عکس از سید مدیار شجاعی فر
یک پژوهشگر مردم‌شناس گفت: جوامع کشاورزی از گذشته‌های دور برای فرآیند کشت محصول، آیین مختلفی برگزار می‌کردند که ریشه‌های مشترکی از آن‌ها در کشورهای اروپایی دیده می‌شود و به‌مرور زمان، با تغییر شکل مواجه شده‌اند.
نوشته‌های مرتبط
قاسم منصور آل کثیر در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، اظهار کرد: جوامع ابتدایی به فرآیند «کشت» فقط به‌عنوان یک فن نگاه نمی‌کردند، بلکه کشاورزی برای‌شان یک آیین بود. البته اکنون نیز در جوامع کشاورزی، نگاه آیینی به کشت وجود دارد و آیینی بودن این آداب و رسوم به این دلیل است که کشت با حیات گیاهان در ارتباط است.
او ادامه داد: قربانی کردن، یکی از رسوم جاری در میان کشاورزان است؛ قربانی کردن برای توفیق در «کاشت، داشت و برداشت» انجام می‌شود. قربانی‌هایی که در آغاز کاشت انجام می‌شد، در آغاز برداشت و گندم‌کوبی هم تکرار می‌شد. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که قربانی کردن برای امور کشاورزی در برخی کشورهای اروپایی هم وجود داشته است، مثلا فنلاندی‌ها و آلمانی‌ها در فرآیند کشاورزی، میش، بز، گربه و سگ قربانی می‌کردند.
منصور آل کثیر بیان کرد: پژوهش‌های زیادی برای یافتن دلیل قربانی کردن در آیین‌های کشاورزی انجام شده است. به‌نظر می‌رسد که نیت برگزاری این مراسم، تأمین محصول نیکو است. این آیین بین جماعتی با جماعت دیگر و قومی با قوم دیگر، به‌شکل متفاوتی برگزار می‌شود. یکی از شهرستان‌هایی که این آیین در آنجا به‌شکل متفاوتی برگزار می‌شود، شوش است؛ این شهر، یکی از قطب‌های کشاورزی ایران است و در آنجا گندم به‌وفور کاشت و برداشت می‌شود.
او گفت: شهرستان شوش از توابع استان خوزستان است و بیش از ۱۰۰ روستا دارد که قبل یا بعد از برداشت گندم، یک آیین قربانی را به نام «تیرار دم» اجرا می‌کنند؛ «تیرار دم» مانند سایر آیین‌های قربانی برای رضای خدا و پربرکت بودن محصول کشت‌شده انجام می‌شود. در این آیین، زمین‌دار یا کشاورز قبل یا بعد از برداشت گندم، گوسفندی را قربانی می‌کند، البته خود و خانواده‌ی کشاورز یا زمین‌دار از گوشت گوسفند قربانی‌شده نباید بخورند. آن‌ها رسم دارند که گوشت را فقط به کمباین‌داران بدهند، چون آن‌ها شبانه‌روزی کار می‌کنند و زحمت زیادی می‌کشند، البته بعضی هم این گوشت را به فقیران می‌دهند. قبل از صنعتی شدن برداشت گندم، رسم بود که گوشت قربانی فقط به فقرای منطقه داده می‌شد.
این پژوهشگر درباره‌ی «تیرار دم» توضیح داد: این اصطلاح، عربی است و از «تجری الدما» به معنای جاری شدن خون می‌آید. کشاورزان شوشی معتقدند که این رسم، پیشینه‌ی تاریخی دارد و از زمان حضرت ابراهیم (ع) تا کنون اجرا می‌شود. البته ریشه‌ی این بحث احتمالا به ماجرای حضرت ابراهیم (ع) و قربانی کردنش برمی‌گردد که محل مطالعه‌ی انسان‌شناسی دینی و اساطیری است.
او بیان کرد: یکی دیگر از رسوم در جوامع کشاورزی این است که کشاورزان مقداری از محصول زمین خود را به فقرا می‌دهند؛ مثلا محصول یک هکتار از زمین خود را برای نیازمندان کنار می‌گذارند که نشانه‌ی تغییر در رسم قربانی کردن است. به این معنا که جای قربانی کردن و بخشیدن گوشت آن، به نیازمندان کمک‌های دیگری داده می‌شود.
وی اظهار کرد: در جوامع کشاورزی، داستان‌های اسطوره‌یی هم وجود دارد که اصطلاحا به آن‌ها «مردم‌نمایی اساطیری» می‌گویند. در گذشته‌های بسیار دور، مردم‌نمایان متفاوتی در میان جوامع کشاورزی دیده می‌شد که از جامعه‌ای به جامعه‌ی دیگر، چهره‌ها و نام‌های متفاوتی داشتند و قوت و شدت تأثیرشان نیز متفاوت بود.
او توضیح داد: در منطقه‌ی خوزستان، اسطوره‌ای به نام «مادر محصول» یا «ام المحصول» وجود دارد؛ مردم عرب در گذشته درباره‌ی آن گمان می‌کردند که او در آخرین خوشه‌های گندم ساکن است که مهم‌ترین بخش محصول است و برکت زیادی دارد. همچنین «ام المساحی» در داستان‌های شفاهی مردم عرب خوزستان بسیار مورد اشاره و برگرفته از جامعه‌ی کشاورزی این منطقه است؛ این اسطوره درباره‌ی زنی است که دست‌هایی شبیه بیل دارد و شب‌ها در گندم‌زارها پرسه می‌زند. پدرها و مادرها داستان این زن را شب‌ها برای فرزندان‌شان تعریف می‌کنند که آن‌ها بترسند و شب‌ها به زمین‌های کشاورزی نروند.
این پژوهشگر ادامه داد: با مطالعه‌ی مردم‌نگارانه‌ی جوامع مختلف و قیاس آن‌ها با یکدیگر، اشتراک‌های شگفت‌انگیز میان فرهنگ‌های بسیار دور نسبت به یکدیگر، به‌راحتی دیده می‌شود؛ مثلا آلمانی‌ها با اولین و آخرین خوشه‌های کشت‌شده‌ی گندم، دسته‌ای از گندم می‌سازند و روی میز می‌گذارند و از آن استفاده نمی‌کنند، چون معتقدند که خوش‌یمن و مبارک است. همچنین فنلاندی‌ها معتقدند، در هر سری از کشت، نخستین خوشه‌ها موجب نزول برکت بر اهل خانه و حفظ آن‌ها از بیماری، صاعقه و … می‌شود، در این مورد، شباهتی میان آن‌ها و داستان «ام المحصول» وجود دارد.
او اظهار کرد: در جوامع غربی در گذشته‌های دور، قربانی کردن انسان نیز برای برداشت محصول کشاورزی وجود داشته است و این‌گونه قربانی کردن در آمریکای جنوبی و آمریکای شمالی انجام می‌شد. حتا آثاری از اجرای این رسم در چند منطقه در آفریقا، برخی جزایر اقیانوس آرام و برخی مناطق هندوستان هم دیده می‌شود. در گذر زمان، رسم قربانی کردن از انسان به حیوان تغییر شکل داده است.
آل‌کثیر افزود: براساس کتاب «رساله در تاریخ ادیان» احتمالا همه‌ی این مراسم از چند مرکز مصر، سوریه و بین‌النهرین در بخش عظیمی از جهان گسترش یافته است و بسیاری از اقوام فقط بخشی از داستان اصلی را گرفته‌اند.
پی نوشت: گفتگوی فوق پیش از این در خبرگزاری ایسنا منتشر شده بود و در اختیار انسان شناسی و فرهنگ قرار می گیرد.
