«تهران»: مجموعه ی از ایران چه می دانم؟

مجموعه کتابهای از ایران چه می دانم ؟/۴۵ ؛ تهران ، نوشته ی ناصر تکمیل همایون ، چاپ اول ، دفتر پژوهش های فرهنگی ، ۱۳۸۲

مقدمه

با توجه به تغییرات و تحولات شهری که در ایران در دهه های اخیر رخ داده و موجب گوناگونی های فرهنگی- اجتماعی در سبک زندگی مردم گردیده است. این نیاز احساس شده که ایران پژوهی های زیادی در زمینه ی شهری انجام شود. که به منظور ارائه ی این آگاهی های دقیق و سودمند به ایران دوستان و جوانان علاقه مند، دفتر پژوهش های فرهنگی؛ مجموعه ای با نام از ایران چه می دانم؟ را به کمک گروهی از پژوهشگران به انتشار رسانده است. که برخی از استان ها و شهرهای ایران را دربر می گیرد، مانند مازندران، تهران، گرگان، کردستان، بندر انزلی، بم، بروجرد و… . بنابراین در این بخش تصمیم گرفته شد که به شکلی مختصر کتاب تهران را معرفی نماییم.

سرفصلها :

این کتاب مجموعه ای از اطلاعات تاریخی- جغرافیایی، فرهنگی- اجتماعی، سیاسی- اقتصادی شناخت تهران را به صورت همه جانبه در ۸ فصل ارائه کرده است.

v فصل یکم: جا و نام و نشان تهران در تاریخ
v فصل دوم: جغرافیای تهران جدید
v فصل سوم: تحول روستای تهران تا شهری با برج و بارو
v فصل چهارم: تهران از حصار شاه تهماسبی تا پایتختی
v فصل پنجم: پایتختی تهران در دوره قاجاریه
v فصل ششم: از فروریختن” دارالخلافه” تا انقلاب اسلامی
v فصل هفتم: اوضاع و احوال دینی و مدنی تهران
v فصل هشتم: نهادهای آموزش و پرورش

پیش سخن:
در گذشته تهران روستای کوچک و ناآشنایی بود و پس از تحولات نه چندان چشم گیر طی چند سده به صورت روستای پیشرفته ای درآمد و در دوره صفویان (شاه تهماسب) نام و نشان شهری یافت و در مسیر جدید تحول پیدا کرد به طوری که به دلایل خاص جغرافیایی و سیاسی پایتخت ایران شد. در پی دوبار ویران کردن برج و بارو، سرانجام پس از جنگ اول جهانی، به صورت شهری گسترده و بی درو دروازه درآمد و بعد از جنگ جهانی دوم آن چنان توسعه پیدا کرد که شاید در جهان هیچ شهری با این سرعت رشد نکرده باشد و هنوز هم روشن نیست که تا چه زمان و به چه اندازه این توسعه یافتگی مهار گسسته ادامه خواهد داشت.

v فصل یکم : جا و نام و نشان تهران در تاریخ
در سه بخش اولیه این فصل به منشا تهران اشاره شده است به گونه ای که طهران یا تهران را دیهی کم نشان و گمنام در شمال سرزمین باستانی و تاریخی ری می دانند که زمانی یکی از کهن بنیاد ترین شهرهای مشرق زمین در آن پدید آمد. منطقه ی شمالی تر و کوهستانی آن تا بلندی های البرز، قصران نام داشت که تهران یکی از روستاهای جنوبی آن به شمار می رفت. بنابراین در بخش اول ابتدا سرزمین ری سپس شمیران و در آخر تهران را معرفی نموده اند. در بخش۵و۶ نام تهران ، واژه شناسی گردیده و ریشه ی آن در متون تاریخی بیان شده است. و در آخر نیز به خاستگاه انسانی و دگرگونی های تهران اشاره نمودند.
v فصل دوم: جغرافیای تهران جدید
در بخش اول موقعیت جغرافیایی امروز و قدیم تهران با هم به شکل مقایسه ای آورده شده است. اما در بخش دوم و سوم همین فصل به طبیعت و اقلیم طبیعی تهران اشاره شده در ادامه چگونگی آب رسانی به پایتخت و آثار جوی بیان گردیده و در آخر نیز باغ ها و بستان هایی که در سطح شهر وجود داشته، نام برده شده است.

v تحول روستای تهران تا شهری با برج و بارو
با اینکه سرگذشت پهنه ی تهران تا سالها بر سر زبانها نبود و اگر هم نامی از آن برده می شد در پیوندی کامل و هماهنگ با تاریخ و مدنیت ری و قیصران بود، طهران از قرن پنجم اندک اندک نام و نشان پیدا کرده و انار آن همچنان موجب شهرتش بود. تهران به گونه ی روستایی در شمال ری، اما نه چندان معتبر، در دوره ی علویان زیدی طبرستان و سامانیان و آل بویه، حیات اجتماعی خود را به عصر غزنویان رساند، تا حمله ی مغول، هنوز هم تهران به صورت قریه ای نه چندان معتبر باقی بود و پس از زمامداری غازان خان آرامش نسبی ای در سال ۶۷۴ ق در آن برقرار شد. در عصر تیموریان، تهران دیگر قصبه تلقی نمی شد. بلکه به صورت شهرکی روبه توسعه در آمده بود. در اوایل سلطنت صفویه، دیگر تهران از حالت روستایی مطلق بیرون آمده، و حیاتب نیمه شهری یافته بود که از لحاظ کالبدی و خصوصیت شهری و رونق کشاورزی و باغ داری، زندگی دیگری یافت.

v فصل چهارم: تهران از حصار شاه تهماسبی تا پایتختی
در دوره ی صفویه، با به سلطنت رسیدن شاه طهماسب، تهران در مسیر تحولات جدید قرار گرفت و از حالت پراکندگی به صورت یه شهر با برج و بارو درآمد و در درون شهر جدید با ساختن بناها و ایجاد باغ شهرها و مسجدها و بازار و دارالحکومه، توسعه ی شهر سرعت یافت و از دوره ی شاه عباس اول با تعیین ، بیگلر بیگی برای اداره تهران به لحاظ حکومتی نیز قلعه ی شاه طهماسبی چهره ی شهری پیدا کد. با پیش آمدن وقایع جنگی در عصر پایانی صفوی، و آغاز دوره آشوب در سراسر ایران، مدت ها این شهر از پیشرفت های لازم به ظاهر بازماند و پس از مدتی با تشکیل سلطنت جدید قاجاریه در مرحله ی جدید قرار گرفت. که این سیر تحولات تهران در سه بخش با عناوین؛ تهران ، شهری با برج و بارو/ تهران از عصر شاه عباس اول تا سقوط صفویه/ تهران از سقوط صفویه تا پایتختی توضیح داده شده است.

v فصل پنجم: پایتختی تهران در دوره قاجاریه
در کشمکش های زندیان و قاجاریان سرانجام تهران توسط سپاهیان آقا محمدخان، تسخیر شد و به دلایل متعدد جغرافیایی و استراتژیک و سیاسی و اقتصادی تخت گاه سلسله ی جدید سلطنتی گردید و به مرور با ورود مهاجران شهر نیز گسترش یافت و در دوره ی پایانی سلطنت فتحعلی شاه، چهره ای چونان دیگر شهرهای ایران به دست آورد و در دوره ی محمد شاه با آوردن آب کرج به تهران آبادانی شهر بیشتر شد، به گونه ای که در دوره ی ناصرالدین شاه قلعه ی تاریخی شاه تهماسبی جمعیت زیادی را در بر گرفت و سکونت برای آنان دشوار گردید و به ناچار خانه سازی و آلونک پردازی به برون شهر کشیده شد و سرانجام برج و باروها فروریخت و در مساحتی بیشتر از قلعه ی شاه تهماسبی دارالخلافه ناصری ایجاد شد. این روند تاریخی تغییرات و تحولات شهر تهران در سرفصل های مجزا با عناوین تهران از آغاز پایتختی تا دارالخلافگی/ بنای دارالخلافه ناصری/ تهران در دوران نهضت مشروطیت بیان گردیده است.

v فصل ششم: از فروریختن” دارالخلافه” تا انقلاب اسلامی
در واپسین سال های دارالخلافگی نابه سامانی های سیاسی و اجتماعی بسیار رخ نمود و باعث گردید شهر بی حفاظ گردد. و تهران هشت ضلعی دوره ی ناصرالدین شاه به صورت شهر مربعی و دارای خیابان های شبه کمربندی به شرح زیر درآمد:
– حد شمالی( خیابان انقلاب”شاه رضای سابق”در پنج کیلومتری از میدان انقلاب تا میدان امام حسین(ع))
– حد غربی( خیابان کارگر” سی متری نظامی سابق” در چهارو نیم کیلومتر از میدان انقلاب تا میدان راه آهن)
– حد جنوبی( خیابان شوش در چهار کیلومتر از میدان راه آهن تا میدان شوش)
– حد شرقی( خیابان ۱۷ شهریور”شهباز سابق” در چهارو نیم کیلومتر از میدان شوش تا میدان امام حسین (ع))
این گستره ی جدید تهران که ارائه شد تقریبا ۱۱برابر تهران زمان فتحعلی شاه و دو نیم برابر تهران زمان ناصرالدین شاه شد.
در سال ۱۳۱۶ش ، طرح دیگری برای نوسازی تهران (بافت شطرنجی) به مرحله ی اجرا درامد و ساخت فرهنگی شهر را به تمامی دگرگون کرد. محله های قدیمی پس از درهم ریزی وظایف تاریخی- مردمی، نقش اجتماعی گذشته ی خود را به گونه ی واحدهای یک مجموعه فعال و پویا از دست دادند.
تهران از یک سو تمرکز حکومتی و اداری یافت و از سوی دیگر در نظام سرمایه و اقتصاد جدید و در پهنه ی وابستگی که بی تردید نفت زیرساخت آن بود ، حالت پایتختی و مرکزیت به خود گرفت.
جنگ جهانی دوم نیز در رشد ناسالم پایخت بی تاثیر نبود. علاوه بر آن اقدامات دولت مردانی چون مصدق هم تاثیرات بد و خوبی برجای گذاشت. و در آخر کودتای ۲۸ مرداد باعث گسترش نوعی ناهماهنگی در این کلان شهر گردید.
v فصل هفتم: اوضاع و احوال دینی و مدنی تهران
بحث راجع به این موضوع در چهار بخش مجزا با عنوان های عصر باستان/ اسلامی شدن منطقه/ نهادهای جدید و نوآوری های اجتماعی/ مراکز فرهنگی- تفریحی ارائه شده است.
v فصل هشتم: نهادهای آموزش و پرورش
در این فصل نهاد های آموزشی در ۶ بخش مجزا به مکتب خانه / مدرسه / دارالفنون/ مدارس جدید متوسطه/ مدرسه های میسیونری و آموزش عالی تقسیم شد.