بررسی شعارهای هشت سال جنگ تحمیلی

بیشتر مطالعات انجام شده در حوزه شعارها و بررسی و تحلیل آن ها معطوف به مطالعات در حوزه انقلاب های بزرگ در سطح جهانی است. از این رو است که بیشتر داده ها و تئوری های نظری که در خصوص شعارها وجود دارد برگرفته از نظریاتی است که پیوند مستقیم با حوزه انقلاب و ایدئولوژی دارد. اما باید توجه داشت که جنگ تحمیلی در ایران با توجه به سبقه ایدئولوژی و نزدیکی به وقوع انقلاب اسلامی می تواند از جهاتی با نظریات حوزه شعارها در انقلاب ها پیوند پیدا کند.

شعارها یکی از نمودهای زبانی هستند که در آن ها ایدئولوژی ها به منصه ی ظهور گذاشته می شوند. از این رو یکی از منابع شناخت ایدئولوژی های جامعه در هر برهه زمانی شعارهایی است که توسط افراد آن جامعه سر داده می شود. اما باید توجه داشت که در نوشتار حاضر از آن جا که منابع جمع آوری شعارها روزنامه ها در نظر گرفته می شود. در نهایت به ایدئولوژی می توان دست پیدا کرد که توسط دولت و حاکمیت آن جامعه مورد تایید قرار گرفته و انتشار می یابد.

ژان بشلر(۱۳۷۰) در پاسخ به این سوال که ایدئولوژی به چه درد میخورد کارکردهای مختلف ایدئولوژی را بر می شمارد که شامل صف‌آرایی یا جبهه‌گیری، توجیه پرده‌پوشی، موضع‌گیری و دریافت ادراک می باشد. کارکرد صف‌آرایی جبهه‌گیری ایدئولوژی سبب جدا کردن صف های دوست و دشمن به وسیله طرح نشانه ها و نمادها شعارها و علایم دیگر می گردد تا اعضای جنبش به راحتی دوست دشمن خود را شناخته و سفر خود را از غیر خودی جدا کنند این کار سبب تسهیل فداکاری و ایثارگری برای خودی و پرخاشگری برای غیرخودی است.

هرچند بشلر مطلب خود را در خصوص بسیج توده در زمان انقلاب ها بیان می کند. اما این کارکرد در زمان جنگ نیز اهیمت خود را نشان می دهد. زمانی که شعارها برای تهییج افراد برای حضور در جبهه های جنگ و یا بالا بردن روحیه هم بستگی افراد در درون یک جامعه به کار برده می شود. هم چنین شعارها با برساختی از دشمن خارجی موجب تقویت بیش از گذشته در جبهه های خودی می شود.

از این رو در نوشتار پیش رو قصد داریم به بررسی شعارهایی بپردازیم که در هر ۸ سال جنگ تحمیلی ایران و عراق توسط مردم در مراسم تشییع پیکر شهدا و یا اعزام به جبهه های جنگ سر داده می شده و سپس در روزنامه ها بازنشر پیدا می کرده است.  تا از دریچه این شعارها بتوان به شناخت ایدئولوژی که موجب هم بستگی ملت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی شد دست پیدا کرد.

علارغم توجه بسیار به حوزه دفاع مقدس در ایران و علارغم آنکه جنگ ایران و عراق به عنوان یکی از جنگ های مهم قرن ۲۰ میلادی در سطح جهانی معرفی می شود، با اینکه بیش از سی سال از پایان این جنگ می گذرد آن طور که باید به مطالعات جامعه شناختی بر روی ابعاد مختلف آن پرداخته نشده است.

از این رو است که در نوشتار حاضر تلاش می شود تا با بررسی شعارهای مطرح شده در این هشت سال راهی به شناخت جامعه ایرانی در آن زمان باز کنیم. تا از این طریق ایدئولوژی حاکم بر آن جامعه را بشناسیم. زیرا همان طور که بشلر (۱۳۷۰) می گوید شعارهای انقلابی چکیده ای از ایدئولوژی انقلابی هستند و نقش مهمی در فرایند بسیج انقلابی ایفا می کنند. هرچند ما در اینجا از یک انقلاب بحث نمی کنیم اما نمیتوان نقش شعارها را در بسیج توده در زمان جنگ تحمیلی ایران و عراق نادیده گرفت.

در این هشت سال نیز بخشی از ارزش ها و ایدئولوژی به واسطه شعارها مطرح و عنوان می شوند و از این رو است که می توان به شعارها به عنوان منبع شناخت ارزش ها، ایدئولوژی و آرمان ها نگاه کرد تا از این طریق به چگونگی بسبج مردم برای مقابله با رژیم صدام، حفظ روحیه،  افزایش هم بستگی داخلی و … پرداخت.

با بررسی خبرهای مرتبط با حوزه دفاع مقدس در حد فاصل آغاز و پایان رسمی جنگ از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۵ تیرماه ۱۳۶۷ و مصادف با پذیرش قطعنامه ۵۹۸، مجموع ۱۴۷ شعار در روزنامه اطلاعات شناسایی شده است. سپس آن ها با توجه به مضامین آن در دسته های مختلف قرار گرفته اند؛ در ادامه به بررسی هر کدام از این دسته بندی ها و مصادیق آن خواهیم پرداخت.

شعار بر ضد دشمنان خارجی

در این دسته شعارهایی قرار می گیرند که بر علیه دشمنان خارجی مطرح شده اند. در این دسته شعارهایی نظیر مرگ بر آمریکا که علیه کشور آمریکا سرداده شده است فراوانی ۲۵ دارد. شعارهای علیه صدام ۱۶ فراوانی و شعارهای علیه اسرائیل و روسیه هر کدام ۲ فراوانی را به خود اختصاص داده شده است.

همان طور که مشهود است در شرایطی که ایران در حال جنگ مستقیم با کشور عراق است شعاری مستقیم مانند «مرگ بر عراق » هیچگاه در روزنامه ها منتشر نمی شود. شعار علیه شخص اول این کشور نیز که آتش جنگ با ایران را برافروخته است یعنی صدام  با فراوانی کمتری  از شعار بر علیه آمریکا بازنمایی شده است. این درحالی است که در تحقیق موازی که توسط نویسنده همین مقاله انجام شده است؛ حضور عراقی های ساکن ایران در سایر حوزه های جنگ مانند کمک رسانی به جبهه های جنگ، اعزام نیرو و …. نشان از این امر دارد که جمهوری اسلامی همواره در جهت جداسازی حاکمیت و ملت عراق تلاش کرده است. تلاشی که باعث می شود امروزه علارغم جنگ شدید ۸ ساله با کشور عراق، ملت عراق و ایران دوست و برادر خوانده شود.

اسرائیل نیز به عنوان کشوری که هم اکنون بخشی از ایدئولوژی های حاکمیت ایران در تقابل و ضدیت با آن در مساله فلسطین مطرح می شود در آن سال ها تنها دو فراوانی را به خود اختصاص داده است. این طور به نظر می رسد که حضور اسرائیل در جنگ تحمیلی ایران و عراق با شدت بسیار کمی بازنمایی شده است.

شعارهای برگفته شده از مفاهیم اسلامی

در این دسته بندی شعارهایی مانند الله اکبر، لا اله الا الله با بیشترین فراوانی قرار دارند. دلیل قرار گرفتن این دسته بندی در جایگاه دوم دسته بندی را می توان ناشی از این امر دانست که این شعارها نه تنها به عنوان شعارهایی که نمود ایدئولوژی است بلکه شعارهایی هستند که به عنوان سنت و آیین در مراسم تشییع پیکر ها سر داده می شوند.

شعارهای ولایت مدارانه

این دست از شعارها شعارهایی هستند که به نحو مختلف به رهبری امام خمینی (ره) اشاره دارند مانند «این گل پر پر ما هدیه به رهبر ما است»، «این گل پر پر ماست، خمینی رهبر ما است» و یا شعار «لبیک یا خمینی» که به طور مستقیم به پیروی از فرمان های امام خمینی(ره) اشاره دارد.

شعارهای مبتنی بر ادامه جنگ

در این دسته شعارهایی قرار دارند که بر ادامه دادن جنگ اشاره دارند از جمله: «جنگ جنگ تا پیروزی» و یا «می جنگیم می جنگیم، سازش نمی پذیریم» نکته جالب در خصوص این دسته فراوانی آن در سال های میانی و انتهایی جنگ است به گونه ای که در سال های ابتدایی جنگ این شعار در روزنامه ها بازنمایی نشده است. بازنمایی این شعارها از سال ۶۲ همراه با شکست های ایران در عملیات های جنگی در جبهه های جنگ آغاز می شود و تا سال ۶۶ و یک سال مانده به پایان جنگ ادامه داده می شود.

شعارهای انتقام جویانه

در این دسته از شعارها شعارهایی قرار می گیرد که به درخواست قصاص یا انتقام از شخص خاص یا نیروهای مسبب یک رویداد خاص اشاره دارد. با توجه به رویدادهایی که در سال ۶۰ همراه با رویدادهای خرابکارانه در کشور اتفاق می افتد. این شعار ها معمولا درخواست اعدام منافقین و بمب گذاران است. برای نمونه شعارهای زیر در این دسته بندی قرار می گیرد: «موسوی موسوی، انتقام انتقام». همچنین شعار «موشک جواب موشک » درخواست مردم برای بمباران هوایی عراق در پاسخ به بمباران هایی است که این کشور علیه مناطق مسکونی شهری در ایران است.

شعارهای شهادت طلبانه

این دسته از شعارها شعارهایی هستند که به ارزش و ایدئولوژی های ایثار و فداکاری می پردازند با توجه به نزدیکی جنگ تحمیلی به انقلاب اسلامی  بخشی از این ارزش ها ناشی از ارزش های انقلاب اسلامی است که بر گرفته از آموزه های اسلامی است مانند شعار«حسین حسین شعارما، شهادت افتخار ما» به طور کلی این دسته از شعارها آمادگی مردم را جهت جان فشانی در راه آرمان ها و ارزش ها نشان می دهد.

شعارهای ظهورطلبانه

این دسته از شعارها را می توان در دسته شعارهای برگرفته از مفاهیم مذهبی نیز قرار داد اما به دلیل اشاره به بخش خاصی از آموزه های مذهبی که امید به ظهور منجی است در بخش جداگانه ای در خصوص آن بحث خواهیم کرد. در این بخش شعارهایی قرار می گیرند که بین جنگ ایران و عراق و امید به ظهور منجی ارتباط برقرار می کنند برای نمونه شعار «عزا عزا است امروز روز عزا است امروز، مهدی صاحب زمان صاحب عزا است امروز» و «برای دفن شهدا، مهدی بیا مهدی بیا»که در مراسم تشییع پیکر شهدا سر داده می شده  است در این بخش قرار می گیرد.

 نتیجه گیری

از مجموع بحث های مطرح شده می توان نتیجه گرفت شعارهایی که در سال های دفاع مقدس مطرح می شده است؛ بیشتر با مضامین اسلامی و انقلابی همراه است. و تقریبا در هیچ کدام از آن ها مضامین میهن دوستانه و ناسیونالیستی مطرح نمی شود تا جایی که شعارهای شهادت طلبانه که همراه با ایثار و از خود گذشتگی است نیز با مفاهیم اسلامی مانند قیام امام حسین (ع) پیوند می خورد.

در میان مضامین اسلامی نیز اعتقاد به ظهور بیشترین نمود را در میان شعارهای سال های جنگ تحمیلی دارد؛ این امر را می توان ناشی از حضور در شرایط سخت و طاقت فرسای جنگ دانست که اعتقاد به یک چنین آرمانی به مراتب می تواند تحمل این موقعیت را برای افراد جامعه ی درگیر در جنگ ساده تر کند.

همچنین در طول این هشت سال علارغم درگیری مستقیم با کشور عراق همچنان آمریکا به عنوان دشمن اصلی ایران مطرح می شود. تا جایی که شعارهایی که بر علیه این کشور مطرح می شود بیش از سردمداران کشور عراق است و این در حالی است که هیچ شعاری علیه کشور عراق در طول این سال ها وجود ندارد.

از سویی دیگر در این سال ها هم بستگی داخلی در ایران از طریق دشمن خارجی به وجود می آید به گونه ای که هیچ شعاری مبنی بر ایجاد حس همدلی داخلی، همبستگی ملی و امثال این ها در این سال ها وجود ندارد. این امر در حالی است که شعارهایی که بر ضد دشمنان خارجی مطرح می شود بیشترین فراوانی را در بین مجموع شعارها دارد.

در همین سال ها و با توجه به نزدیکی به سال های انقلاب اسلامی؛ توجه و پیروی از مقام امام خمینی (ره) به عنوان یک رهبر کاریزماتیک به عنوان یکی از ارزش های اصلی در بین شعارها مطرح است؛ این امر از میزان فراوانی شعارهای دسته ی شعارهای ولایتمدارانه به خوبی مشخص است.

منابع

• بشلر، ژان. ایدئولوژی چیست؟ نقدی بر ایدئولوژی غربی. ترجمه ی علی اسدی. تهران:  شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۰.
• پناهی، محمد حسین. (۱۳۷۹). بررسی زمینه ها و اهداف انقلاب اسلامی ایران بر اساس شعارهای انقلاب. فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۱۱ و ۱۲.
• پناهی، محمدحسین. (۱۳۸۵). ارزش های جهاد و شهادت در شعارهای انقلاب اسلامی. نامه علوم اجتماعی، شماره ۲۹