بیش فعالی (۳): کودکان زلزله مانند؟

فرانسوآ بانژ برگردان آریا نوری

چه نگاهی به کودکانی که رفتاری زلزله وار دارند انداخته می شود؟ شاید اولین مساله ای که به ذهن هر کس ممکن است خطور کند ، مراجعه به روانپزشک کودک به بهانه ی ” فرزند من مبتلا به بیش فعالیست ” می باشد. در حال حاضر گرایش به این سمت است که بی ثباتی رفتاری کودکان را بیش فعالی بخوانند.

بیش فعالی که از قرن نوزدهم مطرح شده ، امروزه نه تنها دامان کودکان را می گیرد ، بلکه ممکن است بزرگسالان را نیز در بند خود گرفتار سازد.

مشکل فقدان توجه / بیش فعالی ( TDA/H) ، سندرومی شایع در بین کودکان است که ممکن است در بین بزرگسالان نیز دیده شود. کودک مبتلا به بیش فعالی ، این توانایی را ندارد که برای مدتی ، ساکت سر جای خود بنشیند. کار به جایی می رسد که والدینش اغلب در مورد او می گویند : « او خیلی زود از تخت خود بیرون آمد ، شروع به دویدن در خانه کرد و تا به الان نتوانسته دست از این کار بردارد!» رفتارهای ناگهانی را نیز باید به این مساله اضافه کرد : « کودک بیش فعال اصلا صبور نیست و بدون تفکر قبلی حرف زده و یا اقدام می کند.» مساله ی آخر نیز فراموشیست ، کودک به علت پرتی حواس ، دائما چیزهای مختلف را به دست فراموشی می سپارد ، نمی تواند ذهن خود را روی یک کار مشخص متمرکز کرده و آن را به اتمام برساند.

ورای مشکلاتی ساده . . .

مشکل فقدان توجه/ بیش فعالی تنها به کودکانی حواس پرت، مشکل آفرین و بی نظم محدود نمی شود. نشانه های این بیماری ، در گروه سنی مورد نظر ، بسیار آشکار و واضح است. فرقی ندارد کودک بیش فعال در کجا باشد و یا چه بازه ی زمانی ای از روز باشد ، این نشانه ها همیشه او را همراهی می کنند. این مساله سبب می شود تا کودک در رابطه با دوستان و همکلاسی ها ، در بازی های گروهی و فعالیت های مدرسه ای ، احساس درماندگی کند. کودک مبتلا به بیش فعالی با مشکلات بسیاری که از بیماری اش نشئت می گیرد ، دست و پنجه نرم می کند: مشکلات رفتاری ، مشکلات یادگیری ، اضطراب ، تیک عصبی و . . . بیش فعالی اما ، با فرا رسیدن دوران نوجوانی ، سبب بروز نشانه های جدیدی می شود. میزان شیطنت ها به طرز قابل توجهی کاهش پیدا می کند و تا حدی هم از میزان کم توجهی و بی قراری کم می شود. به همین ترتیب ، مشکل اصلی ای که افراد بالغ مبتلا به بیش فعالی با آن دست و پنجه نرم می کنند ، نه به واسطه ی آشفتگی و بی قراری ، که به موجب مشکلاتی که در سازماندهی کارهای روزمره ی خود و به ثمر رساندن آن ها دارند، شناخته می شوند.

مطالعات و تحقیقاتی که تا به الان در خصوص بیش فعالی صورت گرفته ، پاره ای رفتارهای مخاطره آمیزی که ممکن است در دوران نوجوانی ،جوانی و بزرگسالی به وسیله ی این مشکل صورت بپذیرد را نشان می دهد: مصرف داروهای روانگردان ، برقراری روابط جنسی مخاطره آمیز ، رانندگی خطرناک. علاوه بر این ، وضعیت خانوادگی این افراد نیز ثبات کمتری داشته و آمار بیکاری در بین ایشان بالاتر است. تحقیقات صورت گرفته همچنین نشان می دهد که در افراد بالغ مبتلا به بیش فعالی ، خطر اضطراب ، افسردگی، دو شخصیتی شدن و سایر مشکلات دیگر بالاتر است. کسانی که از دوران کودگی مشکلات رفتاری از خود نشان دهند ، احتمالا مسیر خطرناک تری را خواهند پیمود. برخی از آن ها در نهایت موفق می شوند خود را با وضعیت وفق دهند اما تعداد بسیار زیادی از ایشان به مسیر کارهای خلاف و کارهای ضد اجتماعی کشیده می شوند. در حال حاضر ، بسیاری از جوانان در زندان ها هستند که مبتلا به بیش فعالی می باشند. در نهایت این گروه گرایش بیشتری به مصرف مواد مخدر دارند.

با وجود مسائل عنوان شده ، تجربه نشان داده است که بسیاری از مبتلایان به بیش فعالی ، از این خطرات فرار می کنند و به بزرگسالانی نسبتا خوشبخت تبدیل می شوند. والدینی که مشکل کودک بیش فعال خود را پذیرفته اند ، اغلب در مشاوره ها می گویند : « ما به خوبی با این مساله کنار آمده ایم.» برخی مواقع ، ظرفیت بسیار بالای کودکان بیش فعال در یکدندگی و ابتکار ، که در دوران کودکی می تواند خطرساز باشد ، در دوران بزرگسالی تبدیل به برگ برنده ی ایشان می شود. موارد موفقیت های بسیاری نیز در این افراد مشاهده شده است.

تاریخچه ای کوتاه

بی ثباتی – که شباهت بسیاری به بیش فعالی ای دارد – از اواخر قرن نوزدهم در اروپا مطرح شد ، فرانسویان نیز پیشتاز در این امر بوده اند. امیل کرپلین (۳) ، یکی از پدران علم روانپزشکی به این مساله اشاره کرده است : « پزشکان فرانسوی از کودکانی اینچنین ، با عنوان بی ثبات ، حواس پرت ، نامتعادل ( . . . ) یاد کرده اند، مساله ای که سبب می شود ایشان مرتکب اشتباهات بسیاری شوند.» به تدریج ، از سال ۱۹۵۰ میلادی به بعد ، توجه به سندروم عنوان شده بیشتر شد. اما مساله ی اساسی و عمده در این میان آن است که به اصل عدم توانایی کودک به تمرکز ، اشاره ای نمی شود ، از طرفی ناآرامی های وی را هم تنها عارضه ی یک بیماری روانی در نظر می گرفتند. از دهه ی ۱۹۷۰ میلادی به بعد ، متخصصان بالینی ، بخش اعظم توجه خود را به مشکل فقدان توجه در کودکان مبتلا اختصاص دادند. از دهه ی ۱۹۸۰ میلادی به بعد ، تحقیقات تازه ای در عرصه ی بین المللی به منصه ی اجرا درامد. زین پس به جای ناآرامی از « بیش فعالی » برای نشان دادن وضعیت کودکان مبتلا استفاده می شد. به همین منوال این عنوان به فرهنگ فرانسه هم وارد شده ( Hyperactivité ) و تلاش های تازه ای برای پیدا کردن ریشه های آن آغاز گشت.

فاصله ی بسیاری تا زمان پی بردن به ساز و کارهایی که منجر به بروز بیش فعالی در یک کودک می شوند وجود دارد. با این حال ، علم نوروبیولوژی ، به تدریج ، در حال پرده برداری از بنیاد این آسیب است. تصویر برداری مغزی نشان داده که برخی از قسمت های مغز (۲) و مسیرهای منتهی به آن ، در کودکان بیش فعال ، فعالیت نرمالی ندارند. مطالعاتی که در حوزه ی اپیدمولوژی (۳) صورت گرفته ، نشان می دهد که تا ۸۰ درصد می توان وراثت را در شکل گیری بیش فعالی موثر دانست. بنابراین می توان ژنتیک را در شکل گیری بیش فعالی در یک کودک کاملا موثر دانست ولی هنوز نمی توان همه چیز را به طور کامل توضیح داد ؛ برای مثال تا به الان هیچ ژنی پیدا نشده که بیش از ۵ درصد در شکل گیری بیش فعالی در یک کودک نقش آفرینی کند ، از طرفی باید تاثیر عوامل محیطی در عملکرد مغز را نیز در نظر گرفت. در حوزه ی بیولوژیک ، بخش اعظم مطالعات روی دوپامین (۴) صورت گرفته است. عوامل محیطی تا ۲۰ درصد در شکل گیری بیش فعالی در یک کودک موثر هستند: مصرف الکل و مواد مخدر در زمان بارداری، وزن کم نوزاد در هنگام تولد و یا زایمان پیش از موعد مقرر نیز عوامل دخیل هستند. عوامل روانی – اجتماعی را نیز می توان به عنوان بازیگران عرصه در نظر گرفت: وجود سابقه ی کارهای خلاف و یا جرم و جنایت بین اعضای خانواده. تعاملات بین ژن های بدن و محیط اطراف ، زمینه های بسیاری را برای تحقیقات بیشتر فراهم آورده است. به همین ترتیب ، این مساله در حال حاضر به صورت قطعی ثابت شده که مصرف سیگار توسط مادر در دوران بارداری ، انتقال دوپامین در بدن را با اختلال مواجه می کند ، مساله ای که سبب افزایش احتمال ابتلا به بیش فعالی می شود. به همین ترتیب ، چنانچه کودک در محیط روانی آرامی زندگی نکند ، خطر تشدید بیش فعالی وی در دوران نوجوانی بیشتر می شود.

نکته ی جالب توجه :

تقریبا ۵ درصد کودکان ، بین ۶ تا ۱۰ سالگی ، ژنی مهم مرتبط با بیش فعالی را در بدن خود دارند که سبب مراجعه به پزشک کودک می شود. در نهایت در حدود ۲۰ درصد از این کودکان با مشکل توجه و تمرکز مواجه هستند. مطالعات نشان داده است که بین ۳ تا ۴ درصد افراد ۱۸ تا ۴۴ سال ، مبتلا به بیش فعالی هستند. درصد ابتلا بین زنان و مردان متفاوت است. به ازای هر دختر ، ۳ تا ۴ پسر مبتلا به بیش فعالی هستند. این نسبت اما در دوران بلوغ به ۲ مرد به ازای هر یک زن می رسد. این تصور وجود دارد که بیش فعالی در دختران – در سن مدرسه – آنطور که باید درمان نمی شود.

درمان های کنونی بیش فعالی

در حال حاضر درمان هایی که برای بیش فعالی در جهان وجود دارد ، تنها عوارض این بیماری را کاهش می دهند و تاثیری در درمان قطعی آن ندارند ؛ این درمان ها ترکیبی از آموزش های روانی و مصرف دارو هستند.

در حوزه ی آموزشی ، مساله ی اساسی و اولیه آموزش والدین ، آموزگاران و اطرافیان کودک مبتلا به بیش فعالیست ؛ آن ها باید راه های برخورد با یک کودک مبتلا را به خوبی بشناسند ، پس از آن نوبت به خود کودک می رسد. برای نیل به این منظور تلاش می شود تا از فشار محیط اطراف بر کودک کاسته شود و توانایی اطرافیان در پاسخ گویی به نیازهای کودک مبتلا افزایش پیدا کند. در حال حاضر ، مرسوم ترین برنامه ی آموزشی برای کودکان ، برنامه ی راسل بارکلی (۵) است.

در حوزه ی درمان های روانی ، مساله ی اصلی مبارزه با بروز احساس اضطراب در کودک از یک طرف و تقویت روحیه ی او از طرفی دیگر است. مشکلاتی که کودک بیش فعال دارد ، نیازمند دخالت پزشکانی منحصص است. برای آنکه کودک از نظر روانی ، آموزش های لازم را ببیند ، جنبه های بسیاری باید مد نظر قرار داده شود. برای نیل به این منظور ، همکاری مستقیم والدین ، آموزگاران و مسئولان مدرسه و در نهایت تیم پزشکی کودک ، اهمیت بالایی دارد.

زمانی که درمان و آموزش روانی برای یک کودک کارساز نباشد و یا ناراحتی های کودک گسترده باشد ، بحث توسل به درمان دارویی مطرح می شود. در حال حاضر از داروهای محرک روانی استفاده می شود که تاثیر آن ها روی بیش فعالی ، ازسال ۱۹۳۷ به بعد ، به اثبات رسیده است. در حال حاضر تنها مولکول دارویی برای مبارزه با بیش فعالی متیفنیدات (۶) است که در داروی ریتالین یافت می شود. در کشورهای دیگر اما داروهای آتوماکستین (۷) و آمفتامین (۸) نیز مورد استفاده قرار می گیرند. از سال ها پیش تاکنون ، مطالعات بسیاری تاثیر گزاری این داروها را به اثبات رسانده ، مساله ی اساسی اما در آن است که تنها پزشکان متخصص و در شرایط خاص اجازه ی تجویز این دارو ها را دارند و میزان تجویز آن بسیار محدود است. برخلاف آن چه که گروهی سعی در نشان دادن آن دارند ، این دارو ها به منظور آرام کردن کودکان بازیگوش تجویز نمی شود. زمانی که از این داروها به شیوه ی مناسبی بهره برده شود ، میزان تاثیر گذاری و موفقیت آن ها به بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد می رسد. البته میزان قطعیت از تاثیر پذیری آن در افراد بالغ کمتر است. در حال حاضر بسیاری از تحقیقات در حوزه ی پزشکی و روانی نشان داده که مصرف این داروها ، نه تنها باعث اعتیاد مصرف کننده به آن ها نمی شود ، بلکه احتمال گرایش کودک مبتلا به بیش فعالی به مواد مخدر در آینده را نیز کاهش می دهد.

Emil Kraepelin
encéphale
Epidémologie
Dopamine
Russel Barkcley
Methylphénidate
Atomoxetine
Methylphénidate
Sainte-Anne
Robert-Debré
• Comprendre et soigner l’hyperactivité chez l’adulte
François Bange et Marie-Christine Mouren, 2e éd., Dunod, 2009.
• L’Hyperactivité de l’enfance à l’âge adulte
Manuel Bouvard, Marie-France Le Heuzey et Marie-Christine Mouren (dir.), 2e éd., Doin, 2006.
• Attention Deficit Disorder. The unfocused mind in children and adults
Thomas E. Brown, Yale University Press, 2005.
• Taking Charge of ADHD: The complete, authoritative guide for parents
Russell A. Barkley, Guilford Press, 2000.

نویسنده : فرانسوآ بانژ؛ روانپزشک ، محل فعالیت : بیمارستان های سنت آن (۹) و روبر- دبره (۱۰)

منبع : مجله ی علوم انسانی فرانسه ، تاریخ انتشار : ۳۰/۱/۲۰۱۲ ( scienceshumaines.com)

دریافت متن کامل مقاله به زبان فرانسه در وبگاه مترجمان پیشرو : http://pishrotranslation.ir/post/636

بیش فعالی (۱) : http://www.anthropology.ir/node/25969

بیشفعالی (۲) ، سرکش یا بیش فعال؟ : http://www.anthropology.ir/node/26085

پرونده ی کامل اوتیسم :

اوتیسم (۱) : http://anthropology.ir/node/25349

اوتیسم (۲) : http://www.anthropology.ir/node/25493

اوتیسم (۳) : http://www.anthropology.ir/node/25641

اوتیسم (۴) : http://www.anthropology.ir/node/25713

اوتیسم (۵) : سندروم آسپرگر : http://www.anthropology.ir/node/25804

پرونده ی آریا نوری در انسان شناسی و فرهنگ :

http://www.anthropology.ir/node/24940