خانه، فرهنگ، طبیعت

خانه، فرهنگ، طبیعت(بررسی معماری خانه های تاریخی و معاصر به منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه)، محمدرضا حائری مازندرانی، ناشر: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، ۱۳۸۸

«بی توجهی به فضا، شهر و بناها را در کشور ما عمدتا به شتابزدگی شهرنشینی نسبت داده اند و بعد فقر و جهل و بعد به عاداتی که از سال های ۴۰ عارضه ی فرهنگ ما شد. اکنون بی توجهی به ساحت شلختگی و بی مسئولیتی وارد شده است و در این راه به سوی بی وجدانی گام بر میدارد. … معماری و کاربرد آگاهانه ی فضا یکی از مشخصه های سنجیدن حضور وجدان در جامعه است.» (۲۵ و ۲۶- حائری)

ساخت اولین خانه هاپس از نقل مکان انسان غارنشین به دشت ها و کوه پایه ها انجام شد. خانه هایی که ابتدا به عنوان سرپناهی برای مقاومت در برابر ناسازگاریهای طبیعت و با ساده ترین مواد طبیعی شکل گرفتند و سپس آرام آرام و در پی به وجود آمدن آبادی ها، شهرها و تمدن های انسانی رو به تکامل و پیچیدگی گذاشتند. آثار باقی مانده از ابتدایی ترین خانه ها در پهنه های مختلف جغرافیایی، نشان از اهمیت و ساختاری معنا یافته و نظام مند در این فضاها دارد و این که انسان ها برای رفع نیازهای اولیه و بیولوژیک، با توجه به امکانات و محدودیت های طبیعی و جغرافیایی سرزمین سکونت اشان، همواره شیوه هایی را ابداع کرده، نظم داده و ساختارهایی هدفمند را به وجود آورده اند.

محمد کریم پیرنیا در کتاب «معماری ایرانی»، از کهن ترین و ابتدایی ترین خانه ها در ایران که پیرامون بویین زهرا در تپه ی زاغه یافت شده است، و متعلق به هشت هزار سال پیش می باشد، سخن می گوید و با توجه به بررسی این خانه ها معتقد است معماری خانه ها هماهنگ با نیازهای مردمان آن زمان شکل گرفته است. (پیرنیا، ۱۳۲ و ۱۳۳) این هماهنگی میان نیازهای بشر و معماری، خاص ایران نبوده، بلکه، با نگاهی به تاریخ معماری دیگر فرهنگ ها در می یابیم که معماری همواره پیوندی گسست ناپذیر با زندگی انسان ها داشته است. بنابراین خانه ها به عنوان مکانی اساسی در جریان حیات انسان و خانواده ها، حائز اهمیتی بسیار است. که با در نظر گرفتن غنای معماری در کشور ما و پژوهش های انجام گرفته ی معمارانه، کاستی کارهای انجام شده در این زمینه را شاهدیم. در حالی که استفاده از دستاوردهای معماری گذشته می تواند ما را در معماری حال و آینده یاری کند.

بسیاری از نارضایتی ها از فضاهای شهری در کشور ما، با بهره گیری از مهارت ها و اندیشه های معمارانه ی پیشینیان می تواند رفع شود. ارزش ها و نیروهایی چون طبیعت گرایی، دانش بومی و صرفه جویی در انرژی در ساختار خانه های تاریخی، نه تنها از کار افتاده و غیرقابل استفاده نیست، بلکه نیازی اساسی در زمان حال و در ساخت خانه های معاصر هستند. البته این امر به معنای بازگشت به گذشته نیست. چرا که “اگر به هر طریقی به گذشته بازگردیم، جز تقلیدی صوری چیزی عایدمان نخواهد شد… و مراد از شناخت گذشته نیز، بازگشت به آن نیست.” (حائری، مقدمه)

بسیاری از اساتید معماری کشور به کمبود منابع مکتوب درباره ی خانه های تاریخی و نیز کم کاری و عدم شناخت در خانه های معاصر، اشاره کرده و می کنند. در این راستا یکی از گام های موثر و تا حدودی اولیه در این زمینه، کتاب «خانه، فرهنگ، طبیعت» به تالیف و تحقیق محمدرضا حائری، برداشته شده است. این کتاب که نتیجه ی سی سال پژوهش و همراهی با زندگی مولف در این سال ها بوده، یکی از منابع جامع و ابتدایی برای شناخت خانه ها در ابعاد تاریخی و معاصر آن می باشد که کار میدانی و وسیعی را در شهرهای کاشان، بوشهر، کرمان، همدان، رشت و شیراز، و با استفاده از سه شیوه ی گونه شناسی، انسان شناسی و نشانه شناسی معماری خانه، در پی داشته که اطلاعات جمع آوری شده، تعداد زیادی نقشه، کروکی و عکس ثبت شده را به همراه داشته است.

این کتاب خانه های تاریخی پیش از ۱۳۰۰ و پس از ۱۳۴۰ تا به امروز را مورد بررسی قرار داده است، که با کنار هم گذاری خانه های معاصر و تاریخی و برشمردن ویژگی های گوناگون کالبدی، کارکردی و معنایی آن ها ، نگاهی تطبیقی به خواننده برای شناخت این فضاها ارائه می دهد. علاوه بر این اهداف ذکر شده در کتاب چنین اند:
– دریافت و فهم تاثیر متقابل شیوه ی زندگی و شیوه ی شهر نشینی بر سازمان فضایی خانه، که به هنگام گذار از در ورودی خانه به درون خانه روی می دهد.
– دریافت و فهم چگونگی توجه سازمان فضایی شهر و خانه تا پیش از سال های ۱۳۰۰ به شیوه ی زندگی و انعکاس فضایی آن و در مقابل، بی توجهی سازمان فضایی شهر و خانه ، پس از سال های ۱۳۴۰ بر شیوه ی زندگی امروز.

– دانستن این که چگونه در آن دوران شهرنشینی، معماری را به مثابه یک توانایی در پاسخ یه شیوه ی زندگی به رسمیت می شناخته و چرا شهر نشینی معاصر کشور به مثابه شیوه ی مسلط زندگی ، خانه را بدون معماری می پذیرد. (حائری، ۳۰)

با خواندن و تدقیق در مباحث و فصول ارائه شده در کتاب در می یابیم کدام عوامل به صورت شتابزده خانه های تاریخی را تخریب و خانه های معاصر را جایگزین آن کرده و فراموشی و عدم تعلق خاطر به خانه های تاریخی و علاقه ی وافر به سهولت دسترسی خانه های معاصر را در پی داشته است. چگونه دقت و توجه به عوامل جغرافیایی چون زاویه ی تابش خورشید، جهت باد، ارتفاع و… و نیز توجه به عواملی چون آداب و رسوم و جهات آیینی و مذهبی و اسطوره ای در ساخت خانه های تاریخی تبدیل به قدرت قطب اقتصادی و بساز و بفروش ها در خانه های معاصر شده است.هم چنین به تقلیل نقش فضا پس از دهه ی ۴۰ به بعد به دلایلی چون غلبه شیء بر سازمان فضا و “تعویض” به جای “ترمیم” پی خواهیم برد و نیز متوجه خواهیم شد آنچه که در چهار دهه ی اخیر رخ داده است، “گنجانیدن مفهوم زندگی در عملکرد و تقلیل مفهوم عملکرد به یکی از نیازهای بیولوژیک” بوده است.

فصول کتاب هفت قسمت است. در فصل اول طرح پژوهش انجام شده ، روش شناسی آن و معرفی شهرهای انتخابی آورده شده است. فصل دوم، با نویسنده از دوران دانشجوی او در رشته ی معماری، خواسته ها و کمبودهای آن زمان و شروع پژوهش در سال های آخرین دهه ی ۵۰، همراه می شویم. فصل سوم از ادبیات خانه سخن می گوید. از نظریات کسانی چون استاد پیرنیا، اردلان، ناصر نجمی، جعفر شهری و عبدالله مستوفی پیرامون خانه های تاریخی ایران. که همه از کمبود کار در این زمینه سخن رانده اند. فصل چهارم به پرسش ها و پرسش نامه ها و پاسخ هایشان در میان اهالی خانه های تاریخی و معاصر اختصاص دارد. فصل پنجم به گونه شناسی خانه های تاریخی و فصل ششم گونه شناسی خانه ای معاصر می پردازد. و در آخرین فصل یعنی فصل هفت فرایند و معیارهای طراحی را می خوانیم.
در آخر سخن راندن از این کتاب پرارزش را با جملاتی از مقدمه ی آن پایان می بریم:
« در این کتاب کوشش شده است تا آنجا ه بحر پژوهش و کوزه ی کتاب مجاز می دارد، ارزش ها، نیروها، الگوها و معانی مندرج در خانه معرفی شوند و خواننده اعم از اینکه دانشجو بتشد یا متخصص، علاقه مند باشد یا مسئول، می تواند تصمیم بگیرد که رفتار و خواست آینده ی خود را برای احداث و بهره بردای از یک واحد مسکونی بر چه ارزش هایی استوار کند. »

منبع مورد استفاده: معماری ایرانی/ محمدکریم پیرنیا/ تدوین غلامحسین معماریان/ سروش دانش/ ۱۳۸۷

Jafari.e.marzi@gmail.com