلولان

بیش از مطالعات علمی، آثار هنرمندان و نویسندگان، سیمای انسان های دوران پیشا تاریخ و شیوه حیات آنها را برساخته اند: تندیس های ”Emmanuel Frémiet“، یا ” Louis Mascré“، تابلوهای نقاشی ”Paul Jamin“، یا ”Fernand Cormon“؛ داستان تخیلی ”مطالعات دوران پیش از توفان نوح“ [”پاریس پیش از پیدایش نوع بشر“] نوشته ” Pierre Boitard“؛ و البته رُمان ”جنگ بازپس گیری آتش“ اثر ”J.-H. Rosny âiné“ را از قلم نیاندازیم که در سال ۱۹۱۱ پدیدار گردید. تا پایان قرن نوزدهم، این تصویر پردازی همچنان، با استثناهائی نادر برجای مانده بود، نمودار میمونی انسانگونه (Anthropomorphe)، اغلب نوعی گوریل، تیره ای که آنزمان آنرا به ویژه وحشی وشهوتران می انگاشتند. این انسان پیشا تاریخ را با سلاح هائی بَدَوی مانند چماق یا مشت کوب در دست می نمایاندند؛ موجودی که کنش برده داری داشته و هم و غم او کشتار و حتی آدمخواری بوده است. این بینش از انسان ماقبل تاریخ را در اغلب رُمان هائی باز می یابیم که از سال ۱۸۸۰ گل کردند.

این افسانه ها الگوی نوعی انسان پیشا تاریخ را در تخیل عوام می نگاریدند: قهرمانی نرینه برخوردار از هیبتی مردانه که با جانورانی تنومند، مانند ”ماموت“، یا ”درندگان“ی چون ببر دندان خنجری رویاروی بوده؛ مسلح به گرز، با تن پوشی از چرم جانور، در غارها به سر می برده و در زیستگاه خود ابزارهائی از سنگ می تراشیده. نیای برآشوبیده، غریزی و خشن ما برای تسخیر آتش یا مادینه و یا به کین جوئی عزیز از دست رفته ای می جنگیده. ستیزه ها همه جا حاضر بوده اند، گوئی جنگ امری محتوم و ناگزیر بوده، به ویژه میان «نژادهای» مختلف، که کاوشگران غالبا در روایات خویش انواع آنها را برشمرده اند (۲).

در آغاز قرن بیستم، برخی از زیست شناسان پژوهنده تأثیر اجتماع بر شیوه حیات موجودات، همصدا با مردم شناسان و مورخان پیشا تاریخ، هودار گمانه ای بودند که می انگاشت تبار ما به «میمون های قاتل» می رسد. به باور اینان، انسان هوشمند (اومو سپین) را که به سبب درنده خوئی، جانوری خشن می انگاشتند، گویا با امحاء میمون های بزرگ دوپا و گذار از سرزمین های میانی دو قاره اروپا و آسیا در بیرون از آفریقا پراکنده گردیده. این گمانه که ”ریمون دارت“ مورخ پیشا تاریخ در سال ۱۹۲۵ پیش کشیده بود، ”روبرت آردری“ در سال ۱۹۶۱ در کتاب خود ”فرزاندان قابیل“ (انتشارات Stock) همه فهم کرد. انسان پیشا تاریخ، که شکارچی و از اینرو درنده بوده، گویا خوی پرخاشگری داشته و در فهم وی جنگ معنائی جز شکار انسان نمی داشته است.

جانور کُشی می تواند همچون نمود خشونت غریزی انسان به چشم آید. با این حال، چندین مطالعه قوم شناسی نشان داده اند که در اکثر موارد، کشتن حیوانات از هرگونه شائبه پرخاشجوئی صیاد برکنار بوده است (۳)؛ برعکس به حکم شیوه تبادل همگنی عالمگیر میان انسان و طبیعت این خشونت را به خدمت جامعه در می آورده (۴). وانگهی، این خشونت از طریق مشارکت در طعمه سهمی در ایجاد پیوند و همبستگی اجتماعی داشته. امروز گمانه ای را که می پنداشت انسان به دلیل درنده خوئی از تبار «میمون های قاتل» بوده رها کرده اند؛ به همین منوال، نظریه «قبیله بَدَوی» که ”فروید“ در سال ۱۹۱۲ پیشنهاد کرده بود را هم به کناری نهاده اند.

”فروید“ پدر روانکاوی، مدافع نظریه ”ژان ـ باتیست دو لامارک“ در باره موروثی بودن خصائل اکتسابی بر آن بود که در زمان های بسیار قدیم، اجتماع انسان های نخستین در درون رمه [یا قبیله ای] بَدَوی سازمان می یافته که نرینه عظیمی بر آن چیرگی داشته. این رئیس رمه همه مادینه ها را به خود می بخشیده، و پسران را وا می داشته تا با ربودن زنان بیرون از قبیله به آنان دست یابند: سپس، روزی، چنانکه ”فروید“ در سال ۱۹۱۲ در رساله خود ”توتم و تابو“ نوشته «برادران رانده شده گرد هم آمدند، پدر را کشتند و او را خوردند، همین امر به هستی قبیله پدر سالار پایان بخشید». ”فروید“ همچنین مفاهیم «بدویت خلیده در درون» و «میل عنان گسل» را نیز پرورانده بود؛ ستیزه های درونی می توانند هم سنگ نبرد های بیرونی باشند که انگار هرگز باز نایستاده اند.

چنانکه ”ریمون کوربه“ (۵) جستجوگر منطق معرفت و مردم شناس پیشنهاد کرده آیا «وحشیگری درونی، سازه ذهنی تخیلی نیست که از ایدئولوژی های قرن نوزده چون نژادپرستی و بهگزینی ژنتیکی تأثیر پذیرفته»؟ چندین مطالعه علوم اعصاب تاکید کرده اند که رفتار خشن از ویژگی های ذاتی ”ژن“ برنمی خیزد (۶). گیریم برخی ساختارهای معرفتی، محیط خانوادگی و زمینه اجتماعی و فرهنگی اهمیت شایانی در پیدایش آن داشته باشند (۷). از این گذشته، تعدادی از کارهای پژوهشی، هم در قلمرو جامعه شناسی هم در علوم اعصاب و یا اعصار نگاری پیشا تاریخ، این امر را آشکار ساخته اند که موجود انسانی طبعا با رنج دیگران احساس همدردی می کند. گویا احساس همدردی، حتی نوع دوستی است که مهر و عطوفت انسانی را برکشیده و همه گیر کرده (۸).

از مشاهده ناهنجاری ها یا آثار آسیب دیدگی های برجا مانده بر روی استخوان های چندین فسیل انسانی دوران پارینه سنگی، در می یابیم که یک معلول جسمی یا روانی حتی مادر زاد، را از میان بر نمی داشتند. بازمانده هائی از یک کودک انسان ”هایدلبرگ“ (Homo heidelbergensis) به قدمت ۴۲۰ تا ۳۰۰ هزار سال [پیش از میلاد مسیح] را که از ”جوش خوردگی پیشرس استخوان های جمجمه“ رنج می برده در ”سیما دو لوس هوئسوس“ ­­ــ «غار استخوان ها» ــ در محوطه کاوش دیرین شناسی ”اتاپوئرکا“ی اسپانیا یافته اند. این عارضه موجب رشد غیرعادی مغز و تغییر شکل جمجمه می گردد. این کودک که از هنگام تولد دچار عقب ماندگی عقلی بازدارنده ای بوده تا سن ۸ سالگی زنده مانده بود.

در اغلب موارد آسیب دیدگی، زخم های ترمیم یافته نشان از آن دارند که انسان های آن دوران تیمار دار و غمگسار بیماران یا مجروهان بوده اند و اینان نیز به رغم نقص جسمی یا عقلی، جایگاه خویش را در جامعه حفظ می کرده اند. نمونه ای دیگر: آزمایش استخوان لگن و ستون فقرات یک انسان ”هایدلبرگ“ با قدمتی ۵۰۰ هزار ساله، که در کاوشگاه ”اتاپوئرکا“ کشف شد، نشان می داد که وی از یک غده استخوانی در ستون فقرات و دررفتگی و جابجائی مهره های پشت رنج می برده. این انسان با قد یک متر و هفتاد و پنج سانتیمتر و وزن دستکم یک صد کیلوگرم، ناگزیر گوژپشت بوده و قاعدتا می بایستی هنگام جابجائی رنج فراوانی می برده. اما به لطف مراقبتی که نزدیکانش از وی می کرده اند، تا حدود ۴۵ سالگی هم زنده مانده بوده.

گرچه امروز همچنان در تخیل عوام، انسان های پیشا تاریخ چونان موجوداتی نقش بسته که همواره درگیر ستیزه بوده اند، اما واقعیت باستان شناسی ممکن ساخته تا به شیوه کاملا متفاوتی آنان را بنگریم. واکاوی آثار گلوله بر روی استخوان های انسانی، زخم ها، حالت حفظ اسکلت ها و زمینه کشف آنها، نشانه هائی به دست می دهند تا خصلت کُنشی خشن را دریابیم. در حال حاضر، قدیمی ترین آثار خشونت را بر زمینه ویژه ای، یعنی آدمخواری مشاهده کرده اند. چندین حجت باستانشناسانه، مؤید این رفتار در دوران پارینه سنگی اند اما اندکی از این دلائل گواه آنند که افراد خورده شده را خود کشته باشند. گذشته از آن، تفکیک تعلق گروه ها به «خورندگان» یا «خورده شدگان» میسر نیست.

از علائم دیگر خشونت هم بگوئیم که مطالعه چند صد قطعه استخوان انسان هائی که در بیش از ۱۲ هزار سال پیش از میلاد مسیح می زیسته اند، برهان روشنی بر نادر بودن این علائم به دست داده اند (۹). گذشته از آن، این نشانه ها چنان اند که غالبا به دشواری می توان به تعبیر ماهیت آنها برآمد، زیرا آثار برجای مانده بر استخوان ها هم می توانند اثر ضربه ای به عمد فرود آمده وهم شاید در جریان حادثه ای، خصوصا هنگام شکار برجای مانده باشند. قدیمی ترین نشانه خشونتی سوای اوضاع و احوال ‌آدمخواری را بر روی جمجمه یک انسان هوشمند دوران اولیه، با قدمتی میان ۲۰۰ تا ۱۵۰ هزارسال پیش از میلاد، در غاری نزدیک به ”مایا“ در جنوب چین کشف کرده اند. گمان می رود که شکستگی استخوان گیجگاه راست ناشی از ضربه ای باشد که با سلاح کوبنده ای ساخته از سنگ فرود آمده. در غار ”شانیدار“، در عراق، جمجمه یک انسان ”نئاندرتال“ متعلق به بیش از یک صد هزار سال بعد از آن دوران را یافته بودند که بین ۳۰ تا ۴۰ سال از عمرش می گذشته (شیندار ۱)، و آثار دو له شدگی برآن پیدا بوده: یکی در ناحیه قدامی پیشانی راست و دیگری بر قوس حدقه چپ. با اینحال همانگونه که کاوشگر نمایانده، این علائم را شاید ریزش سقفی پس از مدفون شدن بدن زیر آوار ایجاد کرده باشد.

در اروپا، پیشانی انسان ”نئاندرتال“ بالغی را که از تل سنگریزه های رود ”واه“ نزدیک ”سالا“ در اسلواکی از زیر خاک بیرون کشیده بودند، رد زخم آلت تیزی برآن پیدا بوده که به هلاک وی نیانجامیده. در ”سن سزار“ در بخش کشوری ”شرانت ـ مری تیم“ فرانسه، بقایای زن جوان ”نئاندرتال“ی را یافته بودند که ضربه ای بر بخش راست قدامی جمجمه وی فرود آمده بوده. این زخم را که با شیئ بسیار بُرنده ای زده بودند، موجب خونریزی شدید و ضربه مغزی و حتی ”کما“ شده بوده. از سوی دیگر، رد به جا مانده از زخم هائی برانگیخته آلات چوبی یا سنگی نوک تیز را بر روی چندین اسکلت انسان های ”نئاندرتال“ در ”شانیدار“ (با قدمتی ۶۰ تا چهل و پنج هزار ساله)، و نزد انسان های مدرن در ”سخول“ در اسرائیل مشاهده کرده اند.

قتل یا حادثه ای هنگام شکار

آیا این انسان ها در اثر یک تصادف و یا به واسطه عمل خشونت باری هنگام ستیزه ای میان اشخاص، طوایف یا گروه ها زخمی شده بودند؟ برای این دوران های دیرین دشوار بتوان ایندوعامل را از یکدیگر بازشناخت. با اینهمه در موارد چندی، جراحات مشخصا ناشی از تصادم و برخورد یا ضربه ای بر سر، ترمیم یافته بودند. کار این مجروحان را به آخر نمی بردند و به زندگی آنها پایان نمی دادند، که این امر ناگزیر به این اندیشه راه می برد که این انسان ها رد زخم های بجا مانده از یک تصادف یا نبردی را بر تن داشته اند که بیشتر ناشی از نزاعی فردی بوده که پیش از مرگ یکی از منازعان متوقف می گردیده. تنها انسان ”سخول“ و شاید پسرک «غار کودکان» در ”بالزی رُسی“ در ایتالیا از خشونت هائی رنج برده باشند. اما از سوی چه کسی؟ عضوی از طایفه یا فردی بیرون از گروه آنان؟ در حال حاضر پاسخی بر این پرسش نیافته اند.

به موجب پژوهش ”اریک ترینکاوس“ دیرینه شناس آمریکائی قوم محور (۱۰) انسان های ”نئاندرتال“ غار ”شیندار“، گویا قربانیان حوادثی بوده اند که هنگام شکار روی می داده. محل زخم های چندین تن از آنان ــ عمدتا پراکنده در ناحیه سر و بر روی بازوها ــ، همانند جراحاتی بوده که بر استخوان های گاوچرایان حرفه ای دیده شده و آسیب هائی را می نمایانده اند که نتیجه افتادن و زمین خوردن های شدید و خشن بوده. انسان های ”نئاندرتال“ پستاندارن بزرگ اندام را شکار می کرده اند؛ سلاح های آنها نزدیک شدن به طعمه، حتی نبرد تن به تن با جانور را ضروری می ساخته و از اینرو در چنین موقعیت هائی روی دادن حوادث، بسیار محتمل می بوده است. گذشته از این وقتی به سوی طعمه تیر می انداخته اند، پَرتابه ها می توانسته اند به هدف نخورند و به یکی از همراهان اصابت کنند.

بر دیواره غارهای ”کنیاک“ و”پش مرل“ در منطقه ”لُت“ در فرانسه و بر صخره های غار ”پلئیچی“ در ایتالیا، چندین نقش بر دیوار از دوران پسین پارینه سنگی، انسان هائی را نشان می دهند که خطوطی از بدن آنها عبور کرده است. این نمودگارها را غالبا «انسان مجروح» یا «انسان تیر خورده» می نامند، زیرا به زعم برخی مورخان دوران پیشا تاریخ، این علائم نماد نوک پرتابه ها هستند. اما، در این موارد هم، نه می توان مظاهر حوادث حین شکار را منتفی دانست و نه نمود مناسک آئینی قربانی کردن. هنر تجسمی دوران پارینه سنگی نمودار هیچ صحنه جنگی نیست، گرچه سزاست گفته شود که صحنه های روائی در هنر آن عصر نیز بی نهایت کمیاب اند.

چرخشی در اسکان یابی

به زعم برخی مورخان پیشا تاریخ، کاوشگاه ۱۱۷، واقع بر کرانه راست رود ”نیل“، در مرز شمالی سودان با مصر (بین ۱۴ هزار و ۳۴۰ و ۱۳ هزارو ۱۴۰ سال پیش از میلاد مسیح)، متقن ترین گواه وجود ستیزه های مرگبار میان دو طایفه را در پایان عصر پارینه سنگی در بر دارد. به موجب کاوش ها، پنجاه و نه کالبد زن و مرد و کودک از همه سنین را تنها، یا دو، سه، چهار، پنج جسد باهم در گودال هائی نهاده و با تخته سنگ هائی پوشانده بودند. به عقیده ”جمیز آندرسون“ (۱۱)، شاید نزدیک به نیمی از افراد مدفون به مرگی براثر خشونت جان داده باشند، خواه در پی ضرباتی بر سر، یا پس از آنکه قفسه سینه، پشت یا شکم آنها را نوک نیزه یا پرتابه های سنگی، که برخی هنوز دربدن ها برجای مانده، سوراخ کرده بودند.

در پایان عصر پارینه سنگی، شمال سودان با خشکی آب و هوا روبرو بوده. اقلیم یاد شده که در دره بارور ”نیل“ جای داشت و محیط طبیعی نامساعدی پیرامونش را گرفته بود، انگار آزمندی گروههائی را برمی انگیخته که در سرزمین هائی فرودست آن اقلیم معتدل به سر می برده اند (۱۲)؛ مگر آنکه با افزایش تراکم جمعیت و کاهش منابع در دسترس، رقابتی داخلی برای کنترل این منابع درگرفته باشد. هیچیک از آلات گرد آمده در کاوش های باستان شناسی گواهی بر خاستگاه بیگانه پرتابه ها نیست. از دیگر سو، آیا این پنجاه و نه اسکلت دستاورد یک رویداد بوده اند یا چندین رویداد این اجساد را بر جای نهاده؟ هرچه هست، یافته های این کاوش نخستین مورد مسلم و آشکار خشونتی جمعی می نمایند. آیا این خشونت میان طوایف یا در درون همان طایفه روی داده بود؟ بحث و گفتگو تاکنون به پاسخی قطعی بر این پرسش نیانجامیده.

به حکم آثار بازمانده باستان شناسانه، باور بر اینکه در طول دوران پارینه سنگی جنگ به مفهوم دقیق کلمه درنگرفته پنداری دور از عقل نیست. چند عامل می توانند توضیحی برآن باشند. نخست کمبود جمعیت: ساکنان اروپا را در پسین دوران پارینه سنگی به چند هزار تن برآورد کرده اند. پراکندگی طوایف بر سرزمین های گسترده، احتمال برخورد این طوایف با یکدیگر را ضعیف می نموده، به ویژه آنکه حسن تفاهم و سازش میان گروه های کوچکی که حداکثر پنجاه تن را گرد هم می آورده برای تضمین تولید مثل ناگزیر بوده است.

همزمان با اهلی کردن نباتات و جانوران در دوران نو سنگی، اسکان یابی انسان ها هم شتاب گرفته که پیامد آن رشد محلی جمعیت و بحران انبوهی آن بوده. چنانکه نشان جراحاتی که به مرگ انجامیده بر روی اسکلت های مردان، زنان و کودکان در چندین گورستان ــ ”شلتس“ در اتریش و”تالهایم“ در آلمان ــ مشخص ساخته اند، بحران جمعیت را می توانستند با ستیزه ها سامان بخشند.

وانگهی انسان عصر پارینه سنگی، سرزمینی به قدر کافی غنی و متنوع برای امرار معاش در دسترس داشته. برخی مردم شناسان بر این باورند که گویا جوامع پیشا تاریخ جز «اقتصاد بقا» زیستن به شیوه ای دیگر را نشناخته اند؛ اما این فرضیه بر هیچ واقعیت باستان شناسانه ای متکی نیست. پژوهش های بسیاری حتی عکس آنرا گواهی داده اند، تا جائی که توانسته اند آنها را نه فقط خود بسنده بلکه حتی برخوردار از فراوانی و وفور هم بنگرند. وقتی سرزمین هائی از منابع زیست سرشار باشند، طوایف مستقر در آنها به رقابت با یکدیگر برنخواهند خاست، زیرا می توانند رفتارهائی را که به دغدغه بقای خویشتن دارند، با بهره برداری از انواع خورد و خوراک دمساز کنند. از سوی دیگر هیچ دلیل باستان شناسانه ای هم گمانه جنگ میان مهاجران و بومیان بر سر سرزمین را استوار نمی دارد.

در این خصوص هم، در دوران نوسنگی بوده که نیاز به زمین برای کشت و کار، ستیزه هائی را میان نخستین طوایف کشاورز و گله دار، و شاید میان آنها و واپسین صیادان و گردآوران خوراک به دنبال داشته، به ویژه میان ۵ هزار و ۲۰۰ تا ۴ هزار و ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، هنگام رسیدن مهاجران جدید به اروپا (مثلا در”هرکسهایم“ در آلمان). چنانکه شمار افزوده تر موارد قربانی های انسانی و شیوه زیستی آدمخواری هم گواهی داده اند، به نظر می رسد که بحرانی عمیق بر این برهه سایه انداخته باشد.

در حالی که طوایف اسکان یافته می توانستند کالاهای مادی را بیانبارند، چادرنشینان صیاد و گردآورنده خوراک ثروت لزوما محدودی را در اختیار داشته اند، که این خود از بیم وقوع ستیزه ها می کاسته. علاوه برآن، اقتصاد شکار زیستی، به تفاوت از اقتصاد تولیدی که با اهلی کردن نباتات و حیوانات روی نموده، مازادی پدید نمی آورده. تاریخ نشان داده است که غلات انباشته و کالاها می توانستند آزمندی هائی را برانگیزانند و به نبردهای درون قبیله ای وادارند؛ این غنائم بالقوه، می توانسته اند چشم و همچشمی طوایف را به دنبال آورند و به ستیزه ها راه بگشایند. در گذار عصر برنز (هزاره دوم پیش از میلاد مسیح) به سود توسعه فلزکاری و رونق داد وستد کالاهای حیثیتی بوده که جنگجویان و تسلیحات رفته رفته قبله ستایشی واقعی گردیده و جنگ نهادینه شده.

از سوی دیگر ستیزه ها را غالبا دارندگان قدرت یا صاحبان کالا به راه می انداخته اند ــ کسانی که آنها را «نخبگان» می نامیده، و اغلب بر کاست جنگجویان تکیه می کرده اند. چیزی که هست، چنانچه نوعی نابرابری های اجتماعی و اقتصادی هم در عصر پارینه سنگی وجود می داشته، دلائلی در اثبات آن در دست نیست. همه چیز برآن دلالت دارد که جامعه آن دوران بر مساوات سامان یافته بوده و مرتبت های اجتماعی ناچیزی وجود داشته. فقط در جریان جهش اجتماعی و اقتصادی دوران نوسنگی است که چهره های رئیس و جنگجو در اروپا روی می نمایند که مناسکی متفاوت از افراد عادی در تشییع و درهنرها به آنها اختصاص می یافته. در همین دوران بوده که کمانداری عمومیت پیدا کرده؛ به زعم برخی مورخان دوران پیشا تاریخ، تیر و کمان، سلاحی که برای شکار به کارمی رفته گویا سهمی در دمیدن بر آتش ستیزه ها داشته است، چنانکه صخره نگاری های کناره های مدیترانه ای اسپانیا تائیدی بر این باور به چشم می آیند.

توسعه کشاورزی و دامپروری احتمالا خاستگاه تقسیم اجتماعی کار و پیدایش طبقه نخبگان با منافع و رقابت هایش بوده. از سوی دیگر بهره برداری از کشتزارهای بیش از پیش پهناور استفاده از شمار بزرگی بازوی کار را ضروری می ساخته و یافتن نیروی کشت ورز را امری ناگزیر می کرده. در دوران میانی نوسنگی کاست جنگجویان و طبقه اجتماعی بردگان ــ که بیشتر آنها به احتمال زندانیان جنگی بوده اند ــ همزمان پدید آمده بود.

واپسین عنصر صلح گستر در عصر پارینه سنگی، نبود مناسک قربانی کردن انسان در پیشگاه الوهیتی مورد پرستش انسان آن دوران است. به زعم برخی باستان شناسان، پرستش ” ایزد ـ مام“، یا ”ایزد بانوی بزرگ“، که در دوران نوسنگی باب گردید، گویا جایگزین عبادت الهه آغازینی بوده که مظهر آن «ونوس ها»، این پیکره های کوچک با ویژگی های جنسی غالبا گزاف نمائی است که در کاوشگاه های اروپائی پسین دوران پارینه سنگی کشف کرده اند. در اینجا هم هیچ دلیل باستان‌شناسانه ای در دست نیست که به وجود مناسک قربانی کردن موجود انسانی، و حتی حیوانات در پیشگاه خدایگانانی گواهی دهد. رسم قربانی کردن گویا در عصر میانی نوسنگی (۵ هزار و۳۰۰ و ۴ هزار و ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) پدید آمده و با آئین های تشییع مردگان، طلب وفور و بخشایش یا زنده به گور کردن برای تبرک بنای پرستشگاه ها پیوند داشته (در ”هارسووآ“ در رومانی، ”لا فار لزاولیویه“ در فرانسه). جز این، کاوش های چندی در اروپا از بازمانده های روزگارانی همزمان با این عصر گواهی از قربانی کردن بردگان هنگام مرگ یک شخصیت به دست داده اند (”مولن ـ سور ـ سِفون“، ”گورنیه“ و ”دیدنهایم“ در فرانسه). در پایان عصر نوسنگی پرستش ”ایزد ـ مام“ اندک اندک جای خود را به پرستش ایزدانی مذکر می سپارد، که غالبا آنها را مسلح به خنجری نمایانده اند.

بدینسان، «توحش و درنده خوئی» انسان پیشا تاریخ، چیزی جز افسانه ای برساخته نیمه دوم قرن نوزدهم نبوده تا مفهوم «تمدن» و گفتار در باره پیشرفت هائی را که از هنگام آغاز حیات بشر اولیه پدید آمده استوار سازند. بنیش خوار انگارانه «سپیده دمان بی رحم» امروزه ــ به ویژه با رواج و توسعه نسبی گرائی فرهنگی ــ جای خود را به مفهوم همانقدر اسطوره وار «عصری زرین» سپرده است. واقعیت حیات اجداد ما احتمالا جائی میان ایندو داشته. همانگونه که داده های باستان شناسانه نشان داده اند، همدردی و یاری به یکدیگر، نظیر همکاری و همبستگی، بیش از رقابت و خشونت، احتمالا عوامل اصلی در توفیق تکاملی تیره ما بوده.

پی نوشت:

۱. نگاه کنید به:

Le Sauvage et le Préhistorique, miroir de l’homme occidental, Odile Jacob, Paris, 2011.

۲. نگاه کنید به:

Préhistoire de la violence et de la guerre, Odile Jacob, 2013.

۳.Pierre Clastres, Archéologie de la violence. La guerre dans les sociétés primitives, Editions de l’Aube, La Tour-d’Aigues, 2013 (1ère édition : 1977).

۴. Philippe Descola, «Les natures sont dans la culture», dans «Anthropologie : nouveaux terrains, nouveaux objets », Sciences humaines, hors-série, n° ۲۳, Paris, décembre 1998 – janvier 1999.

۵.Raymond Corbey, « Freud et le sauvage », dans Claude Blanckaert (sous la direction de), «Des sciences contre l’homme, II. Au nom du bien », Autrement, n 9, Paris, mars 1993.

۶.Axel Kahn, L’Homme, ce roseau pensant… Essai sur les racines de la nature humaine, NiL, Paris, 2007.

۷.Pierre Karli, Les Racines de la violence. Réflexions d’un neurobiologiste, Odile Jacob, 2002.

۸.Penny Spikins, Holly Rutherford et Andy Needham, « From hominity to humanity: Compassion from the earliest archaic to modern humans », Time & Mind, vol. 3, no 3, Oxford, novembre 2010.

۹. نگاه کنید به:

Mary Ursula Brennan, « Health and disease in the Middle and Upper Paleolithic of southwestern France: A bioarcheological study », thèse de doctorat, université de New York, 1991.

۱۰.Erik Trinkaus, The Shanidar Neandertals, Academic Press, New York, 1983.

۱۱.J. E. Anderson, « Late Paleolithic skeletal remains from Nubia », dans Fred Wendorf (sous la dir. de), The Prehistory of Nubia, Southern Methodist University Press, Dallas, 1965.

۱۲.Jean Guilaine et Jean Zammit, Le Sentier de la guerre. Visages de la violence préhistorique, Seuil, Paris, 2001.