نام همدان برگرفته از هگمتانه پارسی باستان است که در کتیبه بیستون توسط داریوش هخامنشی ضبط شده است. این نام در زبان یونانی اکباتان ذکر شده است. ژرک دومرگان محقق فرانسوی می‌نویسد: تنها شهر مهم این ناحیه بدون شک شهر همدان و اکباتان باستانی، پایتخت مادهاست که هرودت آن را دیده و در کتیبه‌های میخی اکباتانه است. همدان قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و هرودت مورخ معروف یونانی مبنای این شهر را به دیااکو، نخستین شهریار ماد نسبت می‌دهد. در آن زمان همدان را به نام هگمتانه (محل اجتماع) و سپس اکباتان می نامیدند. در سال ۵۵۰ ق. م این شهر به دست کوروش، پادشاه هخامنشی به تصرف در آمد و در دوران هخامنشی، اسکندر، اشکانیان و ساسانیان از شهر همدان به عنوان پایتخت تابستانی استفاده می کردند. همدان منطقه‌ای کوهستانی است و کوه الوند با ۳ هزار ۵۷۴ متر ارتفاع از مهمترین ارتفاعات این منطقه به حساب می‌آید.
بافت شهری همدان به طور عمده در دوره اسلامی و از نو شکل گرفت. این شهر در اواخر دوره ساسانی بخش بزرگی از اهمیت خود را از دست داد و در آغاز دوران اسلامی آثار اندکی از حیات پویای شهری در آن باقی مانده بود. اما همدان در دوران اسلامی همراه با بسیاری از مناطق ایران توسعه پیدا کرد. به این ترتیب، همدان در سده‌های نخستین اسلامی بسیاری از ویژگی‌های شهری نامتمرکز و گسترده با مراکز اجتماعی ـ اقتصادی پراکنده را داشت. با این همه، محیط فرهنگی و مذهبی این شهر کمابیش یکدست باقی ماند و همین امر، توجیه‌کننده عدم تحرک فرهنگی ـ مذهبی همدان در مقایسه با بیشتر شهرهای ایران در سده‌های نخستین اسلامی است.
نوشته‌های مرتبط
نام: همدان
نام های پیشین: هگمتانه، اکباتان، امدانه، آمادای، آنادانا
استان: همدان
مساحت شهر:۶۲۸۵،۸ هکتار
جمعیت شهر: ۵۲۵۷۹۴
تحول جمعیتی شهر در صد سال اخیر:
استان همدان با مساحت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع، ۱/۲ درصد از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، در حالی که ۲/۴۲ درصد از کل جمعیت کشور را در خود جای داده است. استان همدان در سال ۱۳۹۰، ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر سرشماری گردید. در این سال بعد خانوار ۵/۳ نفر، نسبت جنسی ۱۰۱، ۵۰/۲ درصد از جمعیت مرد، ۴۹/۸ درصد از جمعیت زن و میزان شهرنشینی ۵۹/۲ درصد بوده است. تراکم نسبی ۸۸ نفر در کیلومتر مربع استان همدان را در ردیف یکی از پرتراکم‌ترین استان‌های کشور قرار داده است. به‌ترتیب شهرستان‌های همدان، نهاوند، و بهار با تراکم‌های نسبی جمعیت ۲۱۰، ۱۱۸ و ۹۲ نفر در کیلومتر مربع پرتراکم‌ترین شهرستان‌های استان را تشکیل می‌دهند. برخورداری استان همدان از آب و هوای معتدل، زمین‌های هموار و حاصل‌خیز، کوهپایه‌ها، بهداشت و درمان از عوامل تراکم جمعیت بالاست. در همه جای استان، جمعیت به‌طور یکنواخت پراکنده نشده است. پرتراکم‌ترین شهرستان استان، همدان با ۱۵۶ نفر و کم‌تراکم‌ترین شهرستان استان، فامنین با ۳۲ نفر در کیلومتر مربع بوده است. از دلایل تراکم زیاد جمعیت در شهرستان همدان می‌توان به مرکزیت اداری و سیاسی استان، مهاجرپذیر بودن این شهرستان، مرکز خدمات رسانی، برخورداری از مراکز علمی و دانشگاهی، شرایط اشتغال بهتر، درآمد بیشتر و غیره اشاره نمود. مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی استان به شمار می‌آید. بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی، درآمد کم در بعضی نقاط روستایی، نداشتن زمین کشاورزی، کمبود امکانات و مشکلات زندگی در روستا، وابستگی فامیلی در شهر و غیره باعث شده تا روستائیان به شهرهای استان یا به خارج از استان مهاجرت کنند. البته نرخ موالید در استان بالاست، ولی به دلیل عدم توسعه اقتصادی، استان دچار مهاجرفرستی شده است، لذا استان همدان یک استان مهاجرفرست است. به جز شهرستان همدان که رشد جمعیت مثبت داشته در بقیه شهرستان‌های استان بین دهه ۸۵ ‒ ۱۳۷۵ رشد جمعیت منفی بوده است.
جمعیت استان در ۵ دهه گذشته (۸۵ ‒ ۱۳۳۵) از ۶۹۵٬۰۲۸ نفر در سال ۱۳۳۵ به۱٬۷۰۳٬۲۶۷ نفر در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته یعنی نزدیک به سه برابر شده است. بیش‌ترین آهنگ رشد بین ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۵ بوده اما به‌علت مهاجرفرستی شدید از ۱۳۶۵ به بعد، رشد جمعیت روند کاهشی داشته است (رشد ۰/۱۵ درصد).
مساحت شهرستان: ۲۸۳۱ کیلومتر مربع
مساحت استان: ۱۹۳۶۸ کیلومتر مربع
جمعیت شهرستان: ۵۹۴۴۰۶ (۱۳۹۰)
جمعیت استان: ۱,۷۵۸,۲۶۸ نفر (۱۳۹۰)
ترکیب شهرستان(تعداد و اسامی شهرها، و تعداد روستاها):
• بخش مرکزی
دهستان ابرو
دهستان الوندکوه شرقی
دهستان الوندکوه غربی
دهستان سنگستان
دهستان گنبد
دهستان هگمتانه
نقاط شهری: همدان، جورقان و مریانج.
• بخش شرا
دهستان جیحون دشت
دهستان چاه دشت
دهستان شوردشت
نقاط شهری: قهاوند
کوچکترین و بزرگترین شهرهای استان از لحاظ جمعیتی:
بزرگترین شهر همدان و کوچکترین شهر زنگنه با ۷۲۵ نفر جمعیت است.
ترکیب استان (تعداد و اسامی شهرها و شهرستان ها):
استان همدان ۹ شهرستان به قرار زیر دارد:
همدان، ملایر، نهاوند، اسدآباد، تویسرکان، بهار، کبودرآهنگ، فامنین، رزن
استان همدان دارای ۲۷ شهر به شرح زیر است:
همدان، ملایر، نهاوند، اسدآباد، تویسرکان، بهار، کبودرآهنگ، لالچین، فامنین، رزن، قروه درجزین، مریانج، ازندریان، جورقان، گیان، صالح‌آباد، فیروزان، سامن، سرکان، دمق، قهاوند، شیرین‌سو، برزول، گل‌تپه، جوکار، فرسفج، زنگنه
فاصله شهر با تهران: همدان در فاصله ۳۲۲ کیلومتری جنوب غرب تهران واقع شده است.
فاصله و نسب جغرافیایی شهر با شهرهای مهم نزدیک:
همدان در فاصله ۲۶۱ کیلومتری جنوب زنجان، ۲۴۸ کیلومتری شمال خرم آباد، ۱۸۹ کیلومتری شرق کرمانشاه، ۱۷۵ کیلومتری جنوب شرق سنندج، ۱۸۹ کیلومتری غرب اراک و ۳۲۲ کیلومتری جنوب غرب تهران قرار گرفته است.
ترکیب زبانی شهر:
گویش اکثریت مردم شهر همدان، فارسی با لهجه همدانی است. در همدان اقلیتی از مردم ترک‌زبان نیز سکونت دارند. همدان و توابع آن، از دیرباز دارای فرهنگ ریشه‌دار و غنی بوده‌است که قدمت برخی از عناصر آن به تحقیق برابر با تاریخ سه هزار سالهٔ شهر است.
ترکیب قومی شهر: ۸۰ درصد از فارس‌زبانان استان همدان در شهرستان همدان مسقر هستند و بقیه اقوام ترک (۱۲ درصد)، لر و لک (۵ درصد) و سایر اقوام (۳ درصد) هستند.
ترکیب اقتصادی (مشاغل و بخش های اقتصادی فعال):
در سال ۱۳۶۴ خورشیدی شرکت شهرک‌های صنعتی استان همدان تأسیس گردید و در حال حاضر این استان دارای ۱۷ شهرک صنعتی می‌باشد که از این میان، شهرک صنعتی بوعلی (کیلومتر ۱۲ همدان- تهران)، شهرک صنعتی باغ بهشت (ابتدای جاده ملایر)، ناحیه صنعتی قهاوند (کیلومتر ۵ محور قهاوند–جاده ملایر)، ناحیه صنعتی گنبد (کیلومتر ۲۵ جاده همدان–ملایر) در حوزهٔ شهرستان همدان قرار دارند. به غیر از شهرک‌های صنعتی قطعه‌سازی سینا، صنایع موکت همدان، کارخانه کیک و شکلات کیوان و کارخانه شیشه همدان نیز به عنوان واحدهای صنعتی شاخص همدان فعالیت دارند.
در سال ۱۳۹۰ نمایندهٔ شهر همدان، بزرگترین معضل مناطق حاشیه شهر همدان را معضل بیکاری اعلام کرده‌است. بنابر گزارش مرکز آمار ایران، آمار بیکاری در سال ۱۳۸۸ در استان همدان ۱۸ درصد بوده‌است که این رقم در آن سال بالاترین رقم آمار بیکاری، پس از استان لرستان بوده‌است. این رقم در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته و به ۱۳/۹ درصد رسید همچنین این کاهش نرخ بیکاری در سال ۱۳۹۰ نیز ادامه داشته و نرخ بیکاری در شش ماهٔ نخست این سال ۹/۴ درصد اعلام شده است.
ارتفاع از سطح دریا : ۱۷۴۱
دمای میانگین سالانه: ۱۱ درجه سانتی‌گراد
سردترین و گرم ترین درجه حرارت:
گرم‌ترین دمای همدان +۴۰° و سردترین دمای آن -۳۲٬۸° ثبت شده است.
وبگاه های مربوط:
دانشنامه ویکی‌پدیا / همدان
https://goo.gl/oRFGLm
پرتال شهرداری همدان
http://municipality.hamedan.ir/
نقشه در ایران :
نقشه در استان:
نقشه شهر:
منابع:
دانشنامه ویکی‌پدیا / همدان
https://goo.gl/oRFGLm
دانشنامه ویکی‌پدیا / استان همدان
https://goo.gl/4iyWUj
دانشنامه ویکی‌پدیا / شهرستان همدان
https://goo.gl/3RKa89
دانشنامه ویکی‌پدیا / فهرست شهرهای استان همدان
https://goo.gl/RU2nbL
همشهری آنلاین / آشنایی با استان همدان
http://www.hamshahrionline.ir/details/25492
جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده های نخستین اسلام / سامانه نشریات
http://tarikh.nashriyat.ir/node/634
این مطلب در چارچوب پروژه انسان شناسی وبازنمایی شهرهای ایران مدرن منتشر می شود.
درباره پروژه:
https://goo.gl/8WXL84