همواره از دیرباز یکـی از بارزتریــن مظاهــر نــو شــدن ســال چیــدن ســفره‌ی هفت‌ســین اســت کــه خــود نمایانگــر تقدســی اســت کـه مردمـان از دیربـاز در فرهنـگ کهـن ایـران زمیـن بــرای برپایی سفره و عــدد هفــت قائــل بوده‌انــد؛ هفــت دور فلــک، هفـت طبقـه زمیـن و آسـمان، هفـت امشاسـپند، هفـت روز هفتــه و … . پهن کردن سفره هفت سین از ارج و قرب بالایی نزد خانواده های ایرانی برخوردار بوده و همواره مکان ویژه ای از خانه را به خود اختصاص میداده است. سفره همواره در جایی بود که میهمانان با آن مواجه شوند و حتی در مورد هنر و سلیقه ای که در چیدمان آن به کار رفته با یکدیگر صحبت کنند. سفره های هفت سین در برخی فرهنگها تا روز ۱۳ بدر پهن بوده است و در روز ۱۴ فروردین سفره را جمع میکردند و سبزه را به دل طبیعت باز‌میگرداندند. هفت‌ســین اگرچــه طــی ســالیان تغییــر کــرده و نــوع چیدمـان و مراسـم مرتبـط بـا آن در بیـن قومیتهـای مختلـف ایرانـی متفـاوت اسـت، اما در حقیقـت بهانـه‌ای بـرای جمـع شـدن تمامـی اعضـای خانـوده حـول یک خـوان و دوری گزیـدن از نفـاق و کـدورت و ایجـاد صلـح و همبسـتگی بوده است.
در دوره جوانی پدربزرگها و مادربزرگهای ما، یعنی چیزی حدود نیم قرن پیش، تمامی خانواده های اغلب گسترده شهری و روستایی نوروز را یکی از آیین های مهم و ماندگار سنتی و باستانی ایران در نظر گرفته و خود را مقید می دانستند که سفره هفت‌سین را پهن کنند. در این بین وضعیت اقتصادی یا جایگاه فرهنگی خانواده ها نقش چندانی در عدم برپایی سفره هفت سین نداشت. خانواده هایی بودند که وضعیت اقتصادی متوسط و یا ضعیفی داشتند ولی با همان سفره های پارچه ای قدیمی مادرها و مادربزرگ‌ها و همچنین ظروف قدیمی شیشه ای رنگی، ظرفهای سفالی رنگی و در مواردی ظروف چینی طرح‌دار و گلدار، با ذوق و سلیقه و هنر خودشان سفره های زیبایی می‌گستراندند. سفره های هفت سین طی این دوره از جنس پارچه‌ای (اغلب نخی و مخملی) هستند که با طرحهای مختلف همچون ترنج و گل آذین شده اند. یکی از معیارهای مهم برای سنجش میزان ذوق و هنر زنان و دختران خانواده، که عروسها را نیز شامل میشد، نوع چیدمان و تزئینات به کار برده شده در سفره و همچنین میزان هنر و سلیقه ای بود که برای گدوزی و طراحی روی پارچه استفاده می شد. این گلدوزی ها در اغلب موارد بسیار ساده بودند و شامل گلهایی در رنگهای مختلف همراه با شاخ و برگ و سبزه می شدند که روی پارچه نخی سفید رنگی با دست دوخته شده بودند.
طی دوران کودکی بزرگترهای ما آنچه از اهمیت ویژه ای برخوردار بود استفاده خانواده ها از مواد طبیعی برای تهیه اقلام سفره هفت‌سین بود و همچنین اغلب مواد سفره هفت‌سین توسط خود خانوداه ها تهیه میشد. مادر خانواده از چند هفته قبل دانه های گیاهی مثل گندم، عدس، ماش، ترتیزک و یا ارزن را در ظروفی خیس میداد تا بعد از طی مراحل رشد مورد نیاز تبدیل به سبزه های خوش رنگ و تازه ای شوند که یادآور زندگی و سرزندگی است. سمنو نیز همواره شب قبل از عید توسط یک یا چند خانواده پخته میشد و آن را بین خانواده های دیگر تقسیم میکردند و از همین سمنو برای چیدمان سفره هفت‌سین استفاده می شد. بر سر سفره هفت سین علاوه بر تمامی اقلام آیینه و شمعدان و کاسه آبی همراه با گلهای محمدی را آذین بخش سفره می کردند. به علاوه آجیل و شیرینی عید و تخم مرغهای رنگ و وارنگ که معمولا کوچکترها آن را رنگ میکردند و یا با رنگهای طبیعی رنگ‌آمیزی شده بودند، بر سر سفره قرار داده میشد. همچنین تمامی خانواده هایی که در روستا زندگی می کردند به علاوه سبزه عید در کنار سفره از سبزه ها و گلهای وحشی دشت و صحرا نیز استفاده می کردند.
طی سالهای دور خانواده ها اغلب از نظر سواد و نوع فرهنگ در یک سطح و جایگاه قرار داشتند و آنچه از اهمیت برخوردار بود جایگاه بزرگترها در خانوداه و میزان احترامی بود که برای آنها قائل بودند. ترتیب نشستن افراد گرد سفره هفت سین به گونه ای بود که همواره بخش بالای سفره به بزرگترها و ریش‌سفیدها و موی سپیدکرده ها اختصاص داشت. علت این امر نیز احترام بسیاری بود که خانواده ها برای بزرگان فامیل خود قائل بودند. به علاوه اینکه کتاب مقدس مسلمانان یعنی قرآن در بالای سفره قرار داشت و این بزرگترها بودند که باید قرآن و دعا می خواندند، در مواردی نیز پدر و یا مادر سوره یاسین را ختم میکردند و یا آیه‌الکرسی خوانده می شد. در حقیقت این سن و سال و تجربه بود که میزان دانش و اعتبار افراد را تعیین می‌کرد و نه مدارک تحصیلی و دانشگاهی.
نوشته‌های مرتبط
به تدریج و با گذر زمان خانواده ها جنبه هسته ای پیدا کردند، فرزندان و نوه های مجرد ازدواج کردند و تمایل به داشتن زندگی مستقل از پدر و مادر و بزرگترها داشتند. ولی به هر تقدیر سفره هفت سین پهن میشود و بزرگترها اگر در خانواده هسته ای حضور داشته باشند حتما جایی در بالای سفره و یا میز دارند و گاه در کنار سفره و روی صندلی می نشینند و فرزندان نیز گرد آنها جمع می شوند. در خانه هایی که این بزرگترها حضور نداشته باشند نیز این پدر یا مادر هستند که قرآن می خوانند و دعا می کنند و هر یک از کودکان نیز آرزویی که در سر دارد را زیر لب بیان می کند، آرزوهایی همچون خرید عروسک، دوچرخه، موبایل، تبلت و… .
به علاوه با گذر زمان سادگی گذشته نیز از سفره های هفت سین رخت بربست و اقلام طبیعی و تزئینات دست دوز جای خود را به اجناس خریدنی دادند. بدین ترتیب در وهله اول تجملات و خرید ظروف، تزئینات و سفره های پارچه ای گران قیمت وارد فرهنگ خانواده‌ها شد و در مرحله بعدی چشم و هم چشمی در پهن کردن سفره های شیک‌تر و گران قیمت‌تر بوجود آمد. همین خرید برخی از اقلام از بازارها، مغازه ها، دستفروشان و پاساژها یک هزینه اضافی را بر دوش خانواده ها گذاشته است و از نظر اقتصادی نوعی تمایز را در نوع و چیدمان سفره های هفت سین ایجاد کرده است.
به علاوه در زمان حاضر همیشه در لحظات آخر افراد دور سفره جمع میشوند و این هم در صورتی است که کار شخصی‌شان به پایان رسیده باشد و یا اینکه بتوانند از تلویزیون و فضای مجازی دل بکنند. کمتر بر سر سفره تخم‌مرغهای رنگی طبیعی وجود دارد و کمتر خانواده ای از آیینه و شمعدان استفاده می کند. به علاوه گل و یا سبزه دشت و صحرا بر سر سفره حضور و جایگاهی ندارد و ظرف مسی و چینی‌های گل‌سرخی مادربزرگ جای خود را به ظرفهای لعابی و سفالی رنگی بازار داده اند. با این وجود در خانواده های سنتی، گسترده و هسته ای به هر شکلی سفره هفت سین پهن میشود و آین آیین کهن به قوت خود باقی مانده است و بهانه ای است برای گرد هم آمدن اعضای خانواده.
در پایان این نوشتار که بر اساس مصاحبه های باز میدانی و مشاهدات اینجانب به رشته تحریر درآمده بود، سال نو خورشیدی را به تمامی دوستان، همکاران و اساتید ارجمند و بزرگوارم در انسان شناسی و فرهنگ تبریک میگویم و سالی سرشار از تمامی خوبی ها و اتفاق های خوب را برای تمامی مردم جهان، بویژه مردمان سرزمینم، آرزومندم.
این مطلب مربوط به ویژه نامه نوروز ۱۳۹۷ انسان شناسی و فرهنگ می باشد.