توجه بر ارزشهای فرهنگی و سرمایه اجتماعی یکی از موضوعات مهم توسعه ی گردشگری در محلهایی است که نیازمند توسعه ی اقتصادی هستند[۱] و [۲]. با این حال تحقیقات روشن کرده است که خود گردشگری بر فرهنگ و ارزشهای محلی نیز تأثیرگذار بوده و به ایجاد هنجارهای جدیدی از رفتار اجتماعی نیز می انجامد [۳]. گردشگران می توانند موجب تهدید و یا توسعه ی ارزشهای فرهنگی باشند اما این عمل چگونه رخ می نماید؟ نوشتار حاضر در پی تفسیری از تأثیرات اجتماعی ناشی از توسعه ی گردشگری در روستای حیران و شهر سرعین که به صورت مکان های مشترک گردشگری میان مردم اردبیل و اقصا نقاط کشور است، می پردازد.
فضا و کنش متقابل:
نوشته‌های مرتبط
اروینگ گافمن[۴]، در اثر خود، صحنه های مختلف رویارویی مردم را به عنوان محلی برای ارائه ی نقش های فردی می داند. از نظر او صحنه های مختلف، نسبت به اجرای نقش های فردی، امکان های مختلفی دارد و کنشگران در هر صحنه ای بر اساس قوانین آن صحنه بازی می کنند و تعامل می جویند. از این نظر یک دهکده یا شهر که برای گردشگری طراحی و آرایش شده اند، فرصتی برای بازیهایی می دهند که کنشگران به صورت فراغت و یا لذت حاصل از آن فضا را تجربه می کنند. گیدنز، این توجه او را در امر فضایی مدرنیت مورد توجه قرار داده و معتقد است گافمن تأکیدش بر حضور اجتماعی مردم در فضاهای مشترک بوده و جنبه ای از تعاملات چهره به چهره ی مردم را در نظریه ی خود مد نظر قرار داده است [۵].. خود او بیشتر متمرکز است بر تعاملات اجتماعی فضای تخیلی که در فضای عمومی و اجتماعات ذهنی در حال رخ دادن است و البته به نظر او روال زندگی عوض شده و از جا کندگی در تعاملات اجتماعی بیشتر به خاطر مکانیسم هایی چون ایجاد اعتماد عمومی صورت می گیرد[۶]. اما باید پیوندی باشد میان امری که در محل انجام می شود و اعمالی که بعد از آن ایجاد می شوند. یک سری از کنشهای اجتماعی در اثر تبیین کنشهای اجتماعی و تعامل اجتماعی مردم برسازی شده و همان طوری که مید مد نظر داشت، به تعمیم یافتن هویت افراد منجر می شود [۷]. همچون مردم یک منطقه که در معرض تعمیم پذیری از گردشگران قرار دارند و به اعتقاد محققان امور ذهنی یا هنجارهایشان دستخوش دگرگونی قرار می گیرند، گردشگران نیز در فضاهای فراغتی از هویت عادی خود فراتر رفته و در زمینه ی احساسی منطقه ی گردشگری قرار می گیرند[۸]. به این صورت تعاملی میان نیازهای گردشگران و فرهنگ میزبان در حال رخ دادن است و این تعامل از خلال کنش های چهره به چهره ی شهروندان محلی انجام می گیرد. در اثر تعامل میان مردم، چنان که تحقیقات ذکر می کنند، یک بازسازی یا دگرگونی انجام گرفته و روابط اجتماعی خلق شده به ایجاد یک سری روحیات و انگاره های جدید در مورد کنش متقابل مردم محلی و مسافران کل کشور، به خصوص در مردم یک منطقه می انجامد.
پیدایش سرمایه تعاملی:
سرعین و حیران به عنوان مناطقی که همواره در دسترس گردشگران قرار گرفته اند و تحولی اساسی در ظاهر آن ها رخ داده است، به صورت موضوع اصلی تحقیق از طریق مردم نگاری تفسیری مورد بررسی قرار می گیرد. تحقیقات همواره به موضوعات مثبت و منفی ناشی از پیدایش گردشگری در این مناطق اشاره داشته اند [۹] و [۱۰]. اما هماهند مثالی که اظهار شد، هدف این است که فرایند تأثیرگذاری گردشگری بر تعامل مردم محله و میهمانان گردشگر چگونه است. باید گفت همچنان که قبلاً هم اشاره گردید، تحول فرهنگ در این مناطق هم وجود داشته چنان که مردم آن ها می گویند:
« اینجا این فرهنگ نبوده و می آمدند اینجا صحبت می کردند و آدم های بزرک می آمدند و بزرگها صحبت می کردند و کوچک حرف نمی زد الان از شهر می آیند و شلوار را از زانو میپوشد و و اینجا را هر کی هرکسی کرده است و قانون مان هم ضعیف است و (عضو دهکده ی حیران).
مجردی ها قبلا شلوغ کاری می کردند و در فاز آن بودند همانند محلات خود تفریح کنند که از دور به غرض ورزی شبیه بود، بالا بردن صدای ضبط ماشین، اذیت کردن جارچی ها با ماشین و ایجاد درگیری ولی الان خیلی فرق کرده است (شهروند سرعین) »
در اثر به وجود آمدن همین فضاها، دایره ی تعامل مردم اردبیل، سرعین و حتی حیران بالا رفته و البته هر قدر فضا بیشتر امکان تعامل را فراهم کند، همان قدر فرصت تعاملی فضا و آگاهی مردم نسبت به آن افزایش می یابد. سرعین در بیشترین فرصت تعاملی است چون به جای کافه و قلیان و ویلا که در حیران است و یا خانه و مغازه که در اردبیل، در آن هتل ها، آبگرم ها و بازارهای جدیدی وجود دارند که فرصت درنگ و گفت و گوی بیشتری با گردشگران فراهم کرده تا جایی که بخشی از هتلداران و خانه داران سرعین نیز اهل جاهای دیگر بوده و به دگرگونی شهروندی در آن نیز انجامیده است، علی رغم این که مردم قدیمی آن همچون قومیتی شهری روابط و تعاملات خود را حفظ کرده اند.
« فرهنگ شهر ما هم فرق کرده و تعاملات اجتماعی شان هم بهتر شده و مردم سرعین و حتی مستأجرها و غیربوم ها هم که بیشتر کسبه و توریست است و در میان هتل دارها نیز اهالی غیر بومی دیده می شوند. »
در چنین حالتی، تعامل و یا کنش متقابل مردم، تبدیل می شود به یک ارزش و موجب دگرگونی فرهنگ و ارتقای آن می شود. تعامل سرمایه ای می شود که در چنین فضاهای انسانی ای ایجاد می شود و در اثر پیدایش فضاهای انسانی تعامل گرانه، سرمایه ی تعاملی مردم بالا می رود. هر قدر سرمایه ی تعاملی مردم بالا رود، همان قدر، گفت و گوهای متنوع، قومیت شکنی و سرمایه ی ملی هم بالا می رود. مردمی که در سالهای گذشته، جز خود و اقوام شان و چند گردشگر سالانه را نمی دیدند، امروز می توانند با بسیاری از مردم ایران دوست و رفیق بوده و تعاملات اقتصادی و اجتماعی داشته باشند.
سرمایه ی تعالی فرصتی برای به اشتراک گذاشتن همه چیز است و نه صرفا احترام و کنش های مبتنی بر ارزشهای اجتماعی. سرمایه تعاملی می تواند مردم را در رازها، اعتراض ها، لذت ها و خاطرات شان دخیل کرده و به گسترش متافیزیک یا زیست جهان مشترک مردم حاضر در فضاهای فراغتی بینجامد. از آن جایی که فضای فراغتی، فضایی است مساعد و موجد کیف و لذت و وقت گذرانی، به همین دلیل هم بیش تر انگاره های مربوط به تفریح و سرگرمی در این فضا به اشتراک گذاشته می شود تا انگاره های مربوط به کار، خانواده و مشکلات زندگی. از این رو سرعین و حیران می توانند به یک فضای گسیخته از زندگی روزمره و بازار فراغت تبدیل شوند و فرم ها و فضاهای انسانی و حرفه ای آن نیز در خدمت چنین فرایندی قرار گیرد.
« آن که خلافکار است نود درصدش تازه پول پیدا کرده است، ارباب هیچ وقت اینجا نمی آید برای این کار و فقیر هم نمی تواند برای این کار بیاید. هر کسی زورکی پول پیدا کرده و آمده است
توریست می آید به شهر برای تفریح حالا تفریح همه رقم داریم سالم و غیر سالم طرف هم که خدمات ارائه می دهد، همه صنفی دارد و بسته به نوع مسافر. اینجا شهر توریستی است و مسافر میاید ورزش و سیاحت و یا عیش و نوش و سرگرمی بگذاریم نامش را. »
از این رو صنعت گردیگری می تواند فضای یک منطقه را از زندگی اجتماعی معمول که نیازمند کشاورزی، صنعت، کار سخت و مداوم است، جدا کرده و به خلق یک نوع زندگی روزمره ی همراه با سرخوشی و ایجاد بازاری مبتنی بر لذت، خود نمایی، تعامل نمایشی و اقتصادی که بتواند چنین روندی را در زندگی روزمره بازتولید کند.
در سالهای اخیر، هر چه پیشتر جلو می رویم، فرهنگ فراغت مردم شهر اردبیل نیز به موازات جذب گردشگر، دگرگون می شود. قبلا مردم شهر بیشتر در قالب گروه های قومی و جوانانی که از طریق قدرت و حضور جمعی خود را نشان می دادند، به جوانانی که اهل تعامل هستند و از طریق شخصیت شان خود را نشان داده و فراغتشان برای تفریح و وقت گذرانی است تا حضور در عرصه ی جمعی. حضور مردم و جوانان اردبیل در عرصه های جمعی نیز دگرگون شده است، داشتن تیم فوتبال و تماشای مسابقات آن، افزایش فرهنگ خودروی شخصی و گشت و گذار جوانان با آن، افزایش کافه سنتی ها و تعاملات جوانان در آن و … موجب شده است که آنان در سرعین نه به دنبال عرض اندام، که به دنبال فراغت و تعامل فراغتی باشند.
« الان می آیند جوانان ولی ما تشخیص نمی دهیم که فارس است یا غریبه و هم استانی است جوانان آرام تر شده اند و شاید تبادل فرهنگی باعث شده. »
فضای فراغتی
تعامل فراغتی اصطلاحی است که سعی می کنم با آن، فضاهای فراغت را همچون عرصه ای عمومی در نظر گرفته و مردمی که در این فضا از طریق آشنایی با هم و نشان دادن تشخص و جذابیت های فردی خود همچون لباس های جدید و ژست های روز بیشتر عرض اندام می کنند تا این که با صدای بلند و معرکه گیری خود را نشان بدهند.
فضای فراغت، بازاری است که در آن، ذوق ها و میل های انسانی به سمت رهایی و آزادی می روند و از این رو انسان ها می توانند خواسته هایشان را در این فضا بجویند؛ ان ها بر اساس میلها و خواسته هایشان فضاها را انتخاب کرده و به طبیعت گردی و یا فراغت شهری می پردازند. از این رو این نوع جست و جوها، در کنار تعامل های معمول در فضاهای موجود در گفت و گوها روزمره ی گردشگران پی جویی شده و به حقیقت های مشترک یا قراردادهای مشترک در خصوص انگیزه های سفر می رسند. گفت و گوهای میان نیت های سفر، که از انگیزه ها و نیازها بر می خیزند، در نهایت به ساختن فضای گردشگری بر اساس امیال انجامیده و به نوعی میل استاندارد شده در فضای فراغت می انجامد. همانطور که طبیعت ممکن است در اثر غریزه ی تخریب مردم آسیب دیده و پوشاکی از پسماند به خود ببیند، فراغت تعاملی نیز می تواند امیالی سرکوب شده را در لای فضاهای پنهان شهری به خود ببیند. ویژگی فضای فراغت، خلق آن بر اساس نیازهای مردم و از نتایج آن نیز کشیده شدن این فضا به سمت فرصت هایی برای فرافکنی امیال می باشد. در چنین فضایی است که روابط جنسی، مواد مخدر و مستی می توانند به صورت نامشهود در فضاهای شخصی شده خلق شوند.
« به انحا و نیت های مختلف ما دیده ایم و اتاق گرفته اند و اینجا روزانه اتاق می گیرند که ما به آن اقامت ساعتی می گوئیم و از این اقامت های غیر رسمی مدارک نمی گیریم آقاها می آیند و تفریح می کنند و می روند
آدم های باخانواده معمولا پنجشنیه و جمعه می آیند اینجا و تعدادشان کم است، از این به بعد شلوغ نیست، اما افرادی که قصد دیگری دارند، اکثرا سعی می کنند وسط هفته بیایند. »
نتیجه گیری
گردشگری تولید کنش اجتماعی خاصی می کند که فارغ از فضای عادی زندگی و در فضای فراغت انجام می گیرد. فضای فراغت، بازاری است که سرمایه های تعاملی در آن جا ایجاد شده و به عنوان ارزش مبادله ای در این فضا توسط مردم، گفت و گوها و ذهنیت های آنان صورت می گیرد. در شرایطی که کنشهای اجتماعی نمادین در این فضا فزونی گیرد، رفته رفته، سرمایه ی تعاملی خود به خود افزایش می یابد و میزان اجماع ساکنان محلی و حاضرانی که به قصد گردش آمده اند، زیادتر شده و بسته به امیال و نیازهای افرادی که در فضای فراغت حضور یافته اند، سخنها، اعمال و موضوعاتی در این فضا شکل می گیرند که در لوای سرمایه ی تعاملی که عنصر اعتماد در ان اهمیت دارد می درخشند.
منابع
[۱] تراسبی، دیوید، ۱۳۸۷، اقتصاد و فرهنگ، ترجه کاظم فرهادی، انتشارات نی، چاپ ۳، ص ۹۴
[۲] امینی، عباس، زهرا زیدی، ۱۳۹۴،تأثیرات فرهنگی گردشگری در مناطق روستایی از دید جامعه محلی: مطالعه ی موردی روستای ابیانه، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال سی ام، شماره ۲
[۳] اکبری رونیزی، سعید، ۱۳۹۲، بررسی رابطه توسعه صنعت گردشگری و سرمایه اجتماعی در نواحی روستایی سولقان تهران، مجله ی برنامه ریزی و توسعه گردشگری
[۴] گافمن، اروینگ،۱۳۹۱، نمود خود در زندگی روزمره، ترجمه مسعود کیان پور، چاپ ۱، ص ۱۲۳
[۵] گیدنز،آنتونیف ۱۳۸۴، مسائل محوری در نظریه اجتماعی،محمد رضایی، انتشارات سعاد، چاپ ۱، ۱۹۹
[۶] گیدنز، آنتونی، ۱۳۸۸، پیامدهای مدنیت، ترجمه ی محسن ثلاثی، چاپ ۵
[۷] کوزر، لیوئیس، ۱۳۸۶، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، محسن ثلاثی، انتشارات علم، چاپ ۱۳
[۸] بنت، اندی، ۱۳۸۶، فرهنگ و زندگی روزمره، مترجم ها: لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، چاپ ۱، ص ۲۸۵
[۹] زینالی اناری، ۱۳۹۴، غازهای دهکده ی حیران منتظر معامله ی لانه شان هستند، انسان شناسی و فرهنگ
[۱۰] زین العابدینی و دیگران، ۱۳۹۴، نقاط ضعف قوت فرصت و تهدیدهای توسعه گردشگری شهر توریستی سرعین، همایش ملی گردشگری پایدار با ویکرد گردشگری وررزشی سلامت و محیط زیست
