رژیس ژانت / برگردان عاطفه اولیایی
چالش های فنی و مالی، ساخت بلند ترین سد دنیا را که در اکتبر گذشته در تاجیکستان شروع شده است، به موضوعی جدی در امر رشد و توسعه تاجیکستان تبدیل کرده است. این پروژه که تهدیدی است بر اقتصاد و زیست محیط آسیای مرکزی، منجر به تنش هایی در جغرافیای سیاسی آسیای مرکزی شده است. مرگ رئیس جمهوری ازبکستان، سرسخت ترین مخالف این طرح، می تواند مجددا همکاری در امر مدیریت آب در منطقه را احیا کند.
نوشته‌های مرتبط
در افقی دور، بلند ترین قله ی زنجیره ی کوه های بلند وپوشیده از برف، به ارتفاع تقریبی هفت هزار متر، گویی به نجوا با ستاره ها نشسته است… در پرواز از دشت های قزاقستان بر فراز تاجیکستان، ابتدا سلسله ی تین شان، سپس رشته کوه آلای، و در نهایت مجموعه ی عظیم پامیر، در افق سر به فلک کشیده اند. تابستان ها بازتاب فیروزه ای ابر ها بر لای های سرازیر شده از یخچال های طبیعی در دریاچه ها، خیره کننده است. روستاها با خانه های گلی و در معرض خطرپیوسته رودخانه های یخی ( کاهی به طول ده ها کیلومتر)، در چین دره ها مأمن گرفته اند. تاجیکستان ، در ارتقاع متوسط سه هزار متر در اوراسیا (۱) قرار دارد. کمی دورتر، دشت هایی به رنگ سبز و خاکی جایگرین این قله های سفید و پستی بلندی های شدید می شوند. هواپیما به قصد پائین آمدن در دوشنبه ( که نام از دوشنبه بازار های قدیم گرفته است) از سرعت خود می کاهد. از فراز آسمان، قبل از هر چیز، بام های مسی رنگ کارخانه های رها شده رسیدنمان را به فقیر ترین جمهوری سابق اتحاد جماهیر شوروی، نشانه اند. تولید ناخالص ملی سرانه کنونی به زحمت هزار دلار ( نه هزار و صد در روسیه، سی و شش هراز و دویست در فرانسه) بوده و طی ۲۵ سال گذشه در پائین ترین حد است. (۲)
از بدو ورود به فرودگاه، مسافران به سرچشمه ی غرور این ملت پی می برند. بر تابلوی اعلانی به سه زبان تاجیکی، روسی و انگلیسی می خوانیم: « یخچال های طبیعی تاجیکستان، سرچشمه اصلی رودخانه های آسیای مرکزی اند.» با آن که تاجیکستان دارای ٪۶۹ دخیره ی آبی حوزه ی دریای آرال است، خود کمتر از ٪۵ ظرفیت هیدرولیکی (حدود ۵۲۷ میلیارد کیلو/ساعت) را در اختیار دارد. در پس شعار بالا برنامه امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان پنهان است: راغون، بلند ترین سد جهان بر رودخانه ی وخش که یکی از مهم ترین شاخه های آمو دریا و رود مرزی افغانستان است خواهد بود. این رود از دشت های وسیع گذشته و به دریای آرالِ در حال موت، می ریزد. به گفته ی رئیس دولت ( به اولین متن ضمیمه مراجعه کنید)، موضوع نه بر سر جسارت فناوری، بلکه « برنامه ای ملی» است. پیاده کردن طرح ابتدایی که، ذخیره ۳۳۵ متر و ۳۶۰۰ مگاوات را در نظر داشت ( معادل چهار رآکتور اتمی بوگِی در فرانسه)، در ۱۹۵۹ ریخته و در ۱۹۸۲ آغاز شد. با آن که دو سوم آن تکمیل شده بود، با سقوط اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۹۱ متوقف ماند. مهمترین بخش آن نیز توسط سیلی در ماه مه ۱۹۹۳ ویران شد. علاوه بر مشکلات عظیم ساخت آن، منافع ازبکستان نیز، این همسایه قدرتمند، مانع فعالیت ساختمانی می شد. قزاقستان نیز، دومین صادر کننده بزرگ پنیه در جهان، چندان از دسترسی تاجیکستان به منبع آبی که بخش بزرگی از آسیای مرکزی را تأمین می کند، خوشحال نیست. اسلام کریموف، رئیس جمهور ازبکستان که در ۲ سپتامبر ۲۰۱۶ در ۷۸ سالگی در گذشت، از دو دهه پیش با این طرح مخالفت می کرد. سد آینده، در صد کیلومتری شرق پایتخت و در نزدیکی فیض آباد ساخته می شود. وضعیت کشاورزی محل و گرسنگی، با تابلو های تبلیغاتی که در جاده های سراسر کشور، رحمان، رئیس جمهور را در میان باغ های پر برکت نشان می دهد، تضادی آشکار دارد. اغلب مناطق صنعتی رها شده اند. بنگاه هایی سرمایه گذاری های کوچک در ساختمان سازی کرده و یا کارگاه هایی احداث کرده اند.
روزی پنج تا شش ساعت برق
در اقتصاد تاجیکستان، بخش ساختمانی از پویایی بیشتری برخورد بوده است (۳). محلات بیشمار در حال ساخته شدن نظر را جلب می کنند. سازندگان که اغلب مهاجرین هستند (۴)، در مقابل ۲۵۰ هزار یورو آپارتمان هایی با پنجره های سقفی و پنجره های PVC تحویل می دهند. به علت مسایل مالی، اتمام این ساختمان اغلب سال ها طول می کشد. سوء تفاهم نشود: این خانه ها از نوع کلبه ها ی انگلیسی که در اینجا به cottage معروفند ، نیستند.
در خارج از فیض آباد، گروه کوچکی از مردان گرداگرد ماشین خم کن و برش سقف های فلزی، از فولاد وارداتی از چین هستند. جمشِد چهل ساله بر کار آنان نظارت می کند. ولی فقط سالی شش ماه. « بقیه سال فقط روزی پنج‌ـ شش ساعت، شاید هم کمتر، برق داریم. همانند حدود یک میلیون gastarbeiter تاجیکی ( واژه ای آلمانی که به روسی به معنای کارگر «میهمان» به کار می رود) ماهانه چند صد یورو به خانواده اش در کیشکگ ( روستا) می فرستد. در اواخر ۲۰۰۰، مقدار پولی که کارگران مهاجر تاجیکی مشغول به کار در روسیه به تاجیکستان فرستادند ، حدودأ معادل نصف در آمد ملی بود که رکورد دنیا را شکست (۵) . با این جال جمشِد نگران است: از سال ۲۰۱۳، فدراسیون روسیه شرایط اقامت کارگران خارجی را دشوار تر کرده است. (۶) ضوابط جدید اجازه ی کار، برقراری آزمون های غیر رایگان مانند آزمون های زبان و سنجش آگاهی از قوانین و تاریخ روسیه … در ۲۰۱۶، نسبت به ۲۰۱۳، درآمد فرستاده شده توسط کارگران مهاجر ٪۷۵ کاهش یافت ( به دلار) . طبق آمار های روسیه، از این تاریخ به بعد، تعداد کارگران مهاجر تاجیک در روسیه به میزان ٪۱۵ کاهش یافت. و اکنون که سخن از راغون است، جمشِد فکر می کند: « این سد برای کشور عالی است.»
برای تاجیکی ها، مدیریت آب نمود ورود کشورشان به مدرنیسم است. این کشور حاشیه ای امپراطوری تزار، به امید پشت سر گذاشتن اقتصاد دهقانی و کوهستانی و گسترش صنایع سنگین، در سال ۱۹۲۹ به اتحاد جماهیر شوروی ملحق شد. در دهه ی ۱۹۶۰، اتحاد جماهیر شوروی طرح ساخت سه سد راغون، نورک و سنگ توده را ریخت. دومین در سال ۱۹۷۲ و سومین در سال ۲۰۰۸ به کار افتادند. نورک که ۷۰ کیلومتر پائین راغون قرار گرفته، به ارتفاغ ۳۰۰ متر و قدرت ۳ هزار مگاوات، دومین سد بلند جهان است و همزمان با کارخانه ی آلومینیوم سازی تورسون زاده، با شور و شوق نسل تازه و رؤیای بنا نهادن « کشور شورا ها» ساخته شد. قرار بود این دو طرح ستون فقرات تاجیکستان مدرن باشند. اما وعده های این دوره تمامأ عملی نشدند… سازمان تالکو حدود ٪۴۰ برق تولیدی تاجیکستان را می بلعد. این دو پروژه عظیم، دلیل جیره بندی مداوم برق است که خود وجهی از دلیل عدم تحرک اقتصادی است. کمبود انرژی منجر به روکردن به رشوه دادن شده که بودجه سرمایه گذاران کوچک را محدود می کند. مسؤلان بخش انرژی و مقامات محلی نیز که حرفشان در مورد ارجحیت دهی برنامه ها خوانده می شود، به آسانی مجاب نمی شوند. به منظور رهایی از فقر، جمعیت ۲,۸ میلیونی تاجیکستان بر راغون امید بسته است. امید هایی که تا به حال راه به جایی نبرده اند. تاشکند مانعی بر پیشرفت تاجیکستان است. صاحب منصبان ازبک نگران کنترل جریان آب بر بلندی های آلای و پامیر به دست « برادر کوچک » تاجیک اند…
در اصل، پروژه سه سد با هدف افرایش سطح دشت های تحت آبیاری حوزه آمو دریا ، در جمهوری های سوسیالیست تاجیکستان و ازبکستان، و صنعتی شدن تاجیکستان در نظر گرفته شده بود. قرار بود که رها سازی آب با توجه توأم به نیاز های برق منطقه و آبیاری مناطق کشاورزی انجام گیرد. در چارچوب برنامه ریزی شوروی، و مشخصأ در سال های ۱۹۳۰، تولید اصلی آسیای مرکزی و بخصوص ازبکستان پنبه بود. و نیز پیش بینی شده بود که تاجیکستان برای تأمین نیاز های خود، وعمدتا گرما، بر منابع غیر از برق و بخصوص گاز ازبکستان تکیه کند.
تاشکند، نگران آبیاری مناطق خود
پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، همبستگی پنج جمهوری مستقل شده آسیای مرکزی در تآمین انرژی برای یکدیگر به تدریج از هم پاشید. در سال ۲۰۰۹ قزاقستان و ازبکستان، از شبکه ی مشترک برق خارج شدند. بنا به گفته کای وِگِریچ، متخصص مدیریت آب :« در دوران اتحاد جماهیر شوروری، افزایش ظرفیت دخیره آبی با هدف ادغام بیشتر بود.» امروزه، کشور های همسایه دورتر از منابع آبی طرح راغون را تهدیدی به حساب می آورند (۷). مذاکرات عمدتا بر وسعت این سد متمرکز هستند. هر چه سد بالا تر از بستر رودخانه باشد، انباشتن منبع آب بیشتر زمان می برد و به تناسب ارتفاع سد بین ۷ تا ۱۲ سال طول می کشد. واریان بالای این طرح ( ۳۳۵ متر) تسلط تاجیکستان را بر جریان رودخانه افرایش می دهد و ازبکستان نگران آن است که همسایه اش آب را در زمستان ذخیره کند. در نامه ای به تاریخ ۲۳ فوریه، وزیر اقتصاد ازبکستان، خانم گالینا سعیدوا، دوشنبه را متهم به نادیده گرفتن توافق منطقه ای بیانبه ی ۱۹۵۵ ( که سهم آب هر کشو را مشخص می کند) کرد. به همراه این انتقاد نیز، وی فهرست مشکلاتی را ارائه داد: ساخت و ساز در مناطق زلزله خیز، لغزش های زمین و یا تهدید هایی بر « جریان آب رودخانه که ضامن نیازهای هیدرولیکی آبیاری کشورش است.»
«راغون وظیفه ای مدنی بر وجدان هر فرد»
از یک طرف دولت به درستی در باره ی اتمام ساختمان راغون شک دارد و از طرف دیگر استدلال مخالفان چندان منطقی نیست. به گفته وگریخ ، ازبکستان و ترکمنستان « در حال حاضر، با افزایش تقاضای آب بدون بازبینی توافقنامه های منطقه ای، استراتژی مهار منابع را پیش گرفته اند.» در نیمه ی دوم قرن بیستم، خشک شدن دریای آرال خود نشانه ی شکست مدیریت آب بود (تمرکز بر کشاورزی تک محصولی پنبه) . به نظر پرویز مولوجونو، کارشناس سیاسی، « همکاری ناممکن نیست. می توانیم با یکدیگر، جریان آب را مدیریت کرده ، سرمایه گذاری مشترک داشته و منافع آن را تقسیم کنیم. به جای مخالفت، از مشارکت بهره ای بسیار می بریم. »
با سوء استفاده از انزوای همسایه اش، تاشکند در صدد مسدود کردن ساختمان طرح سد راغون به هر وسیله ای ( از ممانعت ازعبور ترن های حامل وسایل ساختمانی و یا تغییر میزان گاز ارسالی به تاجیکستان) است. ولی تاجیکستان نیز علیرغم تهدید های مکرر از سر گیری کار ساختمان سد راغون، به دلیل عدم دریافت حمایت بین المللی هر بار عقب نشینی کرد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۸ تهدید از سر گیری ساختمان از طرف آقای رحمان، تحت فشار غربی ها به جایی نرسید زیرا نیروی بین المللی حفظ امنیت افغانستان (FIAS) (۸) ترجیح می داد بین دو عامل تسهیل امور این سازمان، « جنگ آب» در نگیرد.
علیرغم بی میلی به دریافت کمک از اتحاد جماهیر شوروی سابق، و در پی یافتن سرمایه گذار جدید در این طرح، رئیس جمهور ابتدا بر مسکو نظر انداخت ولی مسکو بالاخره از پروژه کنار کشید. ( به متن دوم در ضمیمه مراجعه کنید). بنا بر این به دنبال راه حل جدید، در سال ۲۰۱۰، حکومت به فروش اوراق قرضه به مردم پرداخت. رئیس جمهور در نطق سالانه اش اعلام کرد: « راغون وظیفه ای است مدنی بر وجدان هر فرد وفادار و فداکار.» از ۴,۱ میلیارد دلار مورد نظر، شهروندانی که چاره ای جز خرید اوراق قرضه نمی دیدند، ، ۱۸۴ میلیون ارایه کردند. جمشِد می گوید: « ، ثروتی نداریم و واقعأ نمی خواستیم اوراق را بخریم، اما صاحب منصبان محلی که می خواستند وطن پرستی خود را به رحمان ثابت کنند، دست بر دار نبودند.»
با همواره در نظر داشتن شهروندان همچو منبع تأمین نیاز مالی این سد، حکومت تاجیکستان به بانک جهانی که مطالعاتی در باره عملی بودن پروژه، خطرات آن، تأثیر اجتماعی و زیست محیطی آن کرده بود، نیز رو می کند. سرمایه گذاران بین المللی، به طورمعمول، قبل از پرداخت حتی یک دلار، به برآورد اوضاع حکومت می پردازند. بنیاد های مالی به خوبی می دانند چگونه، بدون ابراز مخالفت آشکار با این «ایده ی ملی»، دوشنبه را آرام کنند. گزارش های سپتامبر ۲۰۱۴ به مذاق صاحب منصبان تاجیک خوش آمد:« با توجه به شیوه مدیریتِ در نظر گرفته شده و معیار های نظارتِ توصیه شده و بر اساس هنجار های بین المللی امنیت، هر نسخه ی طرح پیشنهادی سد راغون را قابل اجرا یافتیم.»(۹)
و این بیانیه، همان طور که خانم سعیدوا در نامه ی فوریه ی ۲۰۱۳ ذکر کرده بود، ازبک ها را از وجود «برنامه ای قبلی» مطمئن کرد.
ریاست جمهوری، پشت فرمان بولدوزر
در حال حاضر، اهدا کنندگان بین المللی بودجه سد، دیگرچندان خواست تأمین این پروژه را ندارند. ترس آنان از سرازیر شدن منافع این پروژه به جیب خانواده ی ریاست جمهوری به جای ملتش است. «طبق گزارشات یک بنیاد مالی بین المللی، این خانواده هم اکنون از منافع تالکو بهره می برد. مدارک زیادی دال بر نپرداختن بدهی های تالکو به برق تاجیک ( مؤسسه ی ملی برق) است تا منافع بیشتری به جیت سهامداران سرازیر شود.»
آیا مرگ کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان، که روابط بسیار بدی با هم شأن تاجیک خود داشت، باعث دگرگونی این اوضاع می شود؟ بلافاصله پس از مرگ وی، آقای رحمان طی پیامی ابراز علاقه به از سرگیری روابط با جانشینش، چوکاک میرزیو( منتخب در ۴ دسامبر ۲۰۱۶) کرد. به نشانه ی اعلام رسمی از سر گیری ساختان راغون، تصویر آقای رحمان سوار بر بولدورزی، برای رهبری عملیات گرداندن مسیر دورخانه وخش، همه جا پخش شد. چند ماه پیش، وی اعلام کرد که قراردادی به میزان ۹ ,۳ میلیارد دلار با BTP ایتالیا، شرکت سالینی امپرگیلو امضا کرده و ۹۵,۱ میلیارد آن را دریافت و به بودجه ی ملی واریزکرده است. تاشکند اعتراضی نکرد. بسیار ی از ناظرین، این سکوت را سرآغاز همکاری تاجیکستان و ازبکستان دانسته اند.
یاد داشت ها
۱-
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%A7
۲ـ به ارز دلار آمریکایی در سال ۲۰۱۵. بانک جهانی
۳ ـ در تاجیکستان و بخصوص شهر دوشنبه، شایع است که ساختمان های بزرگ ( هتل های نیمه کاره متعدد) راهی برای پولشویی است. مترجم
ـ و در میانشان، بسیاری ایرانی اند. مترجم ۴
۵-
Marie Coiffard, « Les déterminants et impacts macroéconomiques des transferts de fonds des migrants : une analyse du cas des pays fortement dépendants », thèse de doctorat en sciences économiques, université de Grenoble, 2011.
۶ ـ مترجم: حتی قبل از آن هم کارگران تاجیکی در روسیه مورد حملات نژاد پرستانه فرار گرفته و قتل آن ها امری جاری بود.
۷-
Kai Wegerich, « Hydro-hegemony in the Amu Darya Basin »,Water Policy, vol. 10, no 52, Londres, 2008.
۸-
Coalition militaire conduite par l’Organisation du traité de l’Atlantique nord (OTAN) de 2001 à ۲۰۱۴.
۹-
« Techno-economic assessment study for hydroelectric construction project », Banque mondiale, Washington, DC, 1er septembre 2014.
مطالب ضمیمه
رو در رو با «برادر بزرگتر» ازبک
تاریخ تأسیس جمهوری سوسیالیست شورایی تاجیکستان، به سال ۱۹۲۹ می رسد. به گفته ی تاریخ دان بریتانیایی، پل برنی، این سرزمین از سال ۱۹۲۴،جمهوری مستقلی بود در بطن ازبکستان، و نیز پاسخی به «ناسیونالیسم پان ترکی که احترامی برای تاجیک ها و زبان فارسی شان قایل نبود.» (۱) بدین لحاظ، ملی گرایی، نه دلیل تشکیل تاجیکستان، که با تاجیکستان زاده شد.» تاجیک ها که قبلا هویت خود را بر اساس قومیت تعریف نمی کردند، خود را در بحبوحه مهندسی «ملی» بلشویکی یافته و برای یافتن مکان خود بین ملل شوروی، مجبور به فاصله گرفتن از ازبک ها شدند. از آن طرف، ازبکستان، که از تقبل از دست دادن بخشی از کشور خود سر باز می زد،نه قومیت، بلکه مرزهای طبیعی را برای مرز کشی مناسب می دید. به گفته ی پرویز مولوجونو کارشناس سیاسی: « تاشکند هنوز به ازبکستان بزرگ می اندیشد و هنوز وجود تاجیکستان را عمیقا به رسمیت نمی شناسد.»
از زمان استقلال، رهبران تاجیک، با تکیه به ملی گرایی، در صدد مشروعیت بخشیدن به کشورند و این خود یکی از دلایل خواست ساخت سد راغون است. مخالفت بیست ساله ی «برادر بزرگتر» فقط به پافشاری بیشتر تاجیکستان دراین امر انجامیده است. اگر چه ارتفاع این سد تابع ظوابط فنی است (مانند رسوبات زیاد رودخانه وخش، که از عمر آن می کاهد)، همان طور که آقای برنارد روئو، کاردار سابق بین المللی در آسیای مرکزی ابراز می کند : «آشکارا، برای ساخت این سد، باید عالی ترین امکانات را گر د آورد.» (۲)
۱-
Paul Bergne, The Birth of Tadjikistan National Identity and the Origins of the Republic, I. B. Taurus, Londres, 2007, p. 103.
۲-
Bernard Rouault, « L’eau, source de tensions régionales en Asie centrale. Au travers de l’exemple du projet du barrage de
Rogoun », mémoire de recherche en master 2, Institut d’études politiques de Toulouse, 2010.
اهرمی سیاسی برای مسکو
با ابراز موافقت با ارتفاع ۳۳۵ متری سد راغون، مسکو سعی در کنترل پرجمعیت ترین کشور آسیای میانه را داشته است ( ازبکستان ۳۰ میلیون و تاجیکستان هشت میلیون نفر جمعیت دارند).
در ۲۰۰۴، زمانی که روابط بدی بین ازبکستان و روسیه برقرار بود، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، وعده ی پرداخت ۲ میلیارد دلار را به تاجیکستان داد. برای تأمین این مقدار، آقای پوتین چشم بر دست و دلبازی مدیر آلومینویم سازی روسال، آقای اولگ دریپساکا، که در دوران بوریس یلتسین میلیاردر شده بود، داشت. سرمایه گذاران روس، برای تولید با آرامش خاطر و بری بودن از تحقیقات ضد فساد، نیازمبرم به همکاری مالی و سیاسی با دولت در امور داخلی و خارجی دارند. در این چشم انداز است که روسال به سرمایه گذاری برای پایان سد راغون، بازسازی ریخته گری کارخانه ی آلومینیوم سازی تورسون زاده و برپا کردن تأسیساتی جدید، دعوت شده است. در عوض، سرمایه گذار اکثر کنترل سد و مشارکتی ساده دربودجه ی کارخانه ی آلومینیوم سازی تورسون زاده خواهد داشت. در آن زمان، تاجیکستان نگران واگذاری ٪۲۰ درصد تولید ملی و ٪۶۰ صادراتش به روسیه بود.
اما با فاجعه ی آدیجان، روز ۱۳ مه ۲۰۱۵ در بخش ازبکی دره ی فرغانه، تاجیکستان دیگر نیازی به رد کردن کمک روسیه ندارد. اسلام کریموف، رئیس جمهوری ازبکستان، اعتراضات جنبش پروتستان را بخون کشیده (که به ۱۷۸ کشته وبه گفته ی برخی سازمان های حکومتی صد ها نفر کشته)، وبا متهم ساختن ایالات متحده در تحریک شورش، به آغوش مسکو پناه برد.
نتیجه: روسیه دیگر احتیاجی به تهدید ازبکستان درسرمایه گذاری برای اتمام ساختمان راغون ندارد. هم فشار بر تاشکند و هم ارتفاع سد راغون کاهش یافت. و در این میان، روسال که نفعی در این پروژه نداشت، نفس راحتی کشید. در سال ۲۰۰۷، این طرح به طور رسمی، به لحاظ عدم توافق بین روسال و بنگاه مسؤل بازسازی کارخانه آلومینیوم سازی، کاملا رها شد.
از آن زمان، ازبکستان از مسکو فاصله گرفته و دوباره چشم امید به واشنگتن دوخته است و در ۲۰۱۳، برای به دست آوردن دل ایالات متحده، با گشایش دفتر ارتباطی اوتان (پیمان آتلانتیک شمالی) در تاشکند موافقت کرد. با مرگ رئیس جمهور کریم اف در ۲ سپتامبر ۲۰۱۶ و به قدرت رسیدن آقای چوکاک میرزیویو که با کرملین نزدیک است، روابط این دو کشور هر چه مستحکم تر می شوند.
