بررسی کتاب نامه‌های گیلان (مکاتبات پراکنده از مجموعه‌ی الکساندر خودزکو کنسول گیلان در دهه‌ی ۱۸۳۰ میلادی)
اسناد به جای مانده از دوره‌های تاریخی مختلف در گیلان، ابزاری مهم در مطالعه‌ی تاریخی گیلان و بررسی اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هر دوره است، چرا که مطالبی را بازگو می‌نمایند که شاید در هیچک از سفرنامه‌ها یا منابع دست اول نظیر آن یافت نشود. از جمله این اسناد مهم، نامه‌هایی است که به کنسول روسیه، الکساندر خودزکو در دهه‌ی ۱۸۳۰ میلادی نوشته شده و وی آنها را جمع آوری نموده است. این نامه‌ها دریچ‌‌ای به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و رویدادهای سیاسی و مذهبی در آن زمان باز می کند که نظیر آن در هیچیک از کتاب‌های تاریخی در دوره‌ی مورد بحث یافت نمی‌شود.
اکساندر ادموند خودزکو، فرزند ژان خودزکو، در سال ۱۸۰۶ در کرزویچ به دنیا آمد، ریشه های خانوادگی آنها را که در ابتدا بوریکو نام داشتند می توان تا لیتوانی نیز دید. افرادی مشهور در این خانواده بودند که از جمله آنها می‌توان به ایگناس خودزکو (۱۷۹۲ – ۱۷۴۰) اشاره کرد. اثری از وی به نام افسانه‌ی فدر و نز، همچنین متن‌ها و ترجمه‌هایی به زبان‌های لهستانی و فرانسوی از وی بر جای مانده است. ژان خودزکو، پدر اکساندر خودزکو، نمایشنامه‌هایی به نظم با نام گذرگاه نیمن یا لیتوانی آزاد شده نوشت. الکساندر خودزکو زبان‌های شرقی را در شهر ویلنا آموخت و از سال ۱۸۲۹ تا ۱۸۴۱ به عنوان مترجم و کنسول روسیه در ایران اقامت گزید. (خودزکو، ۱۳۸۱: ۱ و ۲) خودزکو همانطور که در یکی از اسناد این کتاب مطرح شده، در مدت زمان اقامت در ایران زبان فارسی، ترکی بر وجه کامل آموخته است. (نوزاد، ۱۳۹۲: ۲۱۳) پس از این دوران وی به اروپا بازگشت و برای اقامت به فرانسه رفت. آثار فراوانی از وی به جای مانده است که جمله مهمترین آنها می‌توان به ترانه‌های محلی ساکنین کرانه‌های دریای خزر، و گیلان یا سرزمین باتلاق‌های دریای خزر اشاره نمود. (خودزکو، ۱۳۸۱: ۱ و ۲)
خودزکو در مدت زمانی که کنسول روسیه بوده و از طرف این دولت در رشت اقامت داشته، نامه‌های فراوانی از طرف مردم رشت دریافت می کرده که خوشبختانه به علت ذوق سرشار این نامه‌ها را جمع‌آوری نموده است. این عرایض که در حکم اسناد تاریخی مهمی هستند، را می‌توان به جهت کثرت مضامین در چند دسته مورد بررسی قرار داد: امور اقتصادی و داد و ستد، گزارش‌هایی از رویدادهای جاری و مهم شهر رشت، عرایض مردمی جهت رتق و فتق امور عادی زندگی و در آخر واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به گویش منطقه.
نخست مهمترین مضمونی که در میان نامه‌های نوشته شده به خودزکو به چشم می خورد، نامه‌هایی با مضامین اقتصادی هستتند. در این نامه‌ها به مسایل مرتبط با اقتصاد و امور مالی اعم از تنخواه، گزارش های امور مالی و دارایی، حواله‌جات دیوانی و برات، ادای قرض و بدهی و حتی می‌توان دعاوی حقوقی را نیز جزو امور اقتصادی دسته‌بندی کرد. بررسی نامه هایی که در گروه نامه های اقتصادی دسته بندی می شوند، نشان‌دهنده‌ی گستردگی روابط ایران و روسیه و تاثیر مستقیم این کشور در امور اقتصادی اعم از تجارت بالاخص از راه دریا، امور مربوط به گمرک یران است.به عنوان مثال می‌توان به نامه‌ی شماره‌ی ۱۶ اشاره کرد که در آن نویسنده‌ی عریضه در ضمن نقل اخبار گمرک‌خانه از کرجی‌های حامل ابریشم یاد کرده که ۵ هزار مالیه خواسته‌اند و نویسنده‌ی نامه شخص کنسول روسیه را در این قضیه صاحب اختیار دانسته است (نوزاد، ۱۳۹۲: ۵۱). چنین نامه‌های درخواستی با این محتوای تجاری، در حکم مهر تاییدی برای تحت الحمایگی و وابستگی ایران به روسیه است. به عنوان مثال به نامه‌ی شماره ۱۱۲ اشاره می‌شود که جمعی از تجار رشت استشهاد نامه‌ای در سال ۱۲۴۷ نوشته و قیمت ابریشم را در داد و ستدها جویا شده بودند (همان: ۲۱۸). مضامین مشابه و مرتبط دیگری با امور اقتصادی نیز در قالب ، عرایضی در باب امور مربوط به تنخواه و قرض به افراد وجود داشت. این‌گونه نامه‌ها صرفا جنبه‌ی گزارشی داشته است. لازم به ذکر است که می‌توان دعاوی حقوقی مربوط به ورثه را نیز در این محتوا جای داد. به‌طور مثال در نامه‌ی شماره‌ی ۵۹ و ۶۰ به ارثیه‌ای اشاره شده که مردی از اهالی کاشان جهت گرفتن آن ادعا داشته و از کنسول روسیه خواسته که در شروان به بررسی نام فامیل فرد مرده بپردازد تا صحت ادعای فرد اثبات شود (همان: ۱۲۰ و ۱۲۲). همچنین در نامه‌ی ۱۱۹ فردی که تمامی مال و موالش را از دست داده و حتی تنها خانه‌اش را نیز دامادش بالا کشیده جهت دادخواهی به وی عریضه نوشته است ( همان: ۲۳۴). این مضمون بدین جهت در مدخل مضامین اقتصادی می‌گنجد که نویسندگان نامه در باب دادن سهم ارثیه به فرد مذکور دچار شک شده و بدین جهت به کنسول مراجعه نموده‌اند تا با مداخله‌ی شخص کنسول این ادعا تبدیل به یقین شود. به نظر می‌رسد که در موارد بسیاری نقش کنسول روسیه در زمان قاجار حتی از نقش حاکم شهر رشت نیز تاثیرگذار تر بوده است.
دومین مضمون مهم شامل نامه‌هایی با رویکرد صرفا خبری می‌باشد که در گذر زمان رنگ تاریخی به خود گرفته است. این نامه ها دربرگیرنده گزارش‌هایی از جانب ایادی روس و مرتبط با وقایع کوچک و بزرگ مهم و حتی نه چندان مهم بودند که صرفا جهت مطلع نمودن کنسول و حتی وزیر مختار روسیه نوشته شدند. این نامه‌ها که در واقع گزارش‌هایی از وقایع معاصر زمان خودزکو بوده، در گذر زمان اهمیت تاریخی پیدا کرده، چنانکه امروزه در حکم اسناد تاریخی مهمی درآمده‌اند. بسیاری از این نامه‌ها مثل نامه ی شماره ۳۲ (همان: ۸۰) اطلاعاتی را در مورد وقایع روزمره ارائه می دهند. در این نامه از فردی یاد شده وی “به یک‌باره خود را نایب امام دانسته و جهت جهاد خروج کرده و عده‌ای اعم از مرد و زن را دور خود جمع نموده است” (همان: ۸۰). بدیهی است که عرایضی اینچنین به شناخت دقیق‌تر اوضاع اجتماعی و تاریخی شهر رشت و حوزه‌ی گیلان کمک شایانی می‌نماید و از لحاظ رویکرد دینی در حوزه‌ی گیلانشناسی کمک شایانی خوهد داشت.
یک طبقه مهم نامه‌های ارسالی به خوزکو را وقایع مهم تاریخی به خود اختصاص می دادند، از جمله به سلطنت رسیدن محمدشاه و فوت فتحعلی‌شاه (همان: ۱۷۴). نویسنده‌ی این نامه بدون هیچگونه مدح اضافی و چاپلوسی کنسول روسیه و بی‌حاشیه اصل مطلب را نقل کرده و در پایان، نامه‌ی مذکور را صرفا گزارشی جهت اطلاع وی عنوان کرده است. همچنین در نامه‌ی شماره‌ی ۱۱۳، به زمان فوت فتحعلی‌شاه چگونگیی دفن وی ، همچنین گزارش‌هایی از ولایات مختلف و حاکمان آنها اراعه شده و عنوان شده که حاکم رشت طرفدار ولیعهد بوده و از شورش‌هایی در اصفهان و قزوین نیز سخن به میان آمده است (همان: ۲۲۰). در یکی از نامه‌ها به شورش شهر یزد در زمان به سلطنت رسیدن محمدشاه اشاره شده است که این نیز همانند مورد قبلی صرفا گزارشی برای اطلاع وزیر مختار بوده است (همان: ۲۷۶). علاوه بر وقایع مذکور، گزارشات ارسالی به خودزکو، شامل درگیری‌‌های کوچک و شورش‌هایی کوچک و بزرگ حوزه‌ی شهری نیز بوده که امروزه به علت کم بودن اسناد در باب مطالعه‌ی تاریخ گیلان، این اسناد اهمیت بارزی پیدا می کنند. در این زمینه می‌توان به نزاعی اشاره کرد که میان اهالی شهر رخ داده و در آن به دسته‌بندی‌های دو طرف نزاع و حتی سهم بعضی افراد در این درگیری نیز اشاره شده که به عنوان مثال از اخوندی به نام ملا رفیع نام برده شده که سهم بسزایی در این شورش داشته است (همان: ۱۰۹)؛ و یا فتح قلعه‌ی غوریان نیز از دیگر مواردی است که در این اسناد نه به عنوان یک واقعه‌ی مهم بلکه جهت اطلاع کنسول نوشته شده است (همان: ۳۳۹). نوشتن وقایعی همانند موارد ذکر شده نقش اساسی روسیه در سرنوشت ایران را نشان می دهد، چراکه با نوشتن همین گزارشات از وقایع جاریه بوده که توانسته‌اند حداقل بر مرزهای شمالی ایران در این دوره به صورت تمام و کمال تسلط پیدا کنند و برای صحت این مدعا نیازی به مثال آوردن از کتاب‌های دیگر نمی‌باشد، چراکه در میان همین اسناد به نامه‌هایی برخوردیم که در باب امور گمرکات و تنخواه و دیگر مسایل اقتصادی و تجاری بودند.
دسته‌ی دیگری که محتوای گروه دیگر نامه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد، درخواست‌های مردمی از کنسول روسیه است. این درخواست‌ها از مساعدت جهت یاری فرزنشان (همان: ۷۲)، یا دوسیه‌ای جهت سفر به مسکو (همان: ۱۱۰) و حتی راجع به اموری مانند دوسیه جهت انتقال بار شراب به شهر رشت توسط کنسول (همان: ۹ و ۱۱۷) بوده است. در میان این نامه‌ها شعری به چشم می‌خورد که سراینده‌ی آن مساعدت کنسول جهت انتقال به بارگاه ثامن الحجج را درخواست می‌کند (همان: ۶۶) و یا در جواب اوامر شخص کنسول مثلا در باب شکار چنگر بوده است (همان: ۱۱۲).
نکته‌ی با اهمیتی که در این بررسی‌ها به چشم می‌خورد، تکرار مضامین و حتی نوشتن نامه برای بار دوم است که بر خلاف بار نخست که فقط ثنا و تبجیل بوده از ابتدا به نکوهش و سرزنش کنسول پرداخته شده است چرا که وی نامه‌ها را بی‌جواب گذاشته است. از جمله ویژگی بارز این نامه‌ها اختصاص نیمی از نامه به اظهار نوکری و بندگی آستان شخص کنسول و رعیتی دولت روسیه و در ادامه آن ذکر مدعای اصلی عریضه پرداخته شده‌اند. شماری از این نامه‌ها که توسط ایادی روسیه نوشته شده است و شامل گزارشاتی در باب وقایع اصلی شهر در زمانی است که کنسول در ییلاقات به سر می‌برده و در این نامه‌ها ذکری از ثنا و تبجیل نرفته است.
واژه‌ها، اصطلاحات مربوط به گویش منطقه از آنجایی که بسیاری از این نامه‌ها توسط مردم عادی نگرایش یافته و صرفا جهت امور جاری نوشته می‌شده، در آن به چشم می‌خورد که در زبان‌شناسی تاریخی این خطه دارای اهمیت است. به عنوان مثال واژه‌هایی مانند این جمله که به حضرات گمی‌چیان رشته‌چیان غدغن بلیغی نمودم (همان: ۴۵) که در اینجا منظور تیراندازان می‌باشد. و یا واژه‌هایی از قبیل گمی (همان: ۴۶) به معنی قایقی بزرگ جهت حمل بار، فراغ‌نوقان (همان: ۱۴۶) به معنی رهایی از تربیت کرم و برداشت پیله، دست ورس (همان: ۱۴۱) واژه‌ای ترکیبی و به معنی نزدیک از این دست کلمات می‌باشند. همچنین استعمال واژه‌هایی مانند باج‌اقلو که سکه‌ای مربوط به عصر عثمانی بوده (همان: ۷۳) و یا عبارت کرور آخر (همان: ۳۴) که به منظور ادای آخرین قسط غرامت جنگی مربوط به عهدنامه ترکمنچای می‌باشد، علاوه بر اهمیت واژه شناسی و بررسی آن را در زیر گروه حوادث تارخی مهم نیز قرار می‌دهد.
کتاب‌نامه:
نوزاد، فریدون، امیری، علی، نامه‌های گیلان، (مکاتبات پراکنده از مجموعه الکساندر خودزکو کنسول روسیه در دهه ۱۸۳۰ میلادی): رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۲.
نوشته‌های مرتبط
این مطلب در چارچوب مباحث کارگاه تخصصی نوشتار تحلیلی انسان شناسی و فرهنگ منتشر شده است.
