تعادل بخشی شهر تهران

توسط ملیحه درگاهی در آبان ۷, ۱۳۹۲

تعادل بخشی شهر تهران، زهره داوود پور، زیر نظر شورای انتشارات میر محمد غراوی [و دیگران]، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری، دفتر معماری و طراحی، ۱۳۸۸
آنچه امروز تهران نامیده می شود، حاصل فرآیند تاریخی دست کم دویست ساله است که به ویژه در ۱۰۰ سال اخیر، رشدی غیر قابل مقایسه با سایر نقاط کشور را تجربه کرده است؛ رشدی که به عدم تعادل و ناکارآمدی شهر انجامیده است. هر گاه از تعادل در شهر تهران سخن به میان می آید، به ناچار تمرکز گرایی و تمرکززدایی نیز مورد بحث قرار می گیرد، زیرا با استناد به تمامی اسناد و مطالعات موجود، عدم تعادل در شهر تهران ناشی از تمرکز شدید فعالیتها و اقدامات در این شهر است. از این رو، عدم تعادل در شهر تهران ناشی از تمرکز شدید فعالیتها و اقدامات در این شهر است. از این رو، ورود به مبحث «تعادل بخشی شهر تهران» بدون اشاره ای هر چند مختصر به بحث تمرکززدایی، نا ممکن می نماید.
از نظر سیاسی تمرکز را می توان به جریانی نسبت داد که در آن، کنترل به تدریج در دست مراکز و یا افراد معدودی که به عنوان ساختار مرکزی قدرت محسوب می شوند قرار می گیرد و این قدرت، دوباره از آن مرکز به سمت نقاط پیرامونی اشاعه می یابد. البته، تمرکز تنها از نظر سیاسی معنا نمی شود، بلکه زمینه های اقتصادی و مالی، اداری و کالبدی نیز از جنبه های دیگر تمرکز به شمار می روند.
به لحاظ کالبدی، تمرکز فضایی به تجمیع بیش از حد فعالیتهای اقتصادی، سیاسی، اداری و خدماتی در کالبد یک مرکز جمعیتی اطلاق می شود. اگر روش حکومت، سیستم اقتصادی و شیوه ی اداری یک کشور، جنبه های فرهنگی تمرکز باشند، نماد فیزیکی یا جنبه ی مادی این فرهنگ در فضای شهر جلوه گر می شود. از این رو، تمرکز همراه با انبوهی یا فراوانی جمعیت و فعالیت در یک نقطه خواهد بود که خود بیانگر اعمال سیاستهای متمرکز در انواع فعالیتهای جاری آن نقطه است.
با توجه به سوابق تاریخی و سیاسی کشور، نظام تمرکزگرای اداری-سیاسی در تهران، سابقه ای بس طولانی دارد. با نگرشی جامع می توان دریافت که این حرکت از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به بعد شتاب می گیرد و قدرت تصمیم گیری و اجرا به تدریج متمرکز می شود. به بیانی دیگر، تا حدود سالهای ۱۳۲۰ و با تأکید بر ۲۰ سال آخر آن، جریانات ملی و فراملی در جهت ایجاد تمرکز در حکومت مرکزی و قدرت تصمیم گیری، عمل می نمایند. این امر، گذشته از ایجاد تمرکز فردی قدرت، به ثقل مکانی قدرت هم تبدیل می شود که تهران نقطه ی اوج این تبلور فضایی است.
نتیجه آنکه، تحولات جمعیت و فعالیت در تهران از روند معقول و طبیعی که تابع متغیرهای درونی است، فاصله می گیرد و به بحران و نابسامانی در شهر تهران و عدم توزیع مناسب امکانات در سراسر کشور منتهی می گردد.
بازتاب کالبدی تمرکزگرایی سیاسی که حاصل تصمیمات دو دهه ی نخست قرن جاری است، در سالهاس دهه ی سوم به بعد بروز می کند و نتایج خود را در تمرکز کالبدی کارگاههای صنعتی، شبکه های بانکی و بازرگانی و مؤسسات و امکانات خدماتی در تهران، متبلور می سازد.
بررسی قوانین و مصوبه های مختلف با تمرکزگرایی و تمرکز زدایی، نشان دهنده ی آغاز اقداماتی در جهت حل مسئله، در قالب قوانین مصوب از حدود سالهای ۱۳۲۰ به بعد است.
عمده قوانین تمرکززدایی در قبل از انقلاب اسلامی ایران را می توان به تفکیک زمینه های سیاسی، اداری، اقتصادی، مالی و کالبدی دسته بندی نمود. می توان چنین گفت که با وجود توجهات قانونی مربوطه در قبل از انقلاب اسلامی، جنبه های توجهات کالبدی آن بسیار کمرنگ بوده است.
بررسی قوانین مربوط به تمرکززدایی پس از انقلاب اسلامی، حاکی از توجهات کالبدی بیشتر به این امر است. از مهمترین اقدامات انجام شده به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی که جنبه های کالبدی تمرکززدایی را در بر می گیرد، می توان به مصوبات هیئت دولت در راستای ایجاد شهرهای جدید، انتقال مراکز شرکتهای دولتی از تهران و نیز مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری، به ویژه طرح جامع شهر تهران، اشاره نمود. در این کتاب، فصلی مستقل به مسئله ی تمرکزگرایی و تمرکززدایی در کشور اختصاص یافته است.
طرح تعادل بخشی تهران، در راستای ارائه خدمات تصمیم گیری به منظور حل مسائل و مشکلات تهران تهیه شده که هدف اصلی آن، شناخت، درک و تبیین حدود مسائل و مشکلات تهران و یافتن استراتژیها و روشهای برخورد منطقی با موضوع، بر مبنای تجارب و تئوریهای موجود است. این درک و شناخت، خود پرسشهایی را به دنبال داشته که پاسخ به آنها، ضمن تبیین سیاستهای کلان مواجهه با موضوع، راهگشای اتخاذ تصمیماتی برای حل مسائل و مشکلات خواهد بود.
از آنجا که هدف این مطالعه، رسیدن به تصمیماتی مشخص برای تسهیل تصمیم گیریهای مربوطه است، تلاش شده تا از طریق جهت گیریهای مبتنی بر تجارب و تئوریهای شناخته شده ی موجود، پاسخ های مناسبی نیز برای پرسش ها پیشنهاد گردد.
امروزه مسائل و مشکلات تهران چنان گسترده و روشن است که هر ناظر عادی قادر به تشخیص آنها است و تمامی مسئولین کشور به مخاطره آمیز بودن روند رشد کنونی تهران اذعان دارند و مسئله ی تهران را یکی از مهم ترین مسائل کشور می دانند. ادامه ی این رشد، تهدیدی جدی برای شهر تهران محسوب می شود.
مطالعات تعادل بخشی تهران بر پایه ی دو باور اساسی زیر به انجام رسیده است:
۱.تهران دارای مشکلاتی جدی است که مسکوت ماندن آنها خطرات غیر قابل جبرانی را در پی دارد.
۲.برای مسائل و مشکلات تهران، راه حل های قابل دستیابی وجود دارد.
مطالعات تعادل بخشی شهر تهران، دارای سه مرحله ی اساسی به شرح زیر است:
۱.شناخت مسئله و ارائه راه حل های استراتژیک؛
۲.تعیین راهبردها؛
۳.اقدامات اجرایی.
کتاب حاضر مرحله ی اول مطالعات یا مرحله ی شناخت را در بر می گیرد که درک مفاهیم و شناخت ابعاد موضوعات را هدف قرار داده، پس از بررسی تجربیات و تئوریهای موجود در جهان و امکان سنجی راه حل های مختلف، به پیشنهاد روش های برخورد با مسئله و ارائه ی راه حل های استراتژیک می پردازد. ادامه ی مطالعات در مراحل بعدی نیازمند دریافت پاسخ به پرسش های مطروحه در این مرحله بوده که متأسفانه تا به امروز امکان پذیر نشده است.
این مطالعات با اسناد، مدارک و طرح های موجود و اطلاعات دریافتی از افراد صاحبنظر در موضوع، پشتیبانی می گردد. منابع مطالعاتی این پروژه عمدتا در دو گروه زیر دسته بندی می شوند:
۱-مطالعات کتابخانه ای
-کتابخانه های تخصصی و غیر تخصصی
-مدارک، اسناد، سازمانها و نهادهای ذیربط
-جستجو از طریق شبکه های اطلاع رسانی و سایت های اینترنتی
-اسناد و مدارک مربوط به کشورهای مختلف
-مراکز و سازمانهای تخصصی انتقال پایتخت
سازمانهای بین المللی در موضوع کلان شهرها
۲-مصاحبه های اکتشافی
-متخصصین و صاحبنظران
-مسئولین و مقامات ایرانی
-مقامات خارجی
مطالعات حاضر، در چهار زمینه ی مختلف و توسط هشت تیم مطالعاتی و در سرفصل های زیر به انجام رسیده است.
مطالعات تاریخی در دو زمینه است:
بررسی تاریخچه ی تغییر پایتخت در ایران و دلایل آن، که به بررسی روند تغییرات و جابجایی ها در پایتخت های ایران، با هدف دستیابی به دلایل و قانونمندیهای مربوطه می پردازد.
مطالعه ی تاریخی شهر تهران، که سابقه ی تاریخی و چگونگی شکل گیری این شهر را در دو دوره قبل و پس از پایتخت شدن مورد بررسی قرار داده و هدف آن، دستیابی به قانونمندیهای کالبدی شهر تهران، به ویژه طی دویست سال گذشته است.
گزارشات امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی
از آنجا که همواره یکی از راه حل های پیشنهادی برای حل مشکلات تهران را تغییر پایتخت دانشته اند، در این مطالعات، تجربیات جهانی در خصوص کشورهایی که در یکصد سال اخیر پایتخت خود را تغییر داده اند، بررسی گردیده، دلایل و نتایج حاصل از این تغییرات، مورد بررسی قرار گرفته است.
گزارشات بررسی کلانشهرهای جهان
با توجه به اینکه تهران، کلانشهری با جمعیت حدود ۷/۷ میلیون نفر است، برخی از مسائل و مشکلات کلانشهرها در مورد آن مصداق می یابد. از این رو، در سلسله گزارشات بررسی کلانشهرهای جهان، ضمن بررسی تعاریف و دلایل به وجود آمدن کلانشهرها، با تحلیل آماری آنها و ارزیابی رویکردهای جهانی نسبت به مسئله ی کلانشهرها، آسیب های مشترک کلانشهرها مورد شناسایی قرار گرفته و راه حل های جهانی برای آنها مورد ارزیابی قرار داده شده است.
مسائل و مشکلات تهران، به عنوان کلانشهری ایرانی، جهان سومی و جهانی، در سه بخش به شرح زیر تدوین گردیده است:
۱.تعاریف و مبانی نظری کلانشهرها
۲.آسیب شناسی کلانشهرها
۳.آسیب شناسی تهران
گزارشات مبانی نظری تمرکز و عدم تمرکز
توجه به مسئله ی تهران، بدون پرداختن سیستماتیک به نحوه ی توزیع فعالیت و جمعیت در کل کشور، کارساز نخواهد بود. از این رو، در مطالعات انجام شده، مبانی نظری تمرکز و عدم تمرکز از دیدگاههای مختلف، مورد بررسی قرار داده شده است.
فصول مختلف کتاب سعی در ارائه ی یافته های مطالعات در پیش گفته شده و نتایج حاصل از هر یک را دارد. در فصل آخر نیز نتیجه ی مطالعات که به صورت پرسش های نیازمند به پاسخ برای ادامه ی مطالعات و تصمیم گیری های آینده در باب حل مسائل شهر تهران ارائه گردیده، مورد بحث و بررسی قرار داده شده است.
فهرست مطالب:
مقدمه
بخش اول تجربیات انتقال در جهان و ایران
-تجربیات انتقال پایتخت در جهان
-تجارب جهانی-مطالعات موردی
-تحلیل و ارزیابی تجارب جهانی
-تجربیات انتقال پایتخت در ایران
-تاریخچه ی طرح انتقال پایتخت از تهران
بخش دوم تمرکز و عدم تمرکز (تئوریها، تجربیات و اقدامات)
-تمرکز و عدم تمرکز (تئوریها و تجربیات جهانی)
-تمرکز زدایی در ایران (سیاستها و اقدامات)
بخش سوم چگونگی شکل گیری کلانشهر تهران
-بررسی اجمالی کلانشهرها، تعریف و نقش آنها
-دیدگاههای مختلف در ارتباط با کلانشهرها
-چگونگی شکل گیری کلانشهر تهران
-طرحهای شهری و نحوه ی برخورد با کلانشهر تهران
-ابعاد گوناگون مشکلات و مسائل تهران
بخش چهارم آسیب شناسی کلانشهرها
-جرائم در محیط کلانشهرها
-زنان در کلانشهرها
-جوانان در کلانشهرها
-آلودگی محیط کلانشهرها
-سانحه خیزی در کلانشهرها
-مدیریت منابع آب کلانشهرها
-فقر و حاشیه نشینی در کلانشهرها
بخش پنجم نتیجه گیری-تلفیق مطالعات تعادل بخشی
منابع و مأخذ