خانواده گسسته و آسیب اجتماعی

چکیده:

آسیب شناسی اجتماعی و خانواده گسسته در شکل گیری پیامدهای آسیب زای اجتماعی چون اعتیاد، فحشاء، فرار ، فقر، طلاق، ولگردی، خشونت خانوادگی و… موثر است. در خانواده که همنوایی اجتماعی بین اعضاء برای رعایت هنجارها و ارزش ها وجود نداشته باشد، خانواده گسسته شکل می گیرد. در جامعه ای که اعضای خانواده در معرض پیامدهای مدرنیته و رفتارهای سنتی قرار گیرند، بر رشد و ایجاد خانواده گسسته کمک شایانی کرده اند. درخانواده گسسته عدم رعایت رسوم اخلاقی، عدم اهمیت به کردار ها و روش های رفتاری، بروز تأخر فرهنگی منجر به آسیب های اجتماعی شده، توسعه شهرنشینی اهمیت به روابط گزلشافتی بین اعضای جامعه، و تحرک جغرافیایی بین محل کار و محل سکونت و عدم صمیمیت اجتماعی بین اعضای خانواده بر شکل گیری خانواده گسسته اثر گذار است. در خانواده ای که بی نظمی در بین اعضای خانواده حاکم باشد؛ قدرت و استیلاءپذیری بر ساختار خانواده حاکم است،پس منجربه خشونت خانوادگی شده است؛ نگرش سنتی به اقتدار و قدرت مرد سالاری از اهمیت بسیاری در جامعه ایرانی برخوردارست، پس این امر خشونت علیه فرزندان و زنان را افزایش داده است ، پایین بودن سطح نگرش ها و ، عدم آگاهی از زندگی روزمره، تمسخر و تحقیر افراد خانواده، وجود ازداوج های زودرس و عدم تجربه و ناپختگی در زندگی زناشویی و… نشانگر ارتباط بین خانواده گسسته و خشونت خانوادگی است؛ طلاق و جدایی، با آسیب های فراوانی چون فحشاء، عدم جامعه پذیری فرزندان، اعتیاد، عدم امنیت اجتماعی و اقتصادی، بی اخلاقی و ناملایمات رفتاری، کاهش همبستگی روابط خانوادگی و… در ایران بر پیکره خانواده و از هم گسیختگی آن کمک شایانی کرده است. اعتیاد در ساختار خانواده گسسته ایرانی منجربه سقوط ارزش ها ، هنجار ها، اخلاق و رفتار های فرهنگی گردیده است. متغییرهایی چون” ناکامی در زندگی، عدم ثبات عاطفی، و ناملایمات اجتماعی و روانی و… نشانگر رابطه بین اعتیاد و خانواده گسسته می باشد.

واژگان کلیدی: آسیب اجتماعی، اعتیاد، خانواده گسسته ،خشونت خانوادگی،طلاق

مقدمه

خانواده گسسته در بروز آسیب های اجتماعی و انحرافات رفتاری افراد جامعه نقش بسزایی دارد. خانواده گسسته در شکل گیری پیامدهای آسیب زای اجتماعی چون « اعتیاد، روسپیگری، فرار از منزل، فقر، طلاق، ولگردی، گدایی خشونت خانوادگی و…» موثر است. در خانواده گسسته بی نظمی و عدم کنترل بر روی رفتار افراد و عدم همنوایی با هنجارها و ارزش های جامعه و خانواده، و تأکید بر سود و منفعت شخصی و لذت فردی، منجربه آسیب های اجتماعی در جامعه می گردد

طرح مسأله

در جامعه ای که نظام خانوادگی آن به فرایند جامعه پذیری و کنترل اجتماعی بر رفتار افرادش نظارت نداشته باشد، و پایبند به مجموعه ای از باورها و احساسات مشترک نباشد، خانواده به سمت گسستگی ، بروز رفتارهای انحرافی و پیامد های آسیب شناختی سوق می یابد. خانواده گسسته از پیامدهای آنومی اجتماعی در خانواده است، این پیامد ناشی از گسستگی بین به اهداف اجتماعی و ابزار اجتماعی خانواده شکل می گیرد . بر این اساس با توجه به مهمترین پیامد های آسیب شناختی خانواده ” اعتیاد، طلاق، خشونت خانوادگی و… ” به بررسی چگونگی ارتباط تعامل برانگیز این پیامدها با خانواده گسسته که منجربه بروز آسیب های اجتماعی می گردد در این مقاله از بعد جامعه شناختی پرداخته ایم.

اهمیت موضوع

خانواده گسسته از پیامدهای آنومی اجتماعی در خانواده است، در ساختار خانواده هرچه بی نظمی و عدم کنترل بر روی رفتار افراد بیشتر باشد، هنجار های اجتماعی ” باید و نباید” رعایت نمی گردد، ارزش های خانوادگی مورد احترام و عمل قرار نمی گیرد؛ پس خانواده گسسته شکل می گیرد. از هم گسستگی خانواده ناشی از گسیختگی بین اهداف اجتماعی و ابزار اجتماعی است؛ در خانواده ای که همنوایی اجتماعی بین اعضاء برای رعایت هنجارها و ارزش ها شکل نگیرد و سود و منفعت شخصی و لذاید فردی بر تفکر افراد حاکم باشد، خانواده گسسته شکل می گیرد. خانواده گسسته ناشی از تحولات و تغییرات فرهنگی و اجتماعی حاکم بر خانواده شکل گرفته است، در جامعه ای که اعضای خانواده در معرض پیامدهای مدرنیته و رفتارهای سنتی قرار گیرند و هریک از اعضای خانواده با نگرشی متفاوت و متمایز با این مسائل برخود کنند؛ و هیچگونه همفکری و سازگاری برای بهره مندی صحیح از این پیامدها نداشته باشند ، تعارضاتی در خانواده شکل می گیرد که بر رشد و ایجاد خانواده گسسته کمک شایانی می نماید. خانواده گسسته ناشی از پدیده تأخر فرهنگی یا واپسماندگی فرهنگی شکل می گیرد؛ در خانواده ای که بین فرهنگ مادی و فرهنگ معنوی فاصله وجود داشته باشد، چنین پیامدی شکل می گیرد. در بین خانواده هایی که رسوم اخلاقی رعایت نگردد و بیشتر به فرهنگ مادی ومادیات پرستی اهمیت داده شود و چندان اهمیتی به کردار ها و روش های رفتاری داده نشود، نوعی تأخر فرهنگی شکل می گیرد.

خشونت خانوادگی

از مهمترین آسیب هایی که در جامعه ناشی از پیامد خانواده گسسته بوجود می آید خشونت علیه خانواده است. در خانواده ای که والدین به حفظ ثبات اجتماعی خانواده اهمیت ندهند؛ و بی نظمی در بین اعضای خانواده حاکم باشد؛ و اعضای خانواده تمایل به این داشته باشند به اینکه بر سایر اعضاء سلطه و قدرت نمایی کنند و دیگران به فرامین او توجه ننمایند؛ به نوعی خشونت خانوادگی شکل می گیرد. با توجه به اینکه در برخی از نقاط جامعه ما هنوز سبک زندگی سنتی از اهمیت بسیار شایانی برخور دارست و نگرش های سنتی و کهنه بر جو خانواده حاکم است و اقتدار و قدرت مرد سالاری از اهمیت بسیار بالایی برخوردارست، خشونت علیه فرزندان و زنان در این مناطق بیشترمشاهده می گردد؛ بخشی از آمارهای مربوط به جرایم قضایی در این مناطق و استان ها نشانگر وجود چنین آسیبی بر ساختار خانواده است. از بعد دیگر باتوجه به اینکه سطح نگرش و تحصیلی حاکم بر ساختار خانواده در برخی از نقاط ایران از جمله مناطق محروم و مرزی پایین است و افراد بی سواد و یا کم سواد در خانواده ها با فرزندان تعاملات ناملایم و تعارض برانگیز دارند؛ خشونت علیه کودکان در قالب آسیب های بدنی، فیزکی و روانی قابل تأمل است؛ این پیامد باعث می شود که در ایام جوانی این کودکان به خاطر بی توجهی والدین به نظرات و نیازهای آنها به سمت انحرافات اجتماعی از جمله اعتیاد، قتل، دزدی، فحشاء و… روی آورند. وجود ازداوج های زودرس در بین خانواده های مناطق محروم و مرزنشین، نشانگر این است که با توجه به پایین بودن سطح تحصیلات، وجود نگرش ها و عقاید کهنه، دخالت والدین و آشنایان در زندگی خانواده های جوان، بروز آسیب اجتماعی چون خشونت علیه همسر را در شکل گیری خانواده گسسته با اهمیت دانسته است ؛ این مسئله باعث شده که بعد از مدتی زندگی کردن، خانواده از هم گسیخته گردد و همسران که اغلب دارای یک یا دو فرزند می باشند ازهم جداگردند. وجود خشونت های روانی بر علیه زنان و فرزندان در این مناطق در بین خانواده ها شامل بدرفتاری کلامی و عاطفی چون تمسخر در جمع، تحقیر وضعیت جسمانی و ظاهری،دشنام و ناسزا گویی و… می تواند قابل بررسی باشد.

طلاق

مهمترین پیامد منفی در هر خانواده ای طلاق و جدایی است که بر ساختار و پیکره خانواده آسیب های فراوانی چون فحشاء، عدم جامعه پذیری فرزندان، اعتیاد، عدم امنیت اجتماعی و اقتصادی، بی اخلاقی و ناملایمات رفتاری و…به وجود می آورد. طلاق و افزایش آن در طول زمان می تواند بر کاهش همبستگی روابط خانوادگی حاکم باشد. در دهه اخیر میزان طلاق در بین خانواده های ایرانی افزایش یافته و درحال افزایش هم می باشد. به طور نسبی طلاق بر شکل گیری خانواده از هم گسیخته که به دلایلی ساخت اجتماعی نقش ها در آن از میان رفته است؛ بر خانواده های ایرانی اثر گذاشته است. در چنین خانواده هایی بیشتر اعضای خانواده قادر به ایفای نقش اجتماعی خود نیستند. پیامد ها و آسیب های این معضل اجتماعی طلاق “در میان خانواده ای شهری نسبت به جامعه روستایی از فراوانی بیشتری بر خور دارست.افزایش طلاق در ایران با عواملی چون توسعه اجتماعی و شهرنشینی، بهبود نظام اقتصادی شهرها نسبت به روستاها، گسترش شهرنشینی و مهاجرت به سمت شهر های بزرگ به صورت بی رویه و بدون هماهنگی از سالیان قبل تا حال حاضر، ادامه داشته است ؛ همچنین ارتقاء و بهبود وضعیت سواد و آگاهی زنان در ، میزان اشتغال آنها در جامعه که باعث از هم گسیختگی روابط سنتی خانواده گسترده شده خصوصاً در مناطقی که خانواده سنتی از اهمیت فراوانی برخوردار است، عدم اشتغال جوانان و بیکاری مردان خانواده چه در روستاها و شهرها،عدم توانایی در تهیه وسایل و مایحتاج زندگی روزمره ناشی از وضعیت بد اقتصادی در دهه های اخیر و…” تأثیر فراوانی بر رشد طلاق داشته است. از بعد دیگر همجواری با همسایگان خارجی که دارای وضعیت نابسامانی در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و… می باشند، باعث شده که جوانان و خانوادهای آنها مبادرت به استفاده و فروش قاچاق از جمله موادمخدر، اسلحه، کالاهای قاچاق و… کنند. از بعد دیگر، رشد مفاسد اجتماعی بالاخص در شهرها ناشی از توسعه شهری و توسعه استانی و رشد چشمگیر افزایش دانشجو ، به هم خوردن برخی از سنت های خانواده ( اختلاف سنی ازدواج- ازدواج زودرس در بین خانواده ها- عدم آشنایی از نیازها و خواسته های جوانان و سوق دادن آنان به سمت ازدواج و…)همگی رابطه تنگاتنگی را برای بررسی پیامد طلاق و ازهم گسیختگی خانواده نشان می دهد.

اعتیاد

اعتیاد در خانواده از هم گسیخته برای اعضاءعدم تعادل روحی و روانی،لا ابالی گری، عدم توجه به اصول و مقرارت خانواده و جامعه را به وجود می آورد. معتادان در خانواده از لحاظ عاطفی نابالغ ، عصیانگر،بی قرار،و دارای احساسات خصومت زا می باشند. در میان اعضای خانواده احساس بی کفایتی و تنهایی رشد می کند. این مسئله باعث این می شود که در بین اعضای خانواده تمایلات روانژندی و روان رنجوری گسترش یابد.با توجه به چنین پیامدهایی از بُعد آسیب های اجتماعی در میان خانواده های نابسامان جامعه که در گیر با اعتیاد هستند، اشاره به این می توان کرد که عضو معتاد خانواده از هم گسیخته احساس هیچ مسئولیت اجتماعی نسبت به خانواده خود ندارند، این پیامد در بین جوانان آسیب دیده و خانواده های آسیب زا کاملاً مشاهده می گردد.از بُعد اجتماعی و فرهنگی پیامد های آسیب زا اعتیاد بر روی خانواده های از هم گسیخته ناشی از این است که در بین اعضای خانواده از نظر جنسیت اکثر معتادان مرد می باشند زیرا جامعه ما امکانات اجتماعی، خانوادگی، و فرهنگی بیشتری را در اختیار مردان می گذارد، که این مسئله در جامعه ما کاملاً مشهود است؛ با توجه به ارتباط بین جامعه شهری و روستایی، خانواده های روستایی و شهری با توجه به هم مرز بودن با همسایگان خارجی آسیب زده، رشد اعتیاد در بین خانواده ها آن هم استعمال هروئین و سایر مواد کاملاً مشهود است، ازبُعد وضعیت تأهل در بین مجردان و متأهلان چندان تفاوتی در استعمال این پیامد آسیب زا وجود ندارد.؛ میانگین سنی در خانواده ها برای استفاده از این ماده از حدود ۲۱ سالگی شروع می گردد. اعتیاد در جامعه ما در بروز اختلافات خانوادگی، جدایی، ترک خویشاوندان و عدم معاشرت و انزوای اجتماعی بر خانواده اثر بسیار بسیار گذاشته است؛ ارتباط با دوستان ناباب و خرده گروه های منحرف در تشویق و استفاده ازمواد مخدر سهم بسزایی در بین جوانان داشته است؛ بی توجهی والدین، ستیزه خانوادگی،استعمال مواد مخدر توسط والدین و یادگیری فرزندان از والدین، گذراندن اوقات فراغت و پر کردن این اوقات با دوستان از طریق استعمال این مواد، عدم آگاهی والدین و پایین بودن سطح تحصیلات و بی سرپرست بودن خانواده ها، بی توجهی و عدم نظارت دقیق خانواده بر کنترل رفتار فرزندان، وجود فقر و سود کاذبی که از خرید و فروش این مواد بدست می آید، وجود افسردگی و پرخاشگری در بین اعضای خانواده، پریشانی فکری برای گذران امور زندگی و خساراتی که بر ساختار اقتصاد کشاورزی خانواده به وجود امده است و…. از مهمترین پیامدها و آسیب های اعتیاد بر ساختار خانواده است که منجربه شکل گیری خانواده گسته و سایر انحرافات اجتماعی می گردد.

نتیجه گیری

آسیب شناسی اجتماعی مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها اجتماعی در ارگانیسم جامعه است . خانواده گسسته در شکل گیری پیامدهای آسیب زای اجتماعی چون اعتیاد، فحشاء، فرار ، فقر، طلاق، ولگردی، خشونت خانوادگی و… مؤثر است.از مهمترین آسیب ها ناشی از خانواده گسسته خشونت علیه خانواده است. در خانواده ای که بی نظمی در بین اعضای خانواده حاکم باشد؛ و قدرت در اختیار فردی، برای سلطه و استیلاءپذیری بر دیگران بر ساختار خانواده حاکم باشد، خشونت خانوادگی شکل می گیرد. با توجه به اینکه این نگرش سنتی اهمیت بسیار شایانی دارد، و اقتدار و قدرت مرد سالاری از اهمیت بسیار والایی برخوردارست، خشونت علیه فرزندان و زنان وجود دارد ؛ که بر ساختار خانواده آسیب وارد می کند. طلاق و جدایی بر ساختار و پیکره خانواده ، با آسیب های فراوانی چون فحشاء ، عدم جامعه پذیری فرزندان، اعتیاد، عدم امنیت اجتماعی و اقتصادی، بی اخلاقی و ناملایمات رفتاری، کاهش همبستگی روابط خانوادگی و…همراه است. در دهه های اخیر در استان میزان طلاق را با عواملی چون توسعه شهری ، بهبود نظام اقتصادی شهر های استان نسبت به روستاها، گسترش شهرنشینی و مهاجرت به سمت شهر های بزرگ جامعه به صورت بی رویه و بدون هماهنگ ، عدم اشتغال جوانان و بیکاری ، وضعیت بد اقتصادی، رشد مفاسد اجتماعی، اختلاف سنی ازدواج و ازدواج زودرس، عدم آشنایی از نیازها و خواسته های جوانان، گرایش به مواد مخدر، دخالت آشنایان و والدین، و… باید مرتبط دانست که این آسیب ها ناشی از ارتباط خانواده گسسته و طلاق شکل می گیرد. اعتیاد به مواد مخدر در ساختار خانواده ایرانی منجربه سقوط ارزش ها ، هنجار ها، اخلاق و رفتار های فرهنگی خانواده گردیده است. در خانواده های از هم گسیخته که با ناکامی در زندگی، عدم ثبات عاطفی، و ناملایمات اجتماعی و روانی مواجه هستند؛ اعتیاد گسترش پیدا می کند، استعمال مواد مخدر در خانواده از هم گسیخته تمایلات روانژندی و روان رنجوری را گسترش داده است؛ با توجه به نتایج تحقیقاتی، افراد معتاد در خانواده از هم گسیخته احساس هیچ مسئولیت اجتماعی نسبت به خانواده برای جلوگیری از گسستگی خانواده خود ندارند.

راهکارها

آموزش دستگاه ها و نهادهای اجرایی و حکومتی برای کلیه اعضای خانواده در جهت تقویت روح جمعی و نفع اجتماعی در خانواده به جای نفع فردی.
تقویت و استمرار ارزش ها و هنجارهای اجتماعی، فرهنگی برای کلیه اعضای خانواده در جهت تداوم فرهنگ اسلامی ایرانی.
تلاش در جهت رفع پیامدهای تأخر فرهنگی یا عقب افتادگی فرهنگ معنوی خانواده از حوزه فرهنگ مادی این نهاد اجتماعی.
تولید برنامه های اجتماعی، روانی، فرهنگی در جهت پیامدهای شهرنشینی و مدرنیته و آموزش صحیح برای برخورد با پیامدهای این پدیده ها در سطح نهاد اجتماعی خانواده.
آموزش های اجتماعی، روانشناختی، عاطفی،فرهنگی در جهت ارتباط عمیق بین اهداف و ابزار اجتماعی نهاد اجتماعی خانواده.
ترویج مشارکت های عمیق و پایدار اعضای خانواده در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، روانشناختی، عاطفی، اقتصادی و… برای ارتقاء این نهاد اجتماعی در سطح خرد و کلان.
تقویت اعتماد و اطمینان اعضای خانواده نسبت به رفتارها و کردارهای خانوادگی و تحکیم سرمایه اجتماعی روابط خانوادگی.
ایجاد راهکارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، روانشناختی،و… برای جلوگیری از مهاجرت های بی رویه به نقاط دیگر کشور.
تدابیر اقتصادی،فرهنگی، روانی برای کاهش پیامدها و آسیب زای حاشینه نشینی و مرز نشینی در جامعه.
تقویت ایجاد رابطه صمیمی، یکرنگی، همدلی میان اعضای خانواده در تعامل با یکدیگر.
ایجاد تمهیداتی برای کلیه اعضای خانواده ایکه درای تحرک جغرافیایی بین محل کار و محل سکونت می باشند، در جهت تقویت و استحکام پایه های خانوادگی.
تقویت مستمر و مداوم آگاهی اعضای خانواده نسبت به پیامدهای طلاق- اعتیاد- خشونت خانوادگی در قالب برنامه های متنوع “حقوقی- اجتماعی- مشاوره ای- مددکاری-فرهنگی- اقتصادی- روانشناختی- دینی و…”.
سوق دادن افکار و کردار کلیه اعضای خانواده ها در جهت احترام به تصمیم جمعی و پرهیز از قدرت تک سالاری.
آموزش های اجتماعی، روانشناختی، مشاوره ای برای رعایت رفتارها وکردارهای خانوادگی نسبت به یکدیگر در میان جمع.
تقویت و استمرار سواد و آگاهی واقعی اجتماعی و فرهنگی کلیه اعضای خانواده نسبت به پیامدهای آسیب زای خانواده.
تدابیر و تمهیدات اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی در جهت رفع نگرانی خانواده در زمینه بیکاری- مفاسد اجتماعی- فقر- تأمین رفاه اجتماعی و…
تدوین و اجرای سیاست هایی در زمینه جلوگیری از ازدواج های زودرس، ناخواسته، تحمیلی و اختلاف سنی زیاد در ازدواج.
تدوین برنامه هایی استمرار بخش جهت آشنایی زوجین جوان ( دانشجو) برای تشکیل زندگی قبل از ازدواج.
بارزتر کردن خدمات اجتماعی سازمان ها و نهادهای اجتماعی جامعه در جهت فعالیت های ” مشاوره ای- مددکاری اجتماعی- و…” برای کلیه اعضای خانواده ها و شهروندان جامعه.
تدوین برنامه هایی در جهت جلوگیری انزوای اجتماعی خانواده ها ( جوانان و نوجوانان) نسبت به زندگی و دیگران.
ایجاد بسترها و راهکارهای مناسب برای پرکردن اوقات فراغت سالم، شاد برانگیز، هیجانی، نو و… برای اعضای خانواده علی الخصوص ( فرزندان).
تهیه و تدوین برنامه های اجتماعی- فرهنگی- روانشناختی در جهت شناخت اعضای خانواده نسبت به مسأله شکاف نسلی و تعارض نسلی بین والدین و فرزندان.
تدوین استراتژی ها و راهکارهایی برای تقویت اعتماد و سرمایه اجتماعی روابط زناشویی در میان خانواده ها.
آموزش راهکارهای صحیح کنترل و نظارت اجتماعی اعضای خانواده بر فرزندان و حتی همسران.

منابع

اعزازی، شهلا، (۱۳۸۰). جامعه شناسی خانواده. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ اول، تهران.
توسلی، غلام عباس، (۱۳۸۲). مشارکت اجتماعی در شرایط آنومیک. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، تهران.
رفیع پور، فرامرز، (۱۳۷۸). آنومی یا آشفتگی اجتماعی. انتشارات سروش، چاپ اول، تهران.
ستوده، هدایت الله، (۱۳۷۶). آسیب شناسی اجتماعی. انتشارات آوای نور، چاپ اول، تهران.
شیخاوندی، داور، (۱۳۷۳). جامعه شناسی انحرافات. نشر مرندیز، گناباد.
صدیق سروستانی، رحمت الله، (۱۳۸۵). آسیب شناسی اجتماعی. انتشارات آن، چاپ اول، تهران.
فرجاد،محمد حسین، (۱۳۸۲). بررسی مسائل اجتماعی ایران. انتشارات اساطیر،چاپ سوم ،تهران.
مظلوم خراسانی، محمد، (۱۳۸۱). بررسی مسائل اجتماعی ایران. دانشگاه فردوسی ، چاپ اول، مشهد.

محمد حسن شربتیان عضو علمی دانشگاه Sharbatiyan@gmail.com