رقص کتک (Kathak)
مقدمه:
نوشته‌های مرتبط
کتک یکی از رقص های کلاسیک –سنتی ده گانه اصلی در شبه قاره هند می باشد که در واقع از رقص های کلاسیک و سنتی ایرانی , افغانی, آسیای میانه و رقص صوفیانه در طول تاریخ بشدت تاثیر گرفته است .ریشه این کلمه به شکل سنتی در حقیقت از واژه کاتاکار Kathakar که در سانسکریت و هندی به معنای داستان گو و قصه گو می باشد گرفته شده است ,اینان در واقع شاعران و قصه گویان دوره گردی بودند که در دوران باستان در شمال هند از شهری به شهری و از روستایی به روستایی می رفتند و داستان های عاشقانه و حماسی را برای مردم تعریف می کردند .کلمه کتک از واژه سانسکریت دوران ودایی یعنی کتا Katha که به معنی داستان و قصه می باشد آمده است .در واقع این رقص داستان های حماسی و افسانه ای هندی دوران باستان را با حرکات و اشارات خاص,موسیقی و آواز مانند تاترهای یونان باستان به نمایش می گذارد.کتک در دربارهای پادشاهان شمال هند بخصوص بسیار طرفدار داشته و اجرا می شده است.شکل ساده شده کتک را می توان در تاترهای روستایی هند به نام باوایی Bhavai که درباره داستان های الهه ها و ایزد بانوهای هندو که در دوران قرون وسطا اجرا می شده است ,یافت ,اکنون
این نوع تاتر در ایالات مادیاپرادش , گجرات و راجستان هنوز اجرا می شود.
کتک دارای سه مکتب یا گرانای Gharana کاملا مجزا از یکدیگر است که درواقع متعلق به شهرهایی است که در آن ها رشد و نمو کرده اند,یعنی بنارس (واراناسی) در ایالت اوترپرادش,جی پور در ایالت راجستان و کلنو در ایالت اوترپرادش.سبک و روش رقص کتک درواقع برمبنای حرکات موزون پا که با ریتم موسیقی هندی و زنگ های کوچک خاصی که بر روی پارچه ای دوخته شده و رقصنده بر پای خود می بندد و به آن گونگورو Ghungrooگفته می شود پایه گذاری شده ,رقصنده باید با این زنگ ها آهنگی موزون و زیبا ایجاد کند که با ریتم موسیقی هماهنگی داشته باشد. درکتک پاها و نیم تنه بالایی باید کاملا صاف و کشیده بوده و رقصنده با حرکات موزون دست ها ,بازوها و بالاتنه و هم چنین تغییر حالات صورت ,چشم ها و ابروها,خم و راست شدن و چرخش های زیبا داستان مورد نظر را برای حضار بیان می کند.مکاتب مختلف کتک هر کدام بر روی موضوع و مورد خاصی از حرکات تمرکز کرده اند مثلا مکتب لکنو بر روی حرکات و اشارات و مکتب جی پور بر روی حرکات خاص پاها .این هنر منحصر به فرد در شبه قاره هند به هنر سنتی شفاهی مشهور می باشد زیرا از نسلی به نسل دیگر با زبان و تمرینات منتقل , حفظ و نگهداری شده است.
تاریخ کتک :
بر طبق نظر تاریخ شناسان حوزه تاتر و هنرهای نمایشی هند مدارکی دال بر وجود کتک در حدود ۴۰۰ پس از میلاد در شبه قاره هند مشاهده شده ,قدیمی ترین کتابی که در باره کتک صحبت کرده ناتیا شاسترا NatyaShastra می باشد که حکیم بهارت Bharataآن را نوشته است.این کتاب شرح بسیار مفصلی درباره حالات , حرکات و اشاراتی که یک رقصنده کلاسیک باید بر آن ها واقف بوده و نحوه صحیح اجرای آن را بطور کامل در ۲۶ بخش بیان کرده ,هم چنین روش های راه رفتن و خرامیدن ,اصول اولیه رقص و احساسات انسانی و این که چگونه یک رقصنده باید این احساسات را به حضار و بییندگان نشان داده و آنان را تحت تاثیر قرار دهد بحث می کند.یکی از مهمترین داستان هایی که کتک بیان می کند داستان عشق کریشنا Krishna یکی از خدایان هندو به همسر و دلداده اش رادها Radha می باشد به همراه این دو عاشق تعدادی دختران جوان روستایی که همواره رادها را همراهی می کنند و به آن ها گوپی Gopi یا دختران شیر دوش نیز گفته می شود نیز وجود دارند ,این نمایش کلاسیک نخست در شهر لکنو در شمال هند بوجود آمد و تبدیل به نمادی از اتحاد آتمن Atman یا روح انسانی با روح کیهانی شد .با روی کارآمدن سلطنت گورکانیان هند در قرن ۱۵ م کتک تبدیل به پرطرفدارترین نوع رقص در دربار ایشان و حکومت های مسلمان شمال و غرب هند مانند حکومت اوده و حکومت بنگال شد,در این زمان روح و بعد مذهبی و روحانی آن تقربیا از بین رفت و جنبه نمایشی و سرگرم کننده آن نخست برای پادشاهان مسلمان شمال و غرب هند و سپس برای مردم عامه بشدت رایج گشت.کتک با چرخش های خیره کننده , سریع و تند ,حرکات پا که با گونگورو یا زنگ های بزرگ پیچیدگی خاصی پیدا می کند و با آمیختن رقص های سنتی ایرانی و آسیای مرکزی جلوه ای خاص و جدید یافته وسبکی نو را از مخلوط بنیادهای هندی مانند حرکات ویژه پا و حرکاتی از رقص های وارداتی بوجود آورد که تا اکنون نیز به شکل بسیار قوی ادامه دارد,کتک در دربار گورکانیان هند مقام و موقعیتی خاص پیدا کرد و بسیاری از رقصندگان هندو و مسلمان راهی دربار ایشان شده تا بخت خود را بیازمایند و مقام و موقعیت بالایی کسب کنند.پس از سقوط سلطنت گورکانیان هند و با روی کار آمدن سلطه انگلیسی ها بر شبه قاره هند در قرن ۱۸ و ۱۹ م کلیه رقص های کلاسیک و سنتی هندی از رونق افتاد و بریتانیایی ها شروع به ترویج فرهنگ و زبان خویش و از جمله رقص های غربی در جامعه هند کردند,در راستای این جایگزینی رقص کتک باید به جای توضیح و تشریح حماسه های کهن هند و داستان های عاشقانه عامیانه و رایج در جامعه هند ,داستان های انگلیسی و مسیحی را نشان دهد.درواقع انگلیسی ها بویژه مسیونرهای مذهبی مسیحی چندین کتاب بر ضد رقص های کلاسیک و سنتی هند نوشتند و آن ها را ضد زن و شهوانی دانستند و کارکرد این گونه رقص ها را بردگی زنان و دختران وجوان در جامعه هندی شمردند,زیرا به نظر ایشان حرکات ,اشارات و رفتارهای رقص های کلاسیک بویژه کتک بسیار شهوت برانگیز و هیجانی بود .این کتب و مقالات باعث شد که در سال ۱۸۹۲ م نهضت ضد رقصندگان یا Anti Nautch بوجود آید ,مجالات و روزنامه ها درباره به بردگی کشیدن این رقصندگان مقالات بسیار نوشتند و ایشان را با فواحش مقایسه کردند ,زیرا ایشان باید از کودکی باید به آموختن کتک مشغول می شدند و در نوجوانی برای مردم عامه یا دربار پادشاهان برنامه اجرا می کردند و در مقابل آن پول دریافت می کردند ,پس از تسلط انگلیسی ها مقام ایشان نیز در حد رقصندگان دوره گرد و فواحش پایین آمد و ایشان مجبور شدند برای امرار معاش در مقابل افراد مختلف برنامه اجرا کنند که البته در این بین سواستفاده هایی نیز از ایشان می شد.در این راه نه تنها بریتانیایی ها اقدامات موثری انجام دادند بلکه تصیل کردگان و روشنفکران هندی که زیر دست انگلیسی ها درس خوانده و تربیت شده بودند نیز بدون مطالعه و بررسی دقیق فرهنگی و تاریخی نیز با ایشان یک زبان شده و بنای نابودی کتک را فراهم کردند.براثر این حملات خانواده های هندو مسلمان مخفیانه به آموزش و پرورش دختران و پسران همت گماشتند تا دیگر ننگ به بردگی کشیدن دختران بر ایشان نباشد ,پس از فرو خوابیدن این نهضت در اوایل قرن ۲۰ م شخصی به نام کالکاپراساد ماهاراج کتک را بار دیگر زنده کرده و در شهرهایگوناگون هند و دیگر کشورهای جهان به نمایش گذاشته و برروی صحنه برد .پس از استقلال هند تاریخ دانان و باستان شناسان هندی با بررسی های دقیق و چاپ کتب و مقالات متعدد در این زمینه کتک را دوباره زنده کرده و وجه و مفهوم تاریخی و فرهنگی کهن آن را با آن بازگرداندند و آن را از شکل فقط وسیله سرگرمی مردم عامه خارج کردند.
پوشاک رقصنده در کتک:
درواقع پوشاک رقص کتک به دو گروه پوشاک هندوها و پوشاک مسلمانان تقیسم می شود ,پوشاک رقصندگان زن هندو شامل دو نوع مختلف می شود یکی ساری Sari بههمراه چولیCholi یا بلوزی که زیر ساری پوشیده می شود و جواهرات گوناگونی که از سرتا پای او را می پوشاند و در آخر یک خال سرخ که به آن بیندی Bindiگفته می شود در وسط پیشانی قرار می گیرد,دومین شکل یک دامن کاملا بلند و بسیار گشاد که با گلدوزی ها و سنگ دوزی های زیبا آراسته شده و با یک چولی و یک شال بلند و نازک پوشیده می شود به همراه همان جواهرات زیبا .پوشاک رقصنده زن مسلمان شامل یک پیراهن است که دامن کاملا بلند و گشاد آن تا زیر زانو یا پایین تر می رسد که باید زیر آن شلوار سنتی تنگ و چسبان چوری دار Choridar پوشیده شود و در بالای این پیراهن نیم تنه ای زیبا با آستین های بلند و تنگ به همراه شالی نازک که سر رقصنده را می پوشاند باز به همراه جواهرات زیبا,درواقع این لباس بیشتر به پوشاک زنان ترک و اسیای میانه شباهت دارد و برگفته از آن می باشد و معمولا از ابریشم و یا حریر می باشد .پوشاک رقصنده مرد هندو یک دوتی Dhoti یا لنگی بلند و گشاد از ابریشم می باشد که از بالای ناف تا پایین پا را می پوشاند و در بالا نیم تنه ای نازک به همراه برخی جواهرات بر گردن و بازو .لازم به ذکر است که تمامی رقص های کلاسیک هند بدون کفش یا دم پایی و پا برهنه باید اجرا شود .
آلات و ادوات موسیقی کتک:
آلاتی که موسیقی کتک را همراهی می کند طبلاTabla که درواقع دو طبل کوچک و بزرگ است که روی زمین گذاشته می شود و نواخته می شود ,سارنگی Sarangi که نوعی کمانچه هندی است که آهنگ های ظریفی را می توان با آن اجرا کرد و برای هماهنگ کردن رقص پاهای رقصنده تنظیم شده ,هارمونیومHarmonium که نوعی ارگ کوچک دستی است که بر روی زمین گذاشته و نواخته می شود ,منجیرا Manjira یا سنج دستی کوچک که ریتم موسیقی یا تال Tale را نگه می دارد.
اجرا ,معنی و مفهوم کتک:
کتک درواقع از چندین بخش تشکیل شده که هرکدام معنی و مفهوم خاصی دارد ,رقص خالص و ناب نیرتا Nirtta نام دارد و رقصی که به همراه اشارات و حرکات معنی دار است را نیرتی یا Nirtya می گویند.رقص کتک می تواند تک نفره انجام شود و یا گروهی باشد.شروع کتک باید با دعا و نیایش که به آن واندانا Vandana گفته می شود باشد بدین معنی که رقصنده وارد صحنه نمایش شده و با به جای آوردن ادای احترام به گورو Guru یا استاد خویش و نوازندگان حاضر به رقص برکت بخشیده و از آنان طلب خیر و موفقیت می کند.اما اگر رقصنده هندو باشد با وارد شدن به صحنه نسبت به الهه ها و خدایان هندو با حرکات و اشارات خاص که به آن مودرا Mudra گفته می شود به ایشان ادای احترام کرده و رقص خود را تقدیم آنان می کند.رقصنده مسلمان به حرکت دست خاصی که به آن سلامی Salami گفته می شود به حضار سلام داده و به ایشان خیر مقدم می گوید.تزیینات صحنه به همراه گل های زیبا و عود های خوشبو می باشد.نیرتا نخست با حرکات متوالی و آرام پا که به آن تاتی Thath گفته می شود شروع شده و سپس به آرامی به مچ دست ,ابروها و گردن سرایت می کند,این حرکات باید با آواز خواننده ای که در گوشه صحنه نشسته و و با بول Bol یا ترتیب هجاها و اصوات خاص سانسکریت و هندی از دهان خویش ریتم حرکاترقصنده را به او نشان داده و منظم نگه می دارد,تتکار Tatkar یا ریتم حرکات پای رقصنده بسیار بستگی به بول دارد پس خواننده نیز باید با رقصنده هماهنگ و همزمان عمل کند تا ترتیب حرکات پا بخصوص برهم نخورد.نیرتی یا با حرکاتی آهسته تر و ملایم تر اجرا می شود و درواقع هدف از این بخش نشان دادن روح و اصل رقص کتک و هم چنین بازگویی داستان های حماسی هندویی می باشد,او با حرکات و اشارات خاص که تمام اعضای بدن و سرو صورت را در بر می گیرد درواقع به حضار واقعه ای را نشان می دهد و روح تصویر سازی ایشان از ان داستان خاص را زنده می کند.کتک را می توان در یکی از کهن ترین متون هندی یعنی کتاب ناتیا شاسترا Natiyashatra یافت ,در این کتاب که در سال ۲۰۰ پیش از میلاد نوشته شده به مفهوم تاتر و نمایش های موزون اشاره دارد و درواقع نمایش را برای بیان احساسات ذاتی انسان به دیگری ضروری می داند.این کتاب توضیحات بیشتری درباره آبی نیا Abhinaya دارد که در واقع به معنی انتقال احساسات و معنی به تماشاگر می باشد,این بدین معنی است که با حرکات و اشارات بدن و صورت و هم چنین موسیقی و آواز احساسات و معنی داستان و قصه را به تماشاگر برسانید و تا او نیز بتواند در فهم آن سهیم شود و لذت ببرد,البته پش از هر چیز خود تماشاگر باید نخست داستان اصلی را بداند و شمه ای از آن را در ذهن داشته باشد.در کتک هر بخش از حرکات و اشارات نام خاصی دارد ,بدین ترتیب که آنگیگ Angik یا حرکات , اشارات و زبان بدن ,واچیک Vachik روش بازگو کردن ریتم ,آواز و موسیقی در نمایش ,آهاریا Aharya روش آرایش و پیرایش سر و صورت و نحوه پوشیدن پوشاک رقصنده ,ستویک Satvik طرز تفکر بازیگر و رقصنده باید به نحوی باشد که احساسات درونی خویش را به شکلی زیبا برای تماشاگران بیان کرده و در ضمن بتواند ارتباط خوبی به ایشان برقرار کند و در آخر رس Ras که در برگیرنده کلیه احساسات انسانی می شود که رقصنده و بازیگر باید آن را بیان کند. برای شروع کتک باید به یکی از خدایان هند یعنی کریشنا Krishna ,شیوا Siva , و یا دیوی Devi تقدیم شود ,آهنگ و آوازهای آن نیز در سبک های تومری Thumri یا غزل ایرانی می باشد.
منابع :
۱-Indian,sKathak dance ,Past ,Present and future ,ReginalMassey,Abhinav Publications1999
۲-Kathak Indian Classical Dance Art ,Sunil Kothari ,Abhinav Publication 1989
۳-Kathak Classical Dance Of India ,Marie Joy Coritss ,University Of State New York
