تأثیر جادوی هومیوپاتیک بر فرهنگ عامه (مطالعه­ موردی شهرستان نجف­آباد)

محقق در این تحقیق برای شناخت و بررسی علت نهانی برخی رفتارها، آداب و رسوم و باورهای جامعه­ی مورد بررسی به عنوان بخش هایی از فولکلور آن جامعه در چارچوب نظریه­ی تطورگرایی کلاسیک سر جیمز فریزر و با استفاده از برخی فنون روش تحقیق کیفی به جمع آورری اطلاعات از شهرستان نجف آباد به عنوان میدان تحقیق پرداخته است. محقق با توجه به اطلاعات بدست آمده از میدان تحقیق چنین نتیجه گیری می­کند که بسیاری از باورها و آداب و رسوم این جامعه بر اساس جادوی هومیوپاتیک یا قانون شباهت شکل گرفته است و در واقع مردم در جوامع سنتی برای رسیدن به بسیاری از اهداف و مقاصد خود و جلوگیری از وقوع برخی اتفاقات ناگوار بر پایه­ی باور به قانون تشابه دست به اقداماتی می زدند تا از طریق آن بتوانند خواست روزگار را مطابق با خواست خود تغییر دهند…

چکیده

محقق در این تحقیق برای شناخت و بررسی علت نهانی برخی رفتارها، آداب و رسوم و باورهای جامعه­ی مورد بررسی به عنوان بخش هایی از فولکلور آن جامعه در چارچوب نظریه­ی تطورگرایی کلاسیک سر جیمز فریزر و با استفاده از برخی فنون روش تحقیق کیفی به جمع آورری اطلاعات از شهرستان نجف آباد به عنوان میدان تحقیق پرداخته است. محقق با توجه به اطلاعات بدست آمده از میدان تحقیق چنین نتیجه گیری می­کند که بسیاری از باورها و آداب و رسوم این جامعه بر اساس جادوی هومیوپاتیک یا قانون شباهت شکل گرفته است و در واقع مردم در جوامع سنتی برای رسیدن به بسیاری از اهداف و مقاصد خود و جلوگیری از وقوع برخی اتفاقات ناگوار بر پایه­ی باور به قانون تشابه دست به اقداماتی می زدند تا از طریق آن بتوانند خواست روزگار را مطابق با خواست خود تغییر دهند.

واژگان کلیدی

فرهنگ عامه، جادو، قانون شباهت یا هومیوپاتیک.

مقدمه و بیان مسئله

با مطالعه­ی فرهنگ در جامعه­ی امروزی متوجه حضور میراثی به جا مانده از گذشتگان تحت عنوان فولکلور در جامعه می شویم که به عنوان جزئی از فرهنگ، بسیاری از رفتارها و باورها را در جامعه شکل می­دهد و با وجود غیر عقلانی بودن در بسیاری جهات و عدم اعتقاد به آن از سوی بسیاری از مردم همچنان به حیات خود ادامه می­دهند. کلمه­ی فولکلور Folklore نخستین بار توسط جی تامس باستان شناس انگلیسی (۱۸۸۵ م) وضع شد. فولکلور از دو جزء Folk به معنی مردم، عامه، توده و Lore به معنی دانش، آگاهی، دانستنی و معلومات تشکیل شده است. در کل مترجمان پارسی زبان در برابر کلمه­ی فولکلور اصطلاحات فرهنگ مردم، فرهنگ توده، دانستنی­های عوام و… را آورده­اند (بیهقی، ۱۳۶۵: ۱۸). البته امروزه برخی مورخان عبارات “فرهنگ عامه” و “فرهنگ مردم” را معادلی مناسب و گویا برای فولکلور نمی­دانند. چرا که فرهنگ با قلمرو وسیع موضوعی خود نه محدود به فولکلور و نه منحصر به عوام می شود و از طرفی دیگر نیز باورهای فولکلوری در تمامی گروه­ها و اقشار جامعه اعم از خواص و عوام وجود دارد. بنابراین نمی توان فولکلور را معادل فرهنگ دانست، بلکه باید آن را جزئی از مجموعه اعمال و رفتار فرهنگی به حساب آورد (روح­الامینی، ۱۳۸۴:۸۱، ۸۲). سی اس برن فولکلور را در سه مقوله­ی اصلی و چندین مقوله­ی فرعی قرار می­دهد:

۱-باورها، عرف و عادات که شامل طب و طبابت، سحر و جادو، معجزات و… می­گردد.

۲-آداب و رسوم که شامل شعائر و مناسک، مشاغل و پیشه­ها، تقویم، جشن­ها، بازی­ها و… می­گردد.

۳-ادبیات شفاهی که شامل داستان­ها، ترانه­ها، ضرب­المثل­ها و…می­گردد (بیهقی، ۱۳۶۵: ۲۱).

محققان در تعریف فولکلور علاوه بر طبقه­بندی­های ذکر شده، فولکلور را دارای ویژگی­هایی چون دیرینگی، محسوب شدن به عنوان شناسنامه­ی فرهنگی و بخشی از میراث فرهنگی جامعه، اختصاص داشتن به قلمرو معین، جمعی و گروهی بودن مالکیت فکری و فرهنگی (حبیبی درگاه، ۱۳۸۸: ۳۳- ۳۷) و همچنین انتقال شفاهی، برآورده ساختن آمال فرهنگی و هنری مردم، سرو کار داشتن با زندگی واقعی و آموزش و راهنمایی انسان در موقع خطر می­دانند (سیپک، ۱۳۸۴: ۵).

چنانچه گفته شد بسیاری از باورها، افکار و اعمال مردم در هر جامعه­ای ریشه در فولکلور آن جامعه دارد. سحر و جادو نیز به عنوان بخش­هایی از فولکلور هر جامعه در شکل گرفتن بسیاری از این باورها و اعمال تأثیر داشته­اند. طبق تعریف مردم­شناسان، جادو به یک سری فعالیت­های تشریفاتی گفته می­شود که توسط یک شخص با تجربه در جهت مجبور کردن و دستکاری نیروهای ماوراء الطبیعه برای بدست آوردن اطلاعات درباره­ی ناشناخته­ها، آینده و علت برخی اتفاقات و رفتار کردن در جهت مقاصدی خاص انجام می­شود (Frankle and Stein, 2005). مالینوفسکی در تعریف جادو با تقسیم جهان اجتماعی به دو حوزه مقدس و کفرآمیز، مذهب و جادو را متعلق به حوزه مقدس و علم را متعلق به حوزه کفرآمیز می­داند. وی معتقد است جادو در جهت رسیدن به یک هدف و نتیجه­ی نهایی واضح و صریح در جایی که دانش با شکست روبرو می­شود، انجام می­گردد (Neumann, 2006). از زمان ظهور علوم اجتماعی و مطالعات مذهبی جادو یک موضوع مرکزی در ادبیات نظری این رشته­ها به حساب می­آمده است.بین قرن­های ۱۶ و ۱۸ با شروع دگرگونی­های سیاسی و اقتصادی در کشورهای اروپایی و همزمان با اجرای برنامه­های توسعه­ای برای غلبه بر جهان غیر اروپایی موج وسیعی از اطلاعات مذهبی و جادویی از مسیونرها و مکتشفین گردآوری شد (Styers, 2004). اطلاعات جمع­آوری شده پیرامون جادو و مذهب از سراسر جهان اروپایی و غیر اروپایی با وجود دو انقلاب رسانه­ای؛ کتاب و اینترنت با سرعت و حجم بسیاری اشاعه یافت و بدین طریق طی یک پارادوکس، روشنفکران عقل­گرای مدرن ناخواسته به انتشار نوشته­هایی در زمینه عمومی جادو و رمزگرایی کمک کردند (Doering-Manteuffel, 2011). نظریه­پردازانی چون تایلر، موس، دورکیم، فروید، مالینوفسکی و وبر بر این باور هستند که برای فهم جوامع انسانی بایستی به درکی از جادو دست یابیم. بسیاری از این نظریه­پردازان، جادو را وجه تقابل جامعه­ی مدرن و به عنوان خواهر نامشروع مذهب تعیین­کننده­ی ماهیت و مرزهای مذهب و از طرفی نوعی میانجی در ایجاد رابطه بین مذهب و علم می­دانند و بر این اعتقاد هستند که شناخت جادو برای کشف ماهیت، ارزش­ها و محدودیت­های مدرنیته لازم است (Styers, 2004). محقق در این تحقیق قصد دارد تا با بررسی بخشی باورها و آداب و رسوم جامعه­ی مورد مطالعه به عنوان بخش­هایی از فولکلور آن جامعه، تأثیر جادوی مبتنی بر قانون شباهت را در ایجاد آن باورها و اداب و رسوم دریابد تا بتواند از این طریق به شناخت معنای بسیاری از اعمال و رفتار مردم در جامعه­ی مورد مطالعه دست یابد. از سوی دیگر محقق قصد دارد تا روند حضور این عناصر را در باورهای مردم در جامعه­ی متمدن امروزی همگام با عناصری چون علم و مذهب نشان دهد.

چارچوب نظری

تطورگرایی کلاسیک

در سنت فلسفی تطورگرا عمدتاً باور به یک سیر پیش­رونده در عقل و قوای فکری انسان در طول یک “خط تاریخی” وجود دارد (فکوهی، ۱۳۸۱: ۱۲۷). جریان تطورگرا که بر پایه­ی باور به وحدت روحی نوع انسان شکل گرفته است؛ در ابتدا یک فلسفه­ی غایت­شناسانه بر اساس باور به اصل تکامل و گذاری دائم از سادگی به پیچیدگی در جهان طبیعی و انسانی و سپس نوعی جبرگرایی تاریخی در عبور از مراحل خاص با توجه به عاملی غالب به حساب می­آید (ریویر، ۱۳۷۹: ۵۴، ۵۵).

سر جیمز جورج فریزر

فریزر آخرین فرد از مکتب تکامل کلاسیک انگلیس به شمار می­رود. وی به عنوان انسان­شناس کتابخانه­ای داده­های خود را از لا­به­لای گزارش­های میدانی پژوهشگران دیگر بدست می­آورد (فرخ­نیا، ۱۳۸۲: ۹۹، ۱۰۰). بر اساس اندیشه­ی فریزر نگاه انسان ابتدایی به جهان با نگاه انسان متمدن متفاوت است. وی اعتقاد دارد که مهم­ترین عنصر در زندگی انسان ابتدایی جادو است (فرخ­نیا، ۱۳۸۲: ۱۰۲). فریزر در روند تکاملی­اش (جادو، دین و علم)، جادو را یک مرحله­ی ابتدایی و متمایز از مذهب می­داند، چرا که جادو بر مبنای عمل مستقیم پایه­گذاری شده و بر خلاف مذهب برای رسیدن به هدف به دستکاری و مداخله در نیروهای ماوراء­الطبیعه می­پردازد و نه ترغیب و تشویق این نیروها (Frankle and Stein, 2005). به همین علت بود که جادو را سلطه­آمیز و دین را لابه­آمیز معرفی می­کرد (گاربارینو، ۱۳۷۷: ۶۲). بنا بر نظر فریزر دین از نوعی جادوی نخستین ریشه می­گیرد که علم آن را اصلاح می­کند (ریویر، ۱۳۷۹: ۵۹). فریزر به همراه نظریه­پردازانی چون تایلر و مالینوفسکی جادو را یک علم و هنر کاذب می­داند (Neumann, 2006) که برای مهار طبیعت توسط بشر ابتدایی بر پایه­ی شناخت انسان ابتدایی ازتصور طبیعت یکنواخت حاصل شده است و در مقابل دین را شفاعت و دلجویی از قدرت­های برتر از انسان برای هدایت و کنترل جریان طبیعی زندگی انسان (فرخ­نیا، ۱۳۸۲: ۱۰۶). فریزر برای ایجاد رابطه بین مرحله­ی نخست تطور یعنی جادو و مرحله­ی نهایی آن علم نیز به تشریح شباهت­های میان این دو می­پردازد. وی در هر دوی آن­ها به تمایل انسان­ها برای یافتن قوانین طبیعی و به کار بردن آن قوانین در جهت سلطه یافتن بر طبیعت اشاره می­کند (فکوهی، ۱۳۸۵: ۳۹). طبق نظر ربکا استین و فیلیپ استین (۲۰۰۵) علت استفاده از جادو به جای علم به خصوص در جامعه معاصر رسیدن به یک پایان مطلوب در جایی­ست که علم پاسخ­گو نیست (Frankle and Stein, 2005). فریزر در تحقیقات خود پیرامون جادو به دو اصل جادویی “قانون وضعیات مشابه” و “قانون وضعیات ساری” که هنوز هم متداول هستند اشاره می­کند (گاربارینو، ۱۳۷۷: ۶۲). طبق نظر فریزر در قانون وضعیات مشابه یا همان جادوی هومیوپاتیک اصل بر این است که شباهت سطحی، شباهت عمیق را بدنبال دارد و در نتیجه تصویر قابل انتقال به واقعیت است (Lindeman et al., 2000). در این قانون که مبنای جادوی تقلیدی است، افراد سعی می­کنند بر اثر تقلید و نمایش کوچکی که با کمک افراد نیرومند انجام می­دهند بر قوا یا پدیده­های طبیعی به واسطه­ی کار مصنوعی خود اثر گذاشته و بدین وسیله عمل مورد نظر خود را تحقق بخشند (فرخ­نیا، ۱۳۸۲: ۱۰۴). در قانون دوم یعنی قانون تماس یا قانون سرایت اعتقاد بر این است چیزهایی که زمانی باهم تماس داشتند، پس از قطع تماس جسمی نیز از دور بر هم اثر می­گذارند (فریزر، ۱۳۸۲: ۸۷). از نظر فریزر جادوی تماسی پیشرفته­تر و پیچیده­تر از از جادوی تقلیدی است؛ زیرا که جادوی مبتنی بر تماس تنها از دست جادوگر یک قبیله بر می­آید و هیچ کس دیگری قادر به انجام آن نیست، حال آن که بسیاری از افراد قادر به انجام جادوی تقلیدی هستند (فرخ­نیا، ۱۳۸۲: ۱۰۴، ۱۰۵). فریزر در تحلیل دو اصل بزرگ جادویی، هر دو اصل را مبتنی بر تداعی معانی می­داند؛ یکی از لحاظ شباهت و دیگری از لحاظ سرایت. وی معتقد است که در عمل غالباً این دو شاخه در هم می­آمیزند و تحت عنوان جادوی همدلانه (سمپاتیک) درک می­شوند، چرا که هر دو بر آنند که چیزها از طریق همدلی مرموزی از راه دور بر هم اثر می­کنند و انگیزه از یکی به دیگری انتقال می­یابد (فریزر، ۱۳۸۲: ۸۸).

جادوی هومیوپاتیک

در جادوی هومیوپاتیک اصل بر این است که هر چیزی همانند خود را می­سازد و یا هر معلولی شبیه علت خود است (فریزر، ۱۳۸۲: ۸۷). جادوی شبیه سازی یکی از انواع جادوی هومیوپاتیک به حساب می­آید. در این نوع جادو برای رسیدن به یک هدف یا واقعیت به شبیه سازی یا تصویر سازی آن واقعیت می­پردازیم. نمونه­های این جادو را که از قدیمی­ترین انواع جادو است بر دیوارنگاره­های غارهای پارینه­سنگی می­توان دید. انسان ابتدایی با ترسیم یک شکار موفق بر دیوار غارها از طریق جادوی شبیه­سازی سعی در ایجاد یک شکار موفق در واقعیت، مشابه با تصویر دارد (Frankle and Stein, 2005). افراد معتقد به جادوی هومیوپاتیک آن را مبتنی بر روابط علی می­دانند. اما از آنجا که در هر رابطه­ی علی بنا بر تعریف هیوم (۱۹۷۷) حضور همزمان سه عامل، مقدم بودن علت بر معلول، پیوستگی علت و معلول و ارتباط منظم آن­ها ضروری است، ادعای مطرح شده توسط این افراد به طور علمی قابل اثبات نیست.ارتباط مفهوم علیت با عنصر مکان طرفداران جادوی هومیوپاتیک را بر آن می­دارد تا برای ایجاد معلول مورد نظرشان به نزدیکی مکانی علت با مکانی که معلول قرار است در آن نمود پیدا کند برای کمتر شدن فاصله­ی زمانی انتقال سیگنال فرستاده شده از علت به محل مورد نظر، توجه نمایند (Walach, 2000).

از مهم­ترین زمینه­های کاربرد قانون شباهت یا هومیوپاتیک در جوامع ابتدایی و همین­طور جامعه­ی مدرن امروزی، زمینه تغذیه و سلامتی است که نمونه­های بسیاری از آن در مجله­ها و کتاب­های سلامتی امروزی دیده می­شود. برای مثال می­توان به نوشیدن مایعات قرمز برای بهبودی بیماری­های خونی و داروهای گیاهی تهیه شده از برگ­های قلبی شکل برای برطرف کردن بیماری­های قلبی اشاره کرد (Lindeman et al., 2000).

روش جمع­آوری داده­ها

در انتخاب روش تحقیق همواره باید تناسب روش و موضوع تحقیق مد نظر قرار گیرد. گاه امکان مطالعه­ی سؤالات مورد بررسی در محیط بسته و به صورت طرح­های آزمایشی وجود ندارد و بدلیل پیچیدگی موضوع و سؤالات مورد نظر محقق نمی­تواند پدیده­ها را به صورت منفرد تبیین نماید. در این موارد استفاده از روش تحقیق کیفی برای پرداختن به شرایط زمینه­ای و مواجهه با پیچیدگی­های تحقیق ضروری به نظر می­رسد؛ چرا که موضوعات تحقیق در روش کیفی در کلیتشان و نه به صورت منفرد بررسی می­شوند (فلیک، ۱۳۸۷: ۱۶). بنا بر مطالب ذکر شده پیرامون توجه به موضوع و نوع سؤالات برای تعیین روش انجام تحقیق، محقق روش تحقیق کیفی را جهت بررسی موضوع و جمع­آوری اطلاعات از شهرستان نجف­آباد[۱] به عنوان میدان تحقیق برمی­گزیند. از جمله روش­های تحقیق کیفی روش مردم­نگاری است. این روش که ریشه در انسان­شناسی فرهنگی و مکتب جامعه­شناختی شیکاگو دارد، امروزه به عنوان مجموعه­ای از تکنیک­ها در رشته­های مختلف مورد استفاده قرار می­گیرد (محمدپور، ۱۳۸۴: ۷۶). روش مردم­نگاری تلاش دارد تا فرآیندهای اجتماعی را از درون و از طریق مشارکت در جریان رویدادها درک کند (فلیک، ۱۳۸۷، ۲۶). محقق در این تحقیق از تکنیک­های روش مردم­نگاری که عبارت از: مشاهده، مشاهده مشارکتی، مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک است جهت گردآوری داده­ها استفاده کرده است.

پیشینه­ی تحقیق

-استاد­آقا (۱۳۸۸)به بررسی مردم­شناختی فالگیری در زندگی روزمره مردم مرکز شهر تهران می­پردازد. وی در چارچوب نظریه­ی ساختاری- کارکردی و روش تحقیق کیفی به جمع­آوری مطالب در رابطه با موضوعاتی چون انواع فال­های رایج در جامعه، کارکردها و ساختار فال­گیری می­پردازد و در نهایت بدین نتیجه می­رسد که وجود فال­گیری در جامعه­ی معاصر نشان از کارکرد آن در زندگی افراد دارد و به همین جهت است که به طور مداوم خود را متناسب با شرایط حاکم بر جامعه تغییر داده و باز تولید می­کند.

-ریاضت (۱۳۸۴) به بررسی مردم­شناختی گرایش دختران ۱۵ – ۱۸ سال به فال و فال بینی در تهران می­پردازد. وی با توجه به روش تحقیق کیفی به جمع­آوری اطلاعات از میدان تحقیق پرداخته و چنین نتیجه می­گیرد که اطلاع از آینده و پیش­بینی آن به خصوص در امر ازدواج، دختران بسیاری را در سنین نوجوانی به سمت فال و فال­گیری سوق می­دهد.

سؤالات تحقیق

-عناصر جادویی به چه نحوی بر فرهنگ عامه تأثیر می­گذارد؟

-میزان تأثیر­پذیری فرهنگ عامه از عناصر جادویی در جامعه­ی معاصر نسبت به گذشته با چه تغییراتی روبرو بوده است؟

آداب و رسوم مربوط به ازدواج

مراسم ازدواج به عنوان یکی از مراحل گذار در هر جامعه­ای آداب و رسوم خاصی را در بر می­گیرد. در شهرستان نجف­آباد نیز ازدواج بنا بر اعتقادات افراد، آداب و رسومی را به خود اختصاص می­دهد، که البته بسیاری از این آداب و رسوم امروزه به دست فراموشی سپرده شده­اند و مگر توسط عده­ اندکی از خانواده­ها اجرا نمی­گردند. برخی از این آداب و رسوم نیز معانی خود را از دست داده­ و دیگر نه به عنوان یک باور یا اعتقاد بلکه تنها به عنوان یک رسم و یک سنت باقی مانده از گذشتگان در زندگی مردم حضور دارند. همان­طور که در بخش نظریه نیز اشاره شد رسیدن به یک پایان مطلوب و نتیجه­ی دلخواه مهم­ترین هدفی­ست که افراد را به استفاده از جادو سوق می­دهد (Frankle and Stein, 2005). تلاش برای خوشبخت شدن عروس و داماد به عنوان یک هدف مطلوب باعث شده است که خانواده­ی دو طرف ترفندهای خاصی را برای این منظور در نظر بگیرند که از آن جمله می­توان به مواردی که در ادامه می­آید اشاره کرد:

-دور نمودن زن سیاه بخت (شوهر مرده یا مطلقه) از سر سفره­ی عقد، کمک گرفتن از یک زن جوان و خوشبخت برای آماده کردن جای خواب عروس وداماد و ساییدن قند در بالای سر آن­ها و استفاده از یک آرایشگر خوشبخت برای آرایش و آماده کردن عروس؛ چرا که اعتقاد بر این است که افراد می­توانند از طریق شباهت بر عروس اثر گذاشته و موجبات خوشبختی و یا بدبختی او را فراهم آورند. مردم سنگسر بر این اعتقادند که خوابیدن یک پیرزن در جای خواب عروس و داماد باعث طول عمر آنها خواهد شد (میرنیا، ۱۳۶۹: ۲۴۴).

-در اعتقادات و آداب و رسوم شهرستان نجف­آباد علاوه بر اثر گذاری اشخاص بر همدیگر به اثرگذاری خوراکی­ها در زندگی برمی­خوریم. اعتقاد بر این است که شیرینی­هایی چون قند و عسل از طریق قانون شباهت منجر به شیرین شدن زندگی زوج خواهند شد. به همین جهت در حین خوانده شدن خطبه­ی عقد بر سر عروس و داماد قند ساییده می­شود و پس از اتمام خطبه و شنیدن جواب بله از طرف عروس و داماد نیز زوج در دهان همدیگر عسل می­گذارند و حتی در شب عروسی نیز قبل از وارد شدن زوج به خانه، عروس مقداری عسل بر بالای درب ورودی منزلشان می­زند و همه­ی این موارد به این دلیل است که شیرینی قند و عسل از طریق ایجاد شباهت باعث شیرین شدن زندگی عروس و داماد می­گردد.

-از دیگر موارد استفاده از قانون تشابه در مراسم ازدواج می­توان به قرار دادن گندم و نان در سفره­ی عقد اشاره کرد. از آنجایی که نان و به تبع آن گندم نقش به سزایی در تغذیه­ی مردم دارند؛ مردم از آنها به عنوان برکت خانه نام می­برند و معتقد هستند که با قرار دادن آنها در سفره­ی عقد برکت را به خانه­ی زوج جوان انتقال می­دهند. علاوه بر این در شب عروسی سفره­ای شامل نان و پنیر به دور کمر عروس می­بندند تا با بردن این نان به خانه­ی جدیدش برکت را نیز به آن خانه انتقال دهد. در این موارد نیز می­بینیم که مردم با گذاشتن نان و گندم بر سر سفره­ی عقد و انتقال آن به خانه­ی عروس و داماد با توجه به جادوی تقلیدی یا شباهت سعی دارند تا چرخه­ی روزگار را به تقلید از این اعمال واداشته تا بدین طریق برکت و فراوانی به خانه زوج انتقال یابد.

-یکی دیگر از موارد مهم در خانه برای عروس و خانواده­اش تسلط داشتن عروس بر داماد است. عده­ای بر این عقیده­اند که اگر یکی از زوجین در شب عروسی به محض ورود به خانه پای خود را بر روی پای دیگری گذارد، فرد مسلط و برتر در زندگی­اش خواهد شد.

در این جا نیز شباهت بین بالا بودن پا و بالا بودن در زندگی را می­بینیم. مورد دیگر در این رابطه گاز گرفتن انگشت در حین گذاردن عسل در دهان همدیگر است. در اینجا نیز اعتقاد بر این است که هر یک از زوجین دست دیگری را گاز گرفت زور خود را ثابت کرده است و این زورمند بودن به زندگی واقعی­اش منتقل خواهد شد. البته هرچند این رسوم در مراسم ازدواج هنوز به خصوص از جانب دختران اجرا می­شوند، اما عموماً جنبه­ی اعتقادی خود را از دست داده­ و صرفاً جنبه­ی تفننی دارند.

-از آنجا که یکی از مهم­ترین اتفاقات در زندگی زوج در جامعه­ی پدرتبار تولد فرزند پسر است، خانواده­ها در جهت خوشبختی بیشتر عروس و داماد در این مورد نیز اعمالی را انجام می­دهند که بسیاری از این اعمال نیز بر پایه­ی قانون تشابه شکل گرفته است. از جمله­ی این رسوم می­توان به گذاردن نوزاد پسر یا پسر بچه بر روی زانوان عروس بعد از اتمام خطبه­ی عقد و یا گذاشتن کلاه پدر عروس در شب عروسی بر سر عروس اشاره کرد. در هر دوی این موارد باز هم با قانون تشابه روبرو هستیم. پسر بچه و پدر عروس هر دو از جنس مذکر هستند و این منجر به اثرگذاری بر عروس از طریق ایجاد شباهت و پسر شدن اولین فرزند آن عروس می­گردد.

-از دیگر موارد برای خوشبختی عروس و داماد دفع کردن چشم و جادو از زندگی آن­هاست. خانواده­ها از طریق دود کردن اسفند (اسپند) و گذاردن قفل و یا قیچی باز بر سر سفره­ی عقد و بستن آن پس از جاری شدن خطبه و دوباره گشودن آن در شب عروسی و همچنین زدن تخم مرغ بر بالای درب خانه و اتاق عروس جادو و چشم بد را از زندگی عروس و داماد دفع می­کنند. اعتقاد بر این است که همراه با دود کردن اسفند و ترکیدن اسفندها و همچنین ترکیدن تخم مرغ­های زده شده بر بالای درب خانه، چشم حسودان نیز می­ترکد و در واقع چشم بد آنها از عروس و داماد دفع می­گردد. در مورد قفل نیز وضع به همین منوال است. با بستن قفل باز پس از اتمام مراسم عقد از طریق ایجاد شباهت راه طلسم و جادو به زندگی زوج بسته می­شود و با باز شدن دوباره­ی آن در شب عروسی توسط خانواده­ی عروس در واقع بخت عروس و داماد باز می­شود و به کدخدا شدن[۲] آن­ها کمک می­نماید. اما چنانچه فردی قصد جادو کردن زوج و جلوگیری از خوشبختی آنان را داشته باشد، قفلی که پس از خطبه­ی عقد بسته است را هیچ­گاه باز نمی­کند تا بدین نحو بخت آنها برای همیشه بسته بماند.

-برخی از انواع فال و پیش­گویی

فال بولونی[۳] یکی از انواع فال­های رایج در شهرستان نجف­آباد بوده است. این فال در چهارشنبه سوری و به روایتی چهارشنبه­ی آخر ماه صفر گرفته می­شده است. بدین طریق که گروهی از افراد (عموماً زنان) چند روز پیش از چهارشنبه­ی مورد نظر دور هم جمع شده و هر یک به نیتی، نشانی را که شامل دکمه، سکه، زیور آلات و به طور کلی اشیاء ریز می­شد، داخل کوزه­ای می­انداختند و سپس داخل کوزه را با آب پر کرده و درب آن را با پارچه­ای می­پوشاندند و تا شب چهارشنبه سوری در تنور می­گذاشتند. درون کوزه­ی مربوطه به جز نشانه­های ذکر شده یک عدد بادام به نشانه­ی زمانه، یک چله پنبه به نشانه­ی آسمان، یک عدد سنگ به نشانه­ی زمین و یک سورمه دان، شانه و آیینه برای دختر شاه پریان[۴] می­گذاشتند تا بیاید و در آیینه نگاه کرده، چشمانش را سورمه بکشد، موهایش را شانه بزند و برایشان دعا کند تا فالشان درست بوده و به آرزویشان برسند. برای انجام مراسم در شب چهارشنبه سوری همه­ی افرادی که نشان گذاشته بودند دور هم جمع شده و اشعاری را که از حفظ داشتند می­خواندند و دختر بچه­ای نا بالغ بعد از هر بیت شعر دست در کوزه کرده و بدون نگاه کردن به داخل کوزه یکی از نشان­ها را بیرون می­آورد و بدین طریق شعر خوانده شده جواب نیت صاحب نشان به حساب می­آمد. این مراسم به نام­های فال چل­بیتو در خراسان، فال سمنو در گز و ترانه­ی فال در آذربایجان نیز اجرا می­شده است (میرنیا، ۱۳۶۹: ۲۰۸- ۲۱۲).

از دیگر مراسم مربوط به پیش­گویی و فال­گیری مراسم فال گوش است. این مراسم در شب چهارشنبه و یکشنبه­ی کل سال انجام می­شود. مراسم بدین صورت است که فرد نیت کرده یا شخصی دیگر به نیابت از او (معمولاً کودکی کم سن و سال) در نزدیکی غروب آفتاب که هوا در حال تاریک شدن است و احتمال دیده شدن فرد کمتر بوده است، به خانه­ی یکی از همسایه­ها رفته و در دالان ورودی خانه گوش می­ایستاده است. در این فال اولین کلمه و یا جمله­ی شنیده شده توسط فرد به عنوان جواب فال به حساب می­آمده است. به همین دلیل بوده که مردم در این هنگام روز از موضوعات خوب صحبت می­کردند تا اگر کسی فال گوش ایستاده بود در جواب فالش صحبت­های خوب بشنود. البته لازم به ذکر است که این فال در گذشته بدلیل امنیت بیشتر و شناسا بودن همسایه­ها و در نتیجه باز بودن درب اکثر خانه­ها کاربرد داشته است. در کتاب فرهنگ مردم نوشته­ی علی میرنیا نیز به رسم فال­گوش اشاره شده است (میرنیا، ۱۳۶۹: ۲۰، ۲۱). در هر دو این موارد می بینیم که بر طبق قانون تشابه شعر یا جمله­ی مثبت منجر به وقوع وقایع مثبت و شعر یا جمله­ی منفی منجر به وقوع اتفاقات منفی بر اساس باورهای افراد خواهد شد.

یکی دیگر از موارد پیش­گویی در جامعه­ی مورد نظر که به زنان باردار مربوط می­شده، بدین قرار بوده که چنانچه زن باردار می­خواست جنسیت کودک خود را تشخیص بدهد با نیت فوق از خانه بیرون آمده و در مسیر حرکت خود شیئی را جستجو می­کرد. در این مورد نیز بر اساس قانون تشابه؛ دخترانه یا پسرانه بودن شیء جنسیت کودک را مشخص می­کرد. برای مثال سنجاق وسیله­ای دخترانه به حساب می­آمد.

-نمونه­هایی از جادو

یکی از انواع جادوهایی که برای ایجاد مشکل در زندگی دیگران به کار می­رفته است، ترکیبی از تخم جارو، پوست سیر، پوست تخمه­ خربزه[۵] و روده­ی سگ و یا گوسفند است. در این جادو بر اساس اصل شباهت با گره زدن روده سگ و یا گوسفند، گره­ای در زندگی فرد مورد نظر ایجاد می­شود و بنا بر همین اصل با خشک شدن روده گره زده شده، زندگی آن شخص نیز خشک می­شود. در این جادو که یکی از بدترین انواع جادو در نجف­آباد به حساب می­آمده است، همه­ی مواد ذکر شده را در کیسه­ای گذاشته و روی آن را با قیر سیاه می­پوشاندند و کیسه را در چاهی بسته همچون چاه حمام[۶] می­انداختند تا بدین طریق جادو بهتر عمل کند. انتخاب چاه و استفاده از قیر سیاه بدین دلیل بوده که سیاهی هر دو با ایجاد تشابه باعث سیاهی زندگی فرد می­شده و در واقع به بهتر عمل کردن جادو کمک می­نموده است.

یکی دیگر از انواع جادو که برای بر هم زدن رابطه­ی دو شخص (عموماً زن و شوهر)[۷] و جدا کردن آنها از همدیگر به کار می­رفته است، بستن دو عروسک از پشت به همدیگر بوسیله­ی سوزن و سنجاق است. در این مورد نیز عروسک­ها را در پارچه­ای سفید بسته، قیر گرفته و در آب لجن یا همان چاه بسته و گاه حتی در گوشه­ای تاریک از خانه­ی فرد مورد جادو می­گذارند. یکی از زنان مورد مصاحبه می­گفت:” یکبار که راه آب حمام عمومی بسته شد، از جلوی راه آب کیسه­ای قیر گرفته در آوردند که داخل کیسه دو عروسک پشت به هم قرار داشتند”. در این نوع جادو نیز بنا بر اصل شباهت بستن دو عروسک از پشت سر به همدیگر باعث جدا شدن افراد مورد نظر می­شود.

جادوی دیگری که در مصاحبه­ها بدان اشاره شد ، برای نابود کردن فرد مورد جادو استفاده می­شود. در این نوع جادو تکه­ای چربی را به نخی بسته و در داخل قبری قدیمی آویزان می­کنند. در این جادو نیز بنابر اصل تشابه آب شدن و در نهایت خشک شدن چربی به آب شدن و مرگ فرد جادو­شده خواهد انجامید.

-برخی اعتقادات مربوط به دوره­ی بارداری

از جمله باورهای رایج در شهرستان نجف­آباد که البته در دو دهه­ی گذشته تقریباً کمرنگ شده است، مربوط به زنان بارداری­ست که سابقه­ی سقط جنین داشته­اند. این زنان برای جلوگیری از سقط دوباره­ی فرزندانشان کمر خود را قفل می­کردند. این عمل بدین صورت بوده که زن باردار در ماه چهارم بارداری نزد دعاخوانی رفته و دعا خوان بعد از خواندن دعاهایی مخصوص این کار، قفلی را به بندی زده و به دور کمر زن می­بست. این قفل تا زمان شروع درد زایمان بسته می­ماند و با شروع درد زایمان باز می­شد. یکی از زنان مورد مصاحبه در این رابطه می­گوید:”قدیم زنان بسیاری در حمام­های عمومی دیده می­شدند که قفلی به دور کمر خود داشتند”. در این عمل می­بینیم که بنابر قانون شباهت، اعتقاد بر این است که قفل بسته به بسته شدن کمر زن باردار و جلوگیری از سقط جنین و قفل باز در شروع درد زایمان به تولد آسان کودک منجر خواهد شد.

-از دیگر باورهای رایج در مورد زنان باردار این است که اگر زن باردار به جنازه­ی مرده­ای نگاه کند، چشم بچه­اش شور می­شود[۸] و برای جلوگیری از این مسئله می­بایست در همان لحظه مقداری نمک بر روی جنازه مرده ریخته و بخورد تا شوری چشم کودک از بین برود. در این اعتقاد بنا بر اصل تشابه شوری نمک باعث خنثی شدن شوری چشم می­شود. البته لازم به ذکر است که جلوگیری از شور شدن چشم کودک تنها زمانی امکان­پذیر است که جنازه­ی مربوطه متعلق به فردی باشد که به مرگ طبیعی مرده است.

-برنامه غذایی مربوط به دوران بارداری نیز از مهم­ترین زمینه­های کاربرد قانون تشابه در میدان مورد بررسی است. طبق اعتقادات رایج در این جامعه خوردن میوه­های معطر چون به و سیب منجر به خوش­بو شدن بدن کودک، خوردن میوه­هایی چون سیر و پیاز بدلیل داشتن بوی بد باعث بد­بو شدن بدن کودک و خوردن میوه­هایی چون هلو بدلیل زیبایی ظاهری باعث زیبا شدن صورت کودک می­شود.

-برخی اعتقادات مربوط به زندگی روزمره

-از جمله مسائلی که گه­گاه خانواده­ها با آن روبرو می­شوند، حضور طولانی مدت مهمان در خانه­ است. در این مورد اعتقاد بر این است که ریختن نمک در کفش مهمان باعث رفتنش می­گردد. در این مورد بنا بر اصل تشابه شوری نمک باعث شور افتادن دل[۹] مهمان می­گردد و از طرفی دیگر نیز ریختن نمک در کفش به عنوان وسیله­ی گام برداشتن و رفتن خود بر پایه­ی قانون تشابه است. البته عده­ای نیز با سروته گذاشتن جارو و یا گذاشتن دسته یانه[۱۰] در تنور این هدف را دنبال می­کردند. بنا بر گفته­ بعضی از مصاحبه شوندگان در این دو مورد نیز بنا بر اصل تشابه، جابه جایی و تغییر وضعیت شیء می­توانسته به تغییر وضعیت مهمان منجر شود.

-از جمله باورهای شایع در بین مردم نجف­آباد این است که جارو زدن دو نفر به صورت همزمان در روی حیاط خانه و یا باز و بسته کردن مدام قیچی منجر به ایجاد دعوا می­شود. در این باورها با اعمالی روبرو هستیم که هر دو باعث ایجاد سرو صداهایی ناهماهنگ و گوش خراش می­شوند و باز هم بنا بر اصل تشابه می­توانند منجر به ایجاد دعوا و سر و صدا در خانه گردند. بعضی از مردم برای خنثی کردن این مسئله در هنگامی که دو شخص به طور همزمان به جارو زدن مشغول هستند با صدای بلند می­گویند:”خونه معصومه کولیِ عروسیِ” و در حقیقت با بیان این جمله سر و صداهای ایجاد شده را به خانه­ی دیگری که البته شخصی فرضی است، نسبت می­دهند و بدین طریق از ایجاد دعوا در خانه جلوگیری به عمل می­آورند.

-انداختن[۱۱] ترشی به عنوان جزئی مهم از سفره­ی ایرانی، یکی از کارهای مهم روزمره در گذشته به حساب می­آمده است. به همین دلیل افراد در تهیه­ی آن دقت فراوان به کار می­بردند. مردم نجف­آباد بر این باور هستند که بنا بر اصل تشابه برای ترش شدن سرکه و یا ترشی نیاز است فردی که مسئول تهیه­ی آن است، فردی عصبی و ترش رو باشد، تا ترش­رویی آن فرد با اثر گذاری بر ترشی و یا سرکه منجر به ترش شدن آنها نیز گردد.

-از دیگر اعتقادات مردم نجف­آباد که باز هم ریشه در قانون شباهت دارد این است که چنانچه دختر دم بخت (دختری که در سن ازدواج است) مشغول به جارو زدن خانه باشد و شخصی دیگر جارو را از وی بگیرد، خاستگار دختر بر می­گردد و به نوعی با توجه به قانون شباهت خواستگار دختر را شخصی دیگر از او می­گیرد.

-رفع جادو

جادو و اعمال جادویی در زندگی مردم در گذشته و حتی امروزه به صورت تغییر یافته نقش به سزایی را ایفا می­کند و هستند بسیاری از مردم که هنوز برای رسیدن به اهداف و مقاصد خود متوصل به جادو می­شوند. مردم از زمان­های گذشته برای مقابله با جادو و رهایی از شر آسیب­هایش به استفاده از مواد و به کارگیری ترفندهای خاصی روی می­آوردند، که بسیاری از این ترفندها بر پایه­ی قانون شباهت شکل گرفته­اند. از مهم­ترین مواد برای دفع جادو، سرکه و ادرار دختر بچه (دختر قبل از سن بلوغ) است. مردم شهرستان نجف­آباد بر این اعتقادند که برای از بین بردن جادو و یا در اصطلاح مردم نجف­آباد برای “براندن جادو” بایستی ادرار هفت دختر بچه را با مدفوع سگ بجوشانند و از پشت سر بر روی شخص جادو شده بریزند که این عمل باعث از بین رفتن جادو می­گردد. البته ادرار دختر بچه و سرکه به تنهایی و بدون جوشاندن نیز می­توانند مؤثر باشند. صورت دیگر استفاده از این مواد به همراه گیاه کلاکوله است. کلاکوله گیاهی سیاه رنگ و بد بوست که برای جلوگیری از جادو بر سر سفره­ی عقد گذاشته می­شود. طبق باور افراد سیاهی کلاکوله باعث از بین بردن جادوی سیاه می­شود. در استفاده از کلاکوله باید توجه داشت که کلاکوله­ی گذاشته شده بر سر سفره عقد هر کس تنها به از بین بردن جادو علیه همان شخص کمک می­کند؛ مگر کلاکوله­ی سر عقد دختر عمو پسر عمو که مقدس است و قادر به ابطال جادو برای هر کس است. در استفاده از کلاکوله بایستی کلاکوله­ی ساییده شده را به همراه سرکه و یا ادرار هفت دختر نابالغ جوشانده و در چهار گوشه­ی

اتاق و یا خانه­ی فرد (و به روایتی هفت گوشه­ی خانه) بریزند تا سحر باطل شود. در این مورد نیز استفاده از سرکه و ادرار بر اساس قانون تشابه قابل توجیه است. در نظر مردم ادرار خاصیت ضد عفونی کننده و پاک کنندگی دارد و به همین دلیل است که سعی دارند تا با کمک آن جادو را پاک کرده و شخص جادو شده را از اثرات منفی جادو ضد عفونی کنند. یکی از زنان مورد مصاحبه درباره­ی خاصیت ضد عفونی کنندگی ادرار گفت:”در گذشته وقتی در حین قالی بافی دست کسی زخم می­شد برای جلوگیری از عفونت، از کودکی می­خواستند تا بر روی زخم ادرار کند”. در رابطه با استفاده از سرکه نیز وضع بر همین منوال است، سرکه بدلیل ترش بودن قادر است برخی چیزها چون فلزات را از بین ببرد و یا در اصطلاح “بخورد”، به همین علت مردم با استفاده از سرکه می­خواهند جادو از بین رفته و یا به اصطلاح “خورده شود”.

-رفع چشم زخم

یکی از خطراتی که در نظر مردم فرد را از بدو تولد تهدید می­کند، چشم زخم است. از آنجا که این اعتقاد سبغه­ی دینی دارد (قرآن کریم، سوره قلم، آیه ۵۱)، جایگاهی بس مهم در بین مردم به خود اختصاص داده است. به طوری که در یک گزارش نظرسنجی در تهران می­بینیم که نزدیک به ۹۱ درصد مردم به چشم زخم و رسم دود کردن اسفند برای جلوگیری از چشم زخم بدخواهان اعتقاد دارند (مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی، ۱۳۸۹: ۵۱، ۵۲). بر همین اساس مردم اعمال بسیاری را به کار می­گیرند بلکه بتوانند از شر این دشمن پنهانی نجات یابند. همان طور که اشاره شد دود کردن اسفند یکی از مرسوم­ترین آداب مربوط به دفع چشم و نظر یا همان چشم زخم است. در این رسم مردم بر این باورند دود اسفند همان­طور که در چارچوب نظری نیز بدان اشاره شد، می­تواند از طریق جادوی همدلانه و با انتقال انگیزه از راه دور بر فرد اثر گذاشته و به کور شدن چشم بد منجر گردد (فریزر، ۱۳۸۲: ۸۸). دود کردن فلفل سفید یکی دیگر از مواردی­ست که افراد برای رفع چشم زخم با انگیزه­ی ذکر شده به آن دست می­زنند. البته از آنجا که دود حاصله از فلفل سفید بسیار آزار دهنده است مگر در رفع مشکلات خاص و توسط عده­ی اندکی از مردم از آن استفاده نمی­شود. در ادامه لازم به ذکر است که طبق باور مردم ترکیدن دانه­ی اسفندهای آتش گرفته نیز می­تواند بنا بر اصل تشابه به ترکیدن چشم حسودان منجر شود و به همین دلیل است که در هنگام ترکیدن دانه­های آتش گرفته­ی اسفند بارها عبارت “بترکه چشم حسود” توسط افراد به کار می­رود.

یکی دیگر از مراسم مربوط به دفع چشم زخم “تخم ترکون” است که البته توسط افراد با تجربه انجام می­شود. بسیاری از مصاحبه شوندگان بر این باورند که چنانچه تخم ترکون ۳ دفعه­ی مداوم انجام گیرد مشکل فرد بر طرف می­شود. مراسم تخم ترکون به این صورت است که ابتدا روی آتش با دعا و صلوات اسفند می­ریزند. سپس تخم مرغی را برداشته و بر روی آن چشم و ابرو و نام فردی که مشکوک به داشتن چشم شور است را می­نویسند. سپس تخم مرغ را بر روی آتش گذاشته شروع به خواندن دعا می­کنند تا بدین وسیله از شر چشم بد رهایی یابند. چنانچه فرد نداند که مشکلش به واسطه­ی چشم و حسادت چه شخصی ایجاد شده است، به جای اسم آن شخص عبارت “بترکه چشم حسود” نوشته می­شود. از آنجایی که مراسم “تخم ترکون” در عصر چهارشنبه انجام میشود بر روی تخم مرغ علاوه بر موارد گفته شده نام چهارشنبه و روزهای پیش از آن را نیز می­نویسند. بدین صورت که “شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه­شنبه،چهارشنبه بترکه چشم حسود” که عبارت ذکر شده بدین معنا است که در روز چهارشنبه که همان روز است، چشم حسود می ترکد. بنا بر باور مردم که باز هم ریشه در اصل تشابه دارد چنانچه تخم مرغ ترکید چشم حسود نیز ترکیده است و فرد دارای مشکل از شر چشم بد رهایی یافته، ولی چنانچه تخم­مرغ “بار گرفت[۱۲]” نشانه­ی این است که مشکل پیش آمده ربطی به چشم و نظر نداشته و در اصطلاح عوام “قضا بلا” بوده است و با صدقه رفع می­شود. بعد از اتمام مراسم تخم مرغ را در یک باغ قدیمی و یا بر پشت بام انداخته و یا به اصطلاح مردم نجف­آباد “دست آب می­دهند[۱۳]”، تا حیوانات و به طور خاص کلاغ­ها از آن خورده و برای صاحبش دعا کنند که این خود به حل مشکلش کمک می­کند.

یکی دیگر از اعتقادات مربوط به جلوگیری از چشم و نظر شکستن تخم مرغ است که در بخش ازدواج نیز به یک مورد آن اشاره شد. نمونه­ی دیگر شکستن تخم­مرغ در هنگام خرید وسیله­ نقلیه­ی جدید است­ که در این مورد در جلوی تایرهای وسیله­ی مورد نظر تخم­مرغ­هایی قرار داده و با آن از روی تخم­مرغ­ها عبور می­کنیم. در این مورد نیز بنا بر اصل تشابه همراه با ترکیدن تخم­مرغ­ها چشم حسودان نیز می­ترکد و فرد از چشم بد آن­ها دور می­شود.

نذر عقیقه که ریشه در اعتقادات دینی مردم نجف­آباد دارد، یکی دیگر از آداب و رسوم مربوط به دفع چشم و نظر در این شهرستان است. در این مراسم پوست گوسفند به صورت یک تکه جدا می­شود و بعد از خارج شدن محتویات داخل شکمش، بدون تکه شدن و به صورت درسته برای پخت در قابلمه گذاشته می­شود. گوشت گوسفند در این مراسم بایستی به اندازه­ای پخته شود که هیچ کدام از استخوان­ها آسیب نبینند. بعد از پخته شدن آبگوشت، تمامی استخوان­ها بدون هیچ گونه شکستگی به همراه دیگر اضافات جدا شده از گوسفند در پارچه­ای سفید گذاشته شده و در خاک دفن می­شود. باور عموم بر این است که اگر چنانچه یکی از استخوان­های گوسفند کشته شده شکسته شود، بنا بر اصل شباهت استخوان همان قسمت از بدن فردی که عقیقه برای او انجام شده است نیز آسیب می­بیند. لازم به ذکر است که خوردن از غذای عقیقه برای هفت نفر مجاز نیست که عبارتند از: فردی که عقیقه برای او انجام شده است، پدر و مادرش و پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری و مادری­اش.

-نتیجه­ گیری

محقق در این تحقیق برای یافتن تأثیر جادوی هومیوپاتیک یا جادوی تقلیدی بر بخش­های متفاوت فرهنگ عامه چون آداب و رسوم، اعتقادات و باورهای رایج در جامعه، در چارچوب نظریه­ی قانون شباهت یا وضعیات مشابه سر جیمز فریزر و با استفاده از تکنیک­های روش تحقیق کیفی به جمع­آوری اطلاعات از شهرستان نجف­آباد به عنوان میدان تحقیق پرداخته است. با توجه به اطلاعات بدست آمده می­بینیم که بسیاری از باورها، اعتقادات و آداب و رسوم رایج در شهرستان نجف­آباد بر پایه­ی قانون شباهت شکل گرفته است و در واقع بدون توجه به قانون شباهت پی بردن به معنای آن­ها کاری­ست بس دشوار.

همان­طور که در بخش چارچوب نظری نیز به آن اشاره شد، مردم در جهت سلطه یافتن بر طبیعت از جادو استفاده می­کنند (فکوهی، ۱۳۸۵: ۳۹). طبق نظر دیوید هیوم انسان ابتدایی برای ارتباط با نیروهای فراطبیعی که خوشبختی و بدبختی انسان را در دست دارند به جادو روی می­آورد. کلود لوی استروس نیز در همین رابطه معتقد است که جادو بر این باور اساسی پایه­گذاری شده که انسان توان مداخله در نظم جهان طبیعی برای تغییر و اصلاح برخی امور را دارد (Styers, 2004). بر اساس این اعتقاد است که مردم در گذشته و حتی امروز برای رسیدن به اهدافی چون خوشبختی، سلامتی، رهایی از شر نیروهای شرور، حل مشکلات، پیش­بینی آینده و حتی انجام کارهای روزمره متوسل به جادو می­شوند و آداب و رسومی را ایجاد می­کنند تا انجام آنها علتی گردد برای ایجاد معلولی شبیه به خود. از انجا که انجام جادوی هومیوپاتیک یا تقلیدی توسط مردم عادی بسیار ساده­تر نسبت به جادوی تماسی بوده است، این نوع جادو جایگاه بسیار مهمی در زندگی روزمره به خود اختصاص می­دهد؛ تا حدی که حتی در کوچک­ترین و کم اهمیت­ترین فعالیت­های روزانه چون ترشی­انداختن و یا جارو زدن[۱۴] نیز به آن توجه می­شده است.

مردم جامعه­ی معاصر با روی آوردن به انواع فال و پیش­گویی برای اطلاع از آینده و علاقه به خیل عظیم ادبیات و فیلم­های جادویی بر تئوری­های نظریه­پردازان اولیه مبنی بر مراحل تطور جادو، مذهب و علم خط بطلان کشیده و بازگشت جادو و مذهب را به جامعه­ی معاصر گوشزد می­کنند (Neumann, 2006). نئومان با تشبیه جهان معاصر به جهان هری پاتر و صحبت از واقعه­ای به نام افسون هری پاتر در جهان مدرن از هم­نشینی جادو،علم و تکنولوژی در جهان هری پاتر و به تبع در جامعه معاصر سخن می­گوید و بدین ترتیب بازگشت جادو و مذهب را به جهان نوین نوید میدهد (Neumann, 2006).

منابع

-استادآقا، مریم (۱۳۸۸) بررسی مردم­شناختی فالگیری در زندگی روزمره مردم مرکز شهر تهران، جهت دریافت کارشناسی ارشد مردم­شناسی، دانشگاه بوعلی همدان.

-بیهقی، حسین­علی (۱۳۶۵) پژوهش و بررسی فرهنگ عامه ایران، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

-حبیبی­درگاه، بهنام (۱۳۸۸) حقوق فولکلور (فرهنگ عامه)، تهران: مجد.

-روح­الامینی، محمود (۱۳۸۴) زمینه­ی فرهنگ مردم­شناسی، تهران: عطار.

-ریاضت، زهرا (۱۳۸۴) تحلیل مردم­شناختی گرایش دختران به فال و فال­بینی در تهران (مطالعه موردی دختران ۱۵- ۱۸ سال منطقه ۱۴ تهران، جهت دریافت کارشناسی ارشد مردم­شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

-سیپک، ییری (۱۳۸۴) ادبیات فولکلور ایران، ترجمه محمد اخگری، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما و مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­ای).

-فرخ­نیا، رحیم (۱۳۸۲) نظریه­های مردم شناسی، اراک: نشر نویسنده.

-فریزر، گاربارینو (۱۳۸۲) شاخه­ی زرین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.

-فکوهی، ناصر (۱۳۸۵) پاره­های انسان­شناسی: مجموعه مقاله­های کوتاه، نقدها و گفت و گوهای انسان شناختی، تهران: نشر نی.

-فکوهی، ناصر (۱۳۸۱) تاریخ اندیشه و نظریه­های انسان­شناسی، تهران: نشر نی.

-فلیک، اووه (۱۳۸۷) در آمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

-گاربارینو، مروین (۱۳۷۷) نظریه­های مردم­شناسی، ترجمه عباس محمدی اصل، تهران: مؤسسه انتشارات آوای نور.

-محمدپور، احمد.، مهدی رضایی (۱۳۸۴) مبانی پارادایمی روش مردم­نگاری و نظریه زمینه­ای در پژوهش کیفی، در، مجموعه پژوهش علوم انسانی (ویژه­نامه علوم تربیتی و تربیت بدنی)، شماره ۱۷- ۱۸، پاییز- زمستان.

-مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی (۱۳۸۹) گزارش نظرسنجی تلفنی پیرامون میزان گسترش توجه مردم به سحر و جادو، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

-میرنیا، علی (۱۳۶۹) فرهنگ مردم (فولکلور ایران)، تهران: نشر پارسا.

۱.DOERING-MANTEUFFEL, S. 2011. Survival of occult practices and ideas in modern common sense. Public Understanding of Science, 20, 292-302.

۲.FRANKLE, R. L. S. & STEIN, P. L. 2005. ANTHROPOLOGY OF RELIGION, MAGIC, AND WITCHCRAFT.

۳.LINDEMAN, M., KESKIVAARA, P. & ROSCHIER, M. 2000. Assessment of magical beliefs about food and health. Journal of Health Psychology, 5, 195-209.

۴.NEUMANN, I. B. 2006. Pop goes religion Harry Potter meets Clifford Geertz. european journal of cultural studies, 9, 81-100.

۵.STYERS, R. 2004. Making magic: Religion, magic, and science in the modern world, An American Academy of Religion Book.

۶.WALACH, H. 2000. Magic of signs: a non-local interpretation of homeopathy. British Homeopathic Journal, 89, 127-140.

[۱] شهرستان نجف آباد از جمله شهرهای استان اصفهان است که در ۲۵ کیلومتری غرب شهر اصفهان واقع شده است.

[۲] کدخدا شدن اصطلاحی ست برای عروس و داماد در جهت موفقیت در رابطه­ی زناشویی.

[۳] بولونی به ظرف­های سفالی بزرگ شبیه به کوزه گفته می­شود، که در گذشته برای نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار می­گرفته است.

[۴] دختر شاه پریان یکی از شخصیت­های افسانه­ای ایرانی است.

[۵] اعتقاد مردم در جامعه­ی مورد بررسی بر این است که گذشتن از روی مواد ذکر شده باعث ایجاد مشکل در زندگی می­شود. به همین دلیل مواد ذکر شده در بسیاری از جادوها مورد استفاده قرار می­گیرد.

[۶] به طور کلی محل هایی که برای گذاشتن جادو انتخاب می شود، چاه حمام، قبرستان و یا گوشه­ای تاریک از خانه ی فرد مورد جادو است. البته از آنجا که بر طبق باور معتقدین به جادوی هومیوپاتیک نزدیکی مکانی علت و معلول برای اثرگذاری بهتر علت بر وقوع معلول و نتیجه ی مورد نظر نیاز است در تمامی موارد محلی انتخاب می شود که مورد استفاده و یا گذر فرد مربوطه باشد؛ حال حمام مورد استفاده ی فرد و یا قبر یکی از نزدیکانش (Walach, 2000). به همین علت است که حتی در دوره­ی معاصر نیز بسیاری از خانواده­ها به فرزندان جوانشان اجازه ی آمدن به قبرستان را نمی­دهند؛ چرا که معتقدند حتی عبور کردن از روی جادوی دیگری نیز باعث ایجاد مشکل در زندگی آنها خواهد شد.

[۷] از دیگر جادوهای پرکاربرد برای برهم زدن رابطه­ی بین زن و شوهر همان طور که در بخش آداب و رسوم مربوط به ازدواج نیز به آن اشاره شد استفاده از قفل و قیچی است.

[۸] چشم شور به معنای چشم بد، حسود و آسیب رسان است.

[۹] نگران شدن

[۱۰] دسته یانه به دسته ای چوبی و دو سر جهت کوبیدن مواد غذایی گفته می شود.

[۱۱] انداختن فعلی ست که برای تهیه کردن ترشی مورد استفاده قرار می گیرد.

[۱۲] اصطلاحی ست مورد استفاده برای تخم مرغی که بر روی آتش خاکستر و زغال را به خود می­گیرد.

[۱۳] در جوی اب می اندازند.

[۱۴] رجوع شود به بخش یافته های تحقیق.