بررسی یک روش تحقیق اجتماعی در نگاهی به کتاب برنار لاهیر پرتره ‏های جامعه‏ شناختی، پیش ‏زمینه‏ ها و دگرگونی‏های فردی

«هر فرد “امانتدار” شیوه تفکر، احساس و رفتاری است که توسط تجربیات متنوع و متکثر خود در فضای اجتماعی به دست آورده است. این تجربیاتِ درونی شده، چنان توسط دنیای اجتماعی اطراف، به ما شکل و قالب داده‏اند که رهایی از آنها به هیچ وجه امکان‏پذیر نیست.»

عبارت فوق چکیده آن چیزی است که برنار لاهیر، جامعه‏شناس فرانسوی، تلاش کرده از طریق یک کار تجربی در کتابی با عنوان “پرتره‏های جامعه‏شناختی، پیش زمینه‏ها و دگرگونی‏های فردی”، به بحث بگذارد.

این جامعه‏ شناس نسبتاً جوان و مشهور فرانسه که از جمله وام‏داران سنت پییر بوردیو است، سعی بر این دارد که با ایجاد تغییراتی در دیدگاه‏ها و نظریات این متفکر اجتماعی، تئوری‏های به نسبت جدیدتر و کامل‏تری را پردازش کند. در واقع، در ادامه تئوری بوردیو که اعمال و رفتار کنشگران برگرفته از سیستم پیچیده ارزش‏ها و عادت‏واره‏های نهادینه شده درون گروه‏های اجتماعی تحلیل می‏شوند، برنار لاهیر می‏افزاید که یک گروه اجتماعی (مانند خانواده) و حتی یک فرد نیز در برگیرنده وجوه متکثر و گاه متضاد ارزش‏ها و عادت‏واره‏ هایی است که در طی فرآیندهای مختلف جامعه‏پذیری در او نهادینه شده ‏اند.

او در این کتاب که در سال ۲۰۰۲ منتشر شده، هشت “پرتره جامعه‏شناختی” را از طریق مصاحبه‏ های عمیق و طولانی با هشت فرد مختلف، به تصویر می‏کشد. در هر یک از این مصاحبه که هر کدام توسط یکی از همکاران لاهیر (استادان جامعه‏شناسی یا دانشجویان دکتری)، در فاصله زمانی سپتامبر ۱۹۸۸ و سپتامبر ۲۰۰۰ انجام شده، موضوعات بسیار متفاوتی در رابطه با دوره‏های مختلف زندگی افراد مورد بررسی قرار گرفته است؛ از دوران کودکی و رابطه با اعضای خانواده، مدرسه و همه آنچه در در این دوره‏ها برای فرد پررنگ شده و به یاد او مانده، گرفته تا دوران دانشگاه، شرایط و روابط فرد در کار، دوستان، تفریحات و فعالیت‏های فرهنگی و ورزش، شیوه غذایی، میزان و چگونگی توجه فرد به بهداشت و سلامتی، نوع پوشش و شیوه لباس پوشیدن و …..

در واقع، مخاطب کتاب با خواندن هر یک از این مصاحبه‏ ها، در جریان روایت یک داستان زندگی قرار گرفته و با مصاحبه‏ گر و مصاحبه شونده همراه می‏شود تا مسیر و روند تاثیرگذاری اتفاقات و تجربیات مختلفی را که در زندگی فرد رخ داده، در آنچه که در حال و اکنونِ او مشاهده می‏شود، دنبال کند.
به عبارت دیگر، لاهیر تلاش می‏کند از طریق این کار تجربی، وجود یک “فردیت فاعلی” یا “سوبژکتیویته” تمام و کمال که آزادانه و جدا از تاثیرات دنیای اجتماعی بیرونی، در دوره‏های مختلف زندگی، قادر به انتخاب سبک زندگی شخصی خود باشد را نفی کند. البته او معتقد است که فرد به خودی خود و به سادگی، حتی نمی‏تواند وجود نیروهای پیش برنده یا بازبرنده درونی یا بیرونی را در رفتارهای روزمره‏اش تشخیص دهد؛ «همان نیروهایی که از زمان تولد، به آنها گردن نهاده‏ایم و رفتارها و گرایشات مختلف ما را در کل زندگی تعیین کرده و رقم زده‏اند» و در چنین شرایطی، شناخت و بررسی این نیروها در فضای اجتماعی، وظیفه دانش جامعه‏شناسی است.
به تعبیری، می توان نوع جامعه‏شناسی برنار لاهیر را یک “جامعه‏شناسی روان‏شناسانه” معرفی کرد؛ رویکردی که او خود امیدوار است بتوان به کمک آن، قبل از هر چیز برای جامعه‏شناس، امکان شناخت خود و دیگران را در دنیای اجتماعی اطراف، فراهم کرد.
اما آنچه در کتاب پرتره‏های جامعه‏شناسی بیش از هر چیز جلب توجه می‏کند، روش به ظاهر ساده اما در واقع بسیار عمیقی است که لاهیر و همکارانش برای بررسی سبک‏های زندگی افراد مورد مطالعه خود و چگونگی شکل‏گیری آنها در طول دوره‏های مختلف زندگی، مورد استفاده قرار داده‏اند. این شیوه کار در قالب مدل ترسیم پرتره‏های جامعه‏شناسانه، گرچه روش چندان جدیدی در علوم اجتماعی نیست ولی توجه و اهمیت به فرد و تجربیات فردی، در روند ساخته شدن یک “انسان متکثر”، مهم‏ترین هدفی است که برنار لاهیر می‏کوشد از طریق این روش، بدان دست یابد و در عین حال، خود تأکید دارد که دستیابی به چنین شناختی، جز با این روش ممکن نیست. تا پیش از این، بیشتر کارهایی که با این شیوه انجام شده، به بررسی یک یا چند گروه اجتماعی و نه یک فرد اختصاص داشته است. این در حالی است که نویسنده این کتاب، فقط به فرد و تصویری که او از زندگی فردی و اجتماعی‌اش ارائه می‏دهد، مراجعه کرده و همان‏طور که در مقدمه کار توضیح می‏دهد، بر این باور است که گرچه فرد خود به سادگی نمی‏تواند وجوه متکثری را که در فرآیند تاثیرگذاری نیروهای مختلف در روند زندگی شکل گرفته، تشخیص دهد؛ اما بازشناسی آنها نیز جز از طریق مشاهده سبک زندگی، رفتارها و گرایشات و شنیدن روایتی که خود او از زاویه نگاه شخصی‏اش نسبت به زندگی ارائه می‏دهد؛ امکان پذیر نیست. البته در این میان، نقش جامعه‏شناس در آنجا مشخص می‏شود که بتواند این روایت را با آنچه از او و زندگی فعلی‏اش مشاهده می‏کند، در کنار هم قرار داده و به تفسیر آنها بپردازد. به بیان دیگر، جامعه‏شناس باید توانایی مقایسه و ارزیابی دوره‏های مختلف زندگی فرد را در فضای اجتماعی زیست شده وی فراهم کرده و تکرر تجربیات و رفتارها در ابعاد مختلف زندگی، هماهنگی‏ها و تضادهای موجود در آنها را به تصویر بکشد. بدین شکل، نتیجه کار او، انعکاسی از یک مدل‏سازی جامعه‏شناختی بر اساس تکه‏های مختلف زندگی فرد خواهد بود که طبیعتاً گرچه از نگاه خود او به زندگی گرفته شده ولی با آنچه که وی از زندگی‏اش می‏شناخته و روایت کرده، تفاوت‏های بسیار دارد.
بیشترین انتقاداتی که به کار برنار لاهیر و همکارانش در کتاب پرتره‏های جامعه‏شناختی وارد شده، از دو جنبه مشخص صورت گرفته است؛ نخست اینکه «ما نمی‏توانیم از نظر علمی در دانش جامعه شناسی، یک فرد را به صورت تنها و منفرد، مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم» (بیان این نقد متضمن پذیرش این پیش فرض است که سطح فردی واقعیات اجتماعی نیز به شکل خاصی همگانی و عمومی هستند) و نقد دوم اینکه گفته می‏شود «نتایج تا زمانی که قابلیت تعمیم به جامعه را پیدا نکنند، ارزشی ندارند» (البته این نقد نیز نزد طرفداران شیوه کار در این کتاب، در وهله نخست، این طور برداشت می شود که تنها داده های آماری هستند که قابلیت تعمیم پذیری دارند و این قبیل انتقادات، به نوعی در زیر مجموعه انتقادات کلی به روش‏های تحقیق کیفی می‏گنجد که به هر حال، هیچ‏کدام قابل تعمیم به کل جامعه نیستند.)
اما در بیان نقاط قوت کار برنار لاهیر در این کتاب، به “مطالعه چند بعدی تاریخچه زندگی افراد” اشاره می‏شود. در خصوص این ویژگی، می‏توان گفت که روش پرتره‏های جامعه‏شناختی، مصاحبه شونده را به سمتی می‏برد که بخش‏ها و شرایط مختلف زندگی خود را مورد واکاوی قرار داده و روایت کند. در این روش، تاکید بر آن است که یک فرد یک موجود یک دست و یکنواخت نبوده و مانند یک سیستم رباتیک و با برنامه‏ریزی‏های اتوماتیک زندگی نمی‏کند. در عین حال، او در شرایط و موقعیت‏های مختلف و در مقابل کنش‏های متفاوت، به یک شکل واکنش نشان نداده و بازی یکسانی را از خود به نمایش نمی‏گذارد. از این رو، ما نمی‏توانیم وی را در یک قالب مشخص حبس کنیم. به همین دلیل، یکی از خصوصیات مثبت مدل روشی ارائه شده در این کتاب، آن است که فرد مورد نظر را در دو بعد زمانی و مکانی مورد مطالعه قرار می‏دهد؛ بعد زمانی از این نظر که در این روش، سیکل و دوره‏های زمانی مختلف زندگی یک فرد مورد بررسی قرار می‏گیرد و توجه به بعد مکانی بدین شکل است که در این شیوه کار، تحرک اجتماعی و جابه جایی‏های جغرافیایی نیز مورد توجه قرار می‏گیرند. از سوی دیگر، در طول هر یک از این مصاحبه‏ها، ما با فرد در شرایط مختلف زندگی‏اش همراه می‏شویم و در خلال این روند، تلاش می‏کنیم که معنای هر یک از کنش‏ها و به ویژه فعالیت‏های زندگی روزمره او را دریابیم. در این زمینه برنار لاهیر توضیح می‏دهد که به این شیوه «می‏توان اساس کنش‏های متناقض فرد را از خلال مدل‏های متکثری که در او درونی شده، تحلیل کرد».
همچنین یکی دیگر از ویژگی‏های این روش آن است که به جامعه‏شناس این امکان را می‏دهد که امر اجتماعی را از زاویه نگاه کنشگر آن مورد بررسی قرار دهد. این زاویه نگاه از آنجا بسیار اهمیت می‏یابد که به ما نشان می‏دهد امر اجتماعی چگونه در فرد نفوذ می‏کند، چه تاثیراتی روی او می‏گذارد و فرد این شرایط را به چه شکل درک کرده و مورد واکاوی قرار می‏دهد و در نهایت، چگونه آن را زندگی می‏کند. از سوی دیگر، شیوه پرتره‏های جامعه‏شناختی در بعد تحلیل فردی نیز این امکان را به ما می‏دهد که مخاطب کسانی شویم که به طور معمول از آنها صدایی نمی‏شنویم؛ اقشار مختلف اجتماعی که در اینجا از جزئیات زندگی روزمره خود و تجربیاتشان در زندگی سخن می‏گویند و در واقع، هر یک از آنها، این فرصت را پیدا می‏کنند که به تفصیل درباره دلایل نوع لباس پوشیدن، شیوه تحصیلی و کاری خود و حتی وسواس‏های بهداشتی‏شان سخن بگویند و بدین ترتیب، جامعه‏شناس نیز می‏تواند با داده‏های بسیار بیشتر و عمیق‏تری، به تحلیل تاثیرات شرایط اجتماعی مختلف بر روی فرد پرداخته و ابعاد مختلف وجودی او را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.
در این زمینه باید یادآور شد که مدافعان این روش تحقیق معتقدند که متأسفانه ما در علم جامعه‏شناسی عموماً می‏آموزیم که تنها یک جنبه از فرد را در زمان حال او مورد بررسی قرار دهیم. به عنوان مثال، معمولاً در مصاحبه‏ها می‏پرسیم که “شغل شما چیست؟” و “چند وقت است که به این کار مشغولید؟”. طبیعتاً در پاسخ به هر یک از این پرسش‏ها، نیز تنها یک جواب می‏شنویم که در فرآیند کار جامعه‏شناختی، تبدیل به یک داده می‏شود؛ حال آنکه در این شیوه کار، در بسیاری از موارد، دلایل ظریف و پنهان گرایش فرد به سوی یک شغل مشخص و دلایل ادامه یافتن آن از یک سو، و تأثیراتی که این حرفه بر او، شرایط اجتماعی و خانوادگی‏اش گذاشته‏اند، از سوی دیگر، از دید جامعه‏شناسان مخفی می‏مانند. این در حالی است که شیوه پرتره‏های جامعه‏شناختی، به شکلی که لاهیر آن را به کار گرفته، به ما کمک می‏کند که فرد مورد نظر را در طی یک سری مصاحبه‏های طولانی و با فاصله‏های زمانی، بیشتر و عمیق‏تر بشناسیم و با ورود به جزئیات بسیار ظریف زندگی او، تاثیرات نیروهای مختلف اجتماعی در مسیر زندگی یکی از اعضای جامعه را بیش از پیش درک کنیم و ابعاد متنوع و متکثر وجودی او را مورد بررسی و مطالعه قرار دهیم. بدین ترتیب، در این روش، فرآیند تولید و بازتولید یک پدیده اجتماعی و به تعبیر دیگر، روند زیست شده آن توسط افراد جامعه، قابل بررسی و تبیین خواهد شد.
اما شاید بتوان گفت در کنار همه مزایای مدلی که برنار لاهیر برای تفسیر تجربی تئوری خود به کار گرفته، مهم‏ترین انتقاد وارده به کار او، این است که خواننده کتاب، در پایان هر فصل که به یک مصاحبه اختصاص یافته، با حجم وسیعی از اطلاعات روبرو می شود که در مقابل آنها، تحلیل جامعه‏شناسانه‏ای که مصاحبه‏گر در چند صفحه انجام داده، بسیار محدود و مختصر می‏نماید. از سوی دیگر، در جمع‏بندی نهایی نویسنده از مصاحبه‏های صورت گرفته نیز گرچه طبقه‏بندی خوبی نسبت به عوامل موثر و تأثیرگذار در پیش زمینه‏ها و رفتارهای فردی ارائه می‏شود، اما همچنان در پایان، مخاطب کتاب با پرسش‏های زیادی رها می‏شود. در این زمینه، شاید بتوان امیدوار بود که کارهای بعدی این جامعه‏شناس و همکاران او پخته‏تر شده و این نقص نیز در آنها برطرف شود.

منابع:

• Meier, Daniel. Portraits sociologiques, ethnographiques.org, Comptes-rendus
d’ouvrages [en ligne]. http://www.ethnographiques.org/2003/Meier.html (consulté le
۰۹.۰۵.۲۰۰۹]
• Lahire, Bernard. La culture des individus. Dissonances culturelle et distinction de soi, Paris, La Découverte, 2004
• Lahire Bernard. L’homme pluriel, Paris, Nathan, 1998.
• Lahire, Bernard. Portraits sociologiques.Dispositions et variations individuelles,
Paris, Nathan, 2002.