برگه داده های شهری (۲۴): نیشابور

باغ امین اسلامی – نیشابور

نیشابورکه در عربی کلاسیک اغلب با عنوان نیشابور و در زبان فارسی نیشاپور تلفظ می‌شود یکی از چهار شهر بزرگ استان خراسان شرقی (به همراه مرو، هرات، و بلخ) از اوایل دوران اسلامی تا زمان حمله‌ی مغول‌ها به ایران است. نیشابور مدرن واقع در استان خراسان فعلی به لحاظ وسعت کوچکتر بوده و از اهمیت کمتری برخوردار است، این شهر در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۱۳ دقیقه‌ی شمالی و طول جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۹ دقیقه شرقی، در ارتفاع ۱۲۵۰ متری و کناره‌ی شرقی دشتی واقع شده که بوسیله‌ی تپه‌هایی همچون رشته کوه بینالود در شمال و شرق که آن را از دره‌ی مشهد جدا می‌سازد، احاطه شده است. بخشی از جریان‌های رودخانه‌ای که از کوه بینالود سرچشمه می‌گیرند زمین‌های کشاورزی نیشابور را پیش از بدل شدن به بیابان نمک در غرب، آبیاری می‌کنند.

نام شهر برگرفته از نو- شاهپور(شاهپور عادل) ایران است؛ در زبان ارمنی شهر نو-شاپوه، در عربی نَیسابور یا نیشابور و در فارسی جدید نیشابور عنوان می‌شود، در دوره‌ی یاقوت شهر نیشاوور نامیده می‌شد و اکنون نیشابور تلفظ می‌شود. شهر برخی اوقات عنوان رسمی شریف ایرانشهر را بر خود حک می‌کند.

نام: نیشابور
نام های پیشین: نیشاپور، نیسایه، ابرشهر، شهر فیروزه، نشابور، نیسابور، ایرانشهر
استان: خراسان رضوی
مساحت شهر: ۳۵۰۰ هکتار
جمعیت شهر: ۲۷۶۰۸۹ نفر در سال ۱۳۹۰
تحول جمعیتی شهر در صد سال اخیر:
نرخ رشد مقایسه نتایج سر شماری ها آمارگیری های جمعیتی در طول ۵۰ سال گذشته نشان می دهد که جمعیت شهرستان نیشابور از ۷۹۳/۱۸۱ نفر در سال ۱۳۳۵ به ۴۴۸۱۷۰ نفر در سال ۱۳۸۵ و ۴۳۳۱۰۵ نفر در سال ۱۳۹۰ رسیده است.
بررسی رشد و تحولات جمعیت در پهنه های حاشیه شهر نیشابور حکایت از آن دارد که حوزه های غرب، جنوب غرب و شمال غرب شهر بیشترین نرخ رشد جمعیت را طی دو دهه گذشته داشته اند .
در نیشابور ۱۷ محله به عنوان محله های فرودست یا غیررسمی با وسعت حدود ۵۰۰ هکتار و جمعیت حدود ۶۰ هزار نفر شناسایی شد که از این میان ۱۱ محله در سه محدوده مجزا در جنوب، جنوب غرب و غرب شهر با مساحت ۳۷۵ هکتار جمعیت ۴۷ هزار نفر بعنوان محله های هدف تعیین گردیده است.

مساحت شهرستان:
مساحت استان: ۱۱۸,۸۵۴ کیلومتر مربع
جمعیت شهرستان: ۴۳۳۱۰۵ (۱۳۹۰)
جمعیت استان: ۵,۹۹۴,۴۰۲ (۱۳۹۰)

ترکیب شهرستان(تعداد و اسامی شهرها، و تعداد روستاها):
• بخش مرکزی شهرستان نیشابور
دهستان دربقاضی
دهستان ریوند
دهستان فضل
دهستان مازول
شهرها: نیشابور، بار

• بخش زبرخان
دهستان اردوغش
دهستان اسحق‌آباد
دهستان زبرخان
شهرها: دررود، قدمگاه، اسحاق‌آباد، باغشن و خرو.

• بخش سرولایت
دهستان سرولایت
دهستان برزنون
شهر: چکنه، برزنون

• بخش میان‌جلگه
دهستان بلهرات
دهستان عشق‌آباد
دهستان غزالی
شهرها: عشق‌آباد

کوچکترین و بزرگترین شهرهای استان از لحاظ جمعیتی:
مشهد با ۲,۷۶۶,۲۵۸ نفر جمعیت بزرگترین و باجگیران با ۴۰۶ نفر جمعیت کوچترین شهرهای استان هستند.

ترکیب استان (تعداد و اسامی شهرها و شهرستان ها):
استان خراسان رضوی شامل ۳۱ شهرستان است که به ترتیب ذیل هستند:
مشهد، نیشابور، سبزوار، تربت حیدریه، قوچان، تربت جام، کاشمر، تایباد، چناران، سرخس، درگز، فریمان، گناباد، خواف، بردسکن، طرقبه شاندیز، مه‌ولات، نیشابور، جوین، بجستان، خلیل آباد، زاوه، باخرز، جغتای، کلات، رشتخوار، فیروزه، خوشاب، تربت حیدریه، بجستان، داورزن

استان خراسان رضوی شامل ۶۱ شهر به ترتیب زیر است:
ء
انابد
ب
باجگیران، باخرز، بایگ، بردسکن، بیدخت، بینالود (احمدآباد)
ت
تایباد، تربت جام، تربت حیدریه
ج
جغتای، جنگل (شهر)
چ
چکنه
خ
خواف، خرو (نیشابور)، خلیل‌آباد (کاشمر)
د
داورزن، دولت‌آباد (خراسان رضوی)، دررود
ر
رودآب، رباط سنگ، رشتخوار، رضویه (مشهد)، ریوش
س
سبزوار، سفیدسنگ، سلامی، سلطان‌آباد (خوشاب)، سنگان (شهر)
ش
شادمهر (شهر)، شاندیز، ششتمد، شهرآباد (بردسکن)، شهرزو
ص
صالح‌آباد (خراسان رضوی)
ط
طوس، طرقبه
ع
عشق‌آباد (خراسان رضوی)
ف
فرهادگرد، فریمان، فیروزه (شهر)، فیض‌آباد (خراسان رضوی)
ق
قوچان، قاسم‌آباد (شهر)، قدمگاه، قلندرآباد
ک
کاخک، کاریز (شهر)، کاشمر، کدکن، کلات (کلات)، کندر (خلیل‌آباد)
گ
گناباد
م
مشهد، مشهد ریزه، ملک‌آباد (مشهد)
ن
نشتیفان، نصرآباد (خراسان رضوی)، نقاب (جوین)، نیل‌شهر
ه
همت‌آباد (فیروزه)

فاصله شهر با مرکز استان: شهر نیشابور در ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد واقع شده است.
فاصله شهر با تهران: ‌نیشابور در ۷۷۰ کیلومتری شرق تهران قرار دارد.

فاصله و نسب جغرافیایی شهر با شهرهای مهم نزدیک:
نیشابور در ۷۷۰ کیلومتری غرب تهران، ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد، ۵۱۶ کیلومتری شمال بیرجند، ۵۴۴ کیلومتری شرق سمنان، ۲۶۸ کیلومتری جنوب بجنورد، ۸۴۲ کیلومتری شمال شرق یزد، ۲۹۷ کیلومتری شمال گناباد و ۱۱۷ کیلومتری شرق سبزوار قرار دارد.

ترکیب زبانی شهر:
دربارهٔ گویش فارسی نیشابوریان در سده‌های میانه، مقدسی نوشت:
زبان مردم نیشابور فصیح و قابل فهم بوده‌است، جز آنکه آغاز کلمات را کسره می‌دادند و یائی بر آن می‌افزودند. مانند: «بیگو»، «بیشو»، و سین ای بی فایده (به بعضی صیغه‌های فعل) علاوه می‌کردند. مانند «بخردستی»، «بگفتستس»، «بخفتستی» و آنچه به این می‌ماند؛ و در آن سستی و لجاجی بوده‌است؛ و می‌نویسد که این زبان برای خواهش مناسب است.
همچنین مقدسی زبان مردم نیشابور را معیاری برای سنجش زبان‌های دیگر رایج در خراسان می‌دانسته‌است. در ذیل زبان مردم طوس و نسا می‌نویسد که زبان طوس و نسا نزدیک به زبان نیشابوری بوده ‌است.

ترکیب قومی شهر:
ترکیب قومیتی شهرستان نیشابور اکنون به‌ترتیب شمار فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن می‌باشد که فارسی زبان مشترک همهٔ این‌هاست و قوم‌گرایی غیر فارسی‌زبانان، بسته به جمیعت‌شان دگرگون است. مردم فارسی‌زبان، بزرگترین گروه قومی در نیشابور می‌باشند. کارِن، میکالی و طاهری از خاندان‌های برجستهٔ فارسی در نیشابور کهن بوده‌اند. مردم کرد در شهرستان نیشابور را ایل عمارلو و مژدگانلو تشکیل می‌دهند. عمارلوها در دشت ماروش Maarus یا ماروسک Maaruzsk و مژدگانلو در قالیباف و سبیان شهرستان نیشابور می‌باشد. در سده‌های میانهٔ نیشابور، عرب‌ها، عرب‌زبان‌ها و مستعرب‌ها از بزرگترین گروه قومی بوده‌اند و دربرگیرندهٔ خاندان‌های مانند سُلَمی، قُشَیری و خُزاعی بوده‌اند. امروزه مردم عرب در شهرستان نیشابور شامل خاندان‌های عربخانی، ایرانی-عراقی‌ها، هاشمی‌تبارها(موسوی، حسینی، قاضی و غیره) هستند. حدود ۴۵ روستای شهرستان نیشابور به لهجه‌های گوناگون ترکی سخن می‌گویند. بیا‌ت‌ها از قوم‌های برجستهٔ تُرک‌تبار در نیشابور امروزین ‌اند که مرکزشان روستای عبدالله گیو می‌باشد. افشار، تیموری و جلایر از دیگر ایل‌های ترک‌تبار در نیشابور است. گروهی کوچک از بلوچ‌های خراسان در روستای سگزآباد شهرستان نیشابور ساکن‌اند. خاندان‌های «مهاجر»، «جلیلی»، «تاراش»، «اُرمُز»، «آبک»، «نبی‌زاده»، «حامد حیدری» «آزاده»، «اندوختی»، «غفورزاده»، «آسیایی»، «راهی»، «ظفر»، «خاکی»، اصالتاً از مهاجران سدهٔ بیستم از ازبکستان کنونی (سمرقند و بخارا) به نیشابور بوده‌اند. خاندان‌های موسوی‌های اَوَدْهْ و عبقاتی در سدهٔ شانزدهم و هفدهم میلادی از نیشابور به هند مهاجرت کردند.

ترکیب اقتصادی (مشاغل و بخش های اقتصادی فعال):
حدود ۷۶ گونهٔ فرآوردهٔ کشاورزی در شهرستان نیشابور کشت می‌شود که از این میان باقلا، ریواس، آلو، سیب و سبزی‌های نیشابور شهرت دارند. مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی در شهرستان نیشابور گندم، جو، ذرت، پنبه، گیاهان خوراکی (باقلا، عدس، لپه، ماش، نخود)، سبزی‌ها (تره، ریحان، جعفری، ترخون و شنبلیله) و میوه‌های تابستانی می‌باشد.
صنعت قالی بافی در بیش از ۴۷۰ روستای شهرستان نیشابور و شهر نیشابور رواج دارد. آمادگی و توانمندی نیشابور در بخش صنعت قالی بافی به گونه‌ای است که اقدام به بافتن قالی‌هایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگ‌ترین در سطح جهان می‌نماید.
با توجه به شهرت سنگ فیروزه نیشابور استخراج سنگ فیروزه یکی از صنعت‌های قدیمی و تراشیدن آن از هنرهای قدیمی اهالی این شهر به حساب می‌آید. شهرستان نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای کانی‌های ارزشمندی از فیروزه می‌باشد که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بهره‌برداری می‌شده‌است. فیروزه تراشی یکی از پیشه‌های قدیمی در استان خراسان و نیشابور است؛ و مراکز تراش فیروزه به فراوانی در بخش‌های گردشگری نیشابور و مشهد دیده می‌شود. کاشی‌کاری، سفالگری، نمدمالی، فرت‌بافی و پارچه‌بافی دیگر صنایع هنری مهم نیشابور هستند و جزو پیشه های دیرین، سنتی و امروزین این شهر به حساب می‌آیند(دانشنامه ویکی‌پدیا / شهرستان نیشابور).
وضعیت اشتغال (سال ۱۳۷۵) از کل جمعیت ده ساله و بیشتر شهرستان نیشابور در سال ۱۳۷۵ در مجموع ۵/۳۸ درصد آن را جمعیت فعال (افراد شاغل ۹۷/۳۵ درصد، افراد بیکار و جویای کار ۵۳/۲ درصد) تشکیل می داده اند. از کل جمعیت فعال شهرستان که ۰۴/۳۴ درصد در نقاط شهری و ۰۷/۴۱ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته اند، ۱۲/۸۲ درصد آن را مردان و ۸۸/۱۷ درصد آن را زنان تشکیل می داده اند. از کل جمعیت شاغل شهرستان در سال ۱۳۷۵ : ۷/۳۷ درصد را شاغلان در گروه های عمده ی کشاورزی، دامداری و … ، ۸۲/۸ درصد را شاغلان در گروه عمده فروشی و خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری، موتور سیکلت و کالاهای شخصی و خانگی ۷۰/۲۰ درصد آن را شاغلان در گروه عمده صنعت و ساختمان و ۷۸/۳۲ درصد را شاغلان در بخش خدمات عمومی تشکیل داده اند. از سهم زنان شاغل از کل اشتغال در این شهرستان معادل ۴/۱۷ درصد بوده که از نسبت مشابه در سطح استان(۲/۱۵درصد) فراتر بوده است. بررسی جمعیت مشاغل بر حسب وضعیت شغلی بر حسب وضعیت شغلی در سال ۷۵ نشان می دهد که از کل جمعیت شاغل در شهرستان نیشابور تعداد ۸۶۸۰۲ نفر (۶/۷۸) درصد در بخش خصوصی، تعداد ۱۸۴۵۰ نفر (۷/۱۶درصد) در بخش عمومی و تعداد ۳۴۶ نفر (۳/۰ درصد) در بخش تعاونی فعالیت داشته اند. بیشترین سهم از کل اشتغال بخش خصوصی در شهرستان نیشابور، مربوط به کارکنان مستقل (۸/۶۲ درصد) و کمترین سهم مربوط به کارفرمایان (۲/۳ درصد) بوده است.
نقش شهر در و کارکرد عمده شهرستان نیشابور با توجه به این که از جمعیت ۳۸۵۹۱ نفر شاغل ۱۰ ساله و بیشتر شهرستان نیشابور در سال ۱۳۷۵، ۴۳/۶۰ درصد آن در بخش خدمات و ۰۲/۳۱ درصد در بخش صنعت و ۴۰/۷ درصد در بخش کشاورزی به کار اشتغال داشته اند و از سویی این شهر با روستاهای حوزه سیاسی شهرستان (حوزه ی نفوذ خود)، مناسبات تجاری و بازرگانی و خدماتی داشته، بیشتر مازاد محصولات و تولیدات روستایی، از طریق این شهر مبادله شده و کالاها و خدمات مورد نیاز روستاییان نیز بیشتر از طریق شهر نیشابور تأمین می گردد. بنابراین می توان گفت: شهر نیشابور دارای کارکردی عمدتاً خدماتی ـ صنعتی می باشد و نقش واسطه بر این مراکز تجاری، خدماتی و بازرگانی منطقه یا بازارهای داخلی و خارجی ایفا می نماید (پرتال جامع اطلاع‌رسانی نیشابور / اطلاعات آماری).

ارتفاع از سطح دریا : ۱۲۵۰ متر
دمای میانگین سالانه: ۱۴.۸ و در مواردی ۱۳.۸ درجه سانتی‌گراد
سردترین و گرم ترین درجه حرارت:
بیشترین دما در تیرماه و برابر ۳۴ درجه و کمترین دما در دیماه و ۵- درجه سانتی‌گراد است.

وبگاه های مربوط:
دانشنامه ویکی‌پدیا / شهر نیشابور
https://goo.gl/tY7p7S

پرتال شهرداری نیشابور
http://www.neyshabur.ir/home/index.php

نقشه در ایران :

neishaboor location-Iran

نقشه در استان:

neishaboor location – province

نقشه شهر:

neishaboor city map

منابع:
دانشنامه ویکی‌پدیا / شهر نیشابور
https://goo.gl/tY7p7S
دانشنامه آزاد ویکی پدیا / استان خراسان رضوی
https://goo.gl/XS6x6C

دانشنامه ویکی‌پدیا / شهرستان نیشابور
https://goo.gl/AYHiao

پرتال جامع اطلاع‌رسانی نیشابور / اطلاعات آماری
http://www.rovzane.com/gallery/album/23.html

پرتال شهرداری نیشابور / بررسی رشد و تحولات جمعیت در پهنه های حاشیه شهر
http://neyshabur.ir/home/news-detail.php?id=486

وبسایت تیشینه
http://www.tishineh.com

E. Honigmann & C.E. Bosworth, “Nishapur” in, E. Bosworth, 2007, Historic Cities of the Islamc World, Leiden, Boston: Brill: 421

این مطلب در چارچوب پروژه انسان شناسی وبازنمایی شهرهای ایران مدرن منتشر می شود.
درباره پروژه:
https://goo.gl/e8tCJ1