بررسی انسان شناسانه فضای پیاده راه و روابط فرهنگی– اجتماعی در یک محله (چهارصددستگاه ) درکرج

مقدمه

یکی از نقایص عمده شهرسازی معاصر جهان سرسپردگی بیش از حد آن به نیازهای حرکت سواره و غفلت از حفظ و ساماندهی فضاهای پیاده و حرکت پیاده است. در روال رایج شهرسازی ایران نیز نوعی غفلت و بی‌توجهی نسبت به موضوع حرکت پیاده و فضاهای پیاده یا «پیاده راهها» هم در عرصه نظری و هم در عرصه عملی به نحوی بارز مشاهده می‌شود.

زمینه تاریخی و اجتماعی

تا قبل از انقلاب صنعتی، شکل و بافت شهرها به طور کلی تابع شرایط جغرافیایی و مسیر رودها و راهها بود و شهرسازی از مقیاستهای انسانی و امکانات حرکت پیاده انسان و تا حدی چهارپایان پیروی می‌کرد. به همین دلیل راهها و فضاهای شهری در انطباق کامل با «اندازه‌های انسانی» و نیازهای اجتماعی و روانی شهروندان شکل می‌گرفت. چنان که تاریخ شهرسازی ایران نشان می‌دهد در شهرهای کهن ایرانی نظام کالبدی شهر به طور کلی براساس مقیاس انسانی یا «مردم واری» استوار بوده است. در این نظام از طریق ایجاد تقسیمات محله‌ای و سلسله مراتب کارکردی آن نوعی وحدت و هماهنگی میان سازمان کالبدی و سازمان اجتماعی شهر به وجود می‌آمد که در نهایت باعث افزایش کارآیی شهر و اعتلای کیفیت زندگی در آن می‌گردید.
در شهرهای قدیم ایران وسعت شهرها و فاصله میان مراکز مختلف آن چنان بود که شهروندان با پای پیاده از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌رفتند و هر گاه برای جابه‌جایی افراد یا کالاها از چهارپایان استفاده می‌شد سرعت و نحوه حرکت به گونه‌ای که الزاماَ نیازی به متمایز بودن راهها و فضاهای ارتباطی پیاده و سواره از یکدیگر احساس نمی‌شد. این گونه الگوی حرکت در شهر نه تنها پیوندی حسی و ذوقی میان شهر و شهروندان برقرار می‌کرد بلکه به راهها و معابر شهری، خصلتی اجتماعی و فرهنگی نیز می‌بخشید.

حضور سریع گسترده و غافلگیرانه خودرو در ایران فرصت چندانی برای خلاقیت در طراحی خیابانها باقی نگذاشته است و به این ترتیب بیشتر خیابانها بدون توجه به خصوصیات فرهنگی و نیازهای اجتماعی شکل گرفته‌اند. اگر قبول کنیم که بهبود کیفیت فضاهای عمومی شهری بر فعالیت روزمره اجتماعی شهروندان تاثیر می‌گذارد ، تأثیر را بیش از هر جای دیگری می‌توان در معابر ویژه پیاده یا مکانهای بسته بر ترافیک موتوری مشاهده کرد. مردم برای تعامل اجتماعی و آمد و شد نیازمند راه رفتن و حضور در فضاهای عمومی هستند این نوع حضور فضای خاص خود را نیز طلب می‌کند. چرا که فرد باید بتواند آزادانه و با فراغت کامل و بدون اینکه با مانعی برخورد کند در یک فضای ویژه پیاده قدم بزند. معابر ویژه پیاده یا پیاده راهها آن دسته از معابر شهری هستند که تنها برای عبور پیادگان در نظر گرفته شده است در این معابر ورود اتومبیل به طور کلی ممنوع است و تنها برای ورودهای اضطراری همچون ماشینهای آتش نشانی یا آمبولانس، امکان عبور خودرو از این معابر وجود دارد. این معابر می‌توانند به صورت کوچه، بازار، بازارچه، مسیری در میدان، پارک یا فضای یک مجتمع شکل بگیرند. احداث مسیر ویژه پیاده – که اولین بار توسط اولمستر در اواخر قرن ۱۹ صورت گرفت- علاوه بر اینکه در تجدید حیات مراکز شهری نقشی انکارناپذیر ایفا می‌کند با فراهم آوردن تعاملات اجتماعی به شهروندان اجازه می‌دهد در محیطی آرام بدون اینکه هر لحظه خطر برخورد یا تصادف با خوردو را احساس کنند ، حواس خود را کاملاَ معطوف انتخاب جنس، حظ بصر و یا پیاده‌روی بی‌دغدغه نمایند.

ویژگیهای حرکت پیاده
به طور کلی می‌توان حرکت پیاده را به شش فعالیت مختلف تقسیم کرد که عبارت‌اند از: راه رفتن، ایستادن، نشستن، دراز کشیدن، دویدن و بازی کردن.
از نظر انگیزه فعالیت می‌توان میان فعالیتهای «ضروری» و فعالیتهای «اختیاری» تفاوت قائل شد. از نظر نوع کارکردن فعالیت پیاده می‌توان آن را به دو نوع «رفتار پویا» مثل راه رفتن و پرسه زدن و «رفتار ایستا» مثل نشستن، ایستادن و دراز کشیدن تقسیم کرد هر یک از انواع فعالیت پیاده به فضای کالبدی ویژه و تجهیزات و منظرسازی مناسب خود احتیاج دارد که لازم است در برنامه‌ریزی و طراحی به آنها توجه شود. رفتار پیاده به طور کلی تابع دو دسته عوامل کالبدی و فرهنگی است به نظر می‌رسد که محدودیتهای کالبدی تأثیر نسبتاَ نیرومندی بر انتخاب مقصد پیاده روی باقی می‌گذارند. مردم مسیرهای مستقیم و میان‌بر را ترجیح می‌دهند و معمولاَ از پله‌ها، شیبها و فواصل طولانی پرهیز می‌کنند برعکس وجود جاذبه‌های خدماتی، تفریحی و بصری در پیرامون مسیر باعث افزایش گرایش به آن می‌گردد. همچنین نحوه زندگی و حرکت در فضاهای شهری بیش از هر چیز خصلت فرهنگی دارد و تابع قوانین نانوشته یعنی رسوم، عادات و شیوه زندگی قومی و ملی است. این تفاوت فرهنگی حتی در محله‌های مختلف یک شهر نیز دیده می‌شود. مقیاس سفر در حرکت سواره در درجه اول تابع قدرت وسیله نقلیه و میزان ذخیره سوخت و انرژی آن است ولی «مسافت پیاده‌روی» یعنی مسافتی که یک انسان عادی در شرایط عادی می‌تواند طی کند (حدود ۵-۴ کیلومتر در ساعت) به شرایط مختلف عینی (جسمانی و کالبدی) و شرایط ذهنی (وضع روانی) بستگی دارد. از طرف دیگر حرکت پیاده‌ نیازمند استراحت و رفع خستگی بوده و احساس ایمنی در آن به صورت دیگری مطرح می‌شود که به همین دلیل به تدابیر و تجهیزات خاص احتیاج دارد.

پیاده راهها در جمله چهارصد دستگاه
از لحاظ اندازه به چند دسته تقسیم می‌شوند: ۱- پیاده روهای بزرگ ۲- پیاده راههای متوسط و در نهایت ۳- پیاده راههای کوچک. این قسمت شامل کنار، میدان، بازار و … نیز می‌شوند. مهمترین پیاده راه عریض در چهارصد دستگاه، پیاده راه کوچه شهدای اول می‌باشد که با عریض بودن خود خوانایی را إلقا می‌کند. لیکن مهمترین عنصری که یک پیاده راه را تبدیل به فضای شهری می‌کند وجود افراد و تعامل بین آنها است. در چنین حالتی پیاده راه از حالت فضا خارج شده و تبدیل به یک مکان اجتماعی می‌شود. این پیاده راه با عرض بیش از ۲ متر و هم چنین با خیابانی به همین عرض با اقدامات شهرداری در ۳ سال اخیر جوی میان آن که مانعی برای خوردها بود پر شده و هم اکنون خبایان و پیاده راه به هم متصل می‌باشند. این اقدام گرچه باعث رضایت بسیاری اهالی شد زیرا وجود جویهای بدون آب امکان وجود هر حیوانی را در بستر شهری می‌دهد. و لیکن از طرف دیگر با اتصال آن به خیابان از امنیت اجتماعی اهالی در هنگام عبور از پیاده راه کاسته است. خاصه آنکه این کوچه یک طرفه نیز می‌باشد و بقیه کوچه‌ها غیر از کوچه شهدای پنجم بن بست شده است ؛ لذا راه عبوری اهالی برای متصل شدن به بلوار علامه جعفری پس از آن متصل شدن به میدان سپاه است. مهمترین مسئله این است که خودروها بدون توجه به تابلوی یک طرف بودن کوچه به صورت غیرقانونی وارد کوچه شده و آن را به مسیری دو طرفه تبدیل کرده‌اند و در این مواقع به دلیل جوابگو نبودن مسیر خیابان ، خودروها به پیاده راه پناه می‌برند؛ لذا عابرین نیز احساس عدم امنیت می‌کنند.
کارکرد فراغتی -که با توجه به مصاحبه های اطلاع رسانان بدست آمده است – این پیاده راه در گذشته ، به شکل نشستن در درب منازل، آبپاشی بیرون از منزل، گپ زدن مختصر با همسایگانی که پنجره آن‌ها رو به خیابان گشوده می‌شود ؛ بارز بود ه است. ولی هم اکنون این نوع فراغت کم رنگ‌تر شده و یا در برخی از ایام سال نظیر اعیاد، عزاداری امام حسین (ع) و … انجام می‌شود. این پیاده راه کارکرد سیاسی نداشته است و اغلب افراد به عنوان یک راه مطمئن و امن برای رسیدن به خیابان اصلی به آن نگاه می‌کنند. حرکت پیاده رو در بستر محور پیاده جزئی جدا نشدی از کلیتی به نام فضای شهری است و لذا فعالیت‌های عابران در این قسمت را می‌توان طبق تقسیم‌بندی گفته شده به فعالیتهای ضروری و اختیاری تقسیم کرد. در فعالیت ضروری این پیاده راه مکانی برای ایستادن، راه رفتن تا رسیدن به مغازه‌ای برای خرید مایحتاج خانه و در نهایت مسیری برای رسیدن به خیابان اصلی و … می‌باشد. در فعالیت اختیاری می‌توان به دیدن، پرسه زدن، کنار درب منزل نشستن یا ایستاد و … باشد.
عرض این پیاده‌رو به حدی می‌باشد که عبور دو ویلچر در کنار هم – که از نکات مهم در پیاده راه سازی شهرداری می‌باشد- مشکلی ایجاد نمی‌کند. امنیت و ایمنی که از مهمترین عناصر پیاده راهها هستند؛ از نکاتی بود که در مصاحبه‌ها به آن اشاره شد. امنیت در دیدگاه اجتماعی یعنی فرد به عنوان مثال مورد سرقت قرار نگیرد. در مورد ایمنی اظهارات اطلاع رسانان مبنی بر این است که علی رغم بهتر شدن راه اهالی ایمنی را رکن اساسی پیاده راه دانسته و یک طرفه شدن پیاده راه ایمنی را افزایش نداده است. امنیت نیز از مواردی که اهالی اظهار میداشتند نسبت به گذشته کمتر شده است ، با این حال می توان اظهار داشت ؛ این پیاده رو به دلیل در دید رس بودن و امکان دید داشتن اهالی ؛ از میزان نسبی امنیت اجتماعی برخوردار است. مهمترین مشکل این پیاده‌رو در برخی فضاها وجود سنگلاخ و آسفالت بهم ریخته و پر نشدن چاله توسط شهرداری می باشد.که این مهم شاید برای گروه‌های سنی جوان و میانسال مشکل ایجاد نکند؛ ولی بخصوص برای سالمندان و معلولان ایجاد مشکل می‌کند و از محبوبیت آن می‌کاهد. این پیاده راه به دلیل قرار گرفتن در مسیر عبوری دانش‌آموزان راهنمایی پسر (از مدرسه عالم بخش) دارای اهمیت بیشتری نیز شده است. و امنیت و ایمنی آن باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
از پیاده‌روهایی که می‌توان از یاد کرد، پیاده‌رو موجود در خیابان اصلی چهارصد دستگاه می‌باشد که بارزترین کارکردن آن فرار از خودروها می‌باشد. این پیاده رو که فاصله حداقلی آنها از مغازه‌ها ۵/۱ متر می‌باشد با فاصله مناسب و رعایت استاندارد باعث جذب عابران به دیدن ویترین مغازه‌ها شده است. جذابیت کاربریهای دو طرف محور این خیابان برای عابران مهم تلقی می‌شود. سیمای محله با راه رفتن در این پیاده‌رو مشخص و واضح است. این پیاده راه به دلیل استفاده زیاد اهالی از آن از پتانسیل بالایی برای تعامل اجتماعی میان اهالی برخوردار است. و لذا می‌توان به عنوان یک فضای شهری که دارای روابط اجتماعی و فرهنگی است مطرح شود. توجه به این نکته ضروری است که «عرضه باعث ایجاد تقاضا می‌شود» یک فضای جدید خوب، ترکیب جمعیتی جدیدی را به وجود می‌آورد و مردم را به عاداتی جدید (همچون ناهار خوردن در فضای آزاد) سوق می‌دهد و آنها را به اتخاذ روشهایی جدید ترغیب می‌کند. پیاده راههایی که مورد استفاده بیشتری قرار می‌گیرند، مکانهای اجتماعی هستند و نسبت زوجها و گروهها نیز در آنها بیشتر است. از طرف دیگر بر طبق آمار این گونه مکانها که مورد استفاده گروهها قرار می‌گیرند در جذب افراد تنها نیز موفق‌تر عمل می‌کنند. فضای با نشاط و زنده می‌تواند بهترین مکان برای افراد تنها باشد. ریتم زندگی پیاده‌روها در نقاط مختلف بسیار شبیه به یکدیگر است. در ساعات اولیه صبح هر چند وقت یک بار حضور مراجعه کنندگان مشاهده می‌شود. اما با نزدیک شدن به ساعات ظهر کاربران اصلی شروع به رفت و آمد می‌کنند و به تدریج فعالیتها به حد نصاب خود نزدیک می‌شود و تا کمی قبل از ساعت دو بعدازظهر در همان حد باقی می‌ماند. با وجود این تقریباَ ۸۰ درصد فعالیتهای مردم در پیاده‌رو‌ها زمان صرف ناهار است و فعالیتهای ناچیزی هم پس از ساعت پنج و نیم بعدازظهر اتفاق می‌افتد. الگوهای ایستادن در این پیاده راه به طور نسبی با قاعده و منظم است. به طوریکه مردم معمولاَ این عمل را در میان یکی از مسیرهای پررفت و آمد و به هنگام توقف برای حرف زدن، انجام می‌دهند. بدون تردید رفتارهای مردم از مهم‌ترین اتفاقات درون پیاده‌رو به شمار می‌آید. از زاویه دید انسانی حرکات مردم، رنگها، راه رفتن مردم به صورت تند یا سریع بازیهای بچه‌گانه و خیلی اتفاقات دیگر در درون فضا مشاهده می‌شود حتی اگر در چنین فضایی کفپوشها و دیوارها خاکستری باشند به دلیل وجود لباسهای رنگارنگ مردم و به ویژه خانمها حس شادی از محیط به وجود می‌آید.
مهمترین نوع پیاده‌رو موجود در محله ؛ پیاده‌روهای کم عرض و فاقد پتانسیل برای تبدیل شدن به فضای شهری است. این پیاده‌روها در خیابانهای قائم، قیام ، وحدت در لاله‌ها و برخی موارد در کوچه شهدای چهارم یا دوم به چشم می‌خورد این پیاده راهها به دلیل عرض کم تنها برای عبور یک فرد کافی است. لذا تعامل اجتماعی چهره به چهره در این پیاده راهها در خیابان متصل به آن اتفاق می‌افتد در برخی موارد بخصوص خیابان (قیام و وحدت) به دلییل آپارتمان سازی متعدد و عقب نشینی‌های آن ، عرض خیابان برای وجود یک پیاده راه پهن‌تر شده است لیکن به دلیل وضعیت نامناسب از قبیل شیب‌دار بودن ، هم سطح نبودن با خیابان ، داشتن مانع بر پیاده راه ها نظیر (درختان، گیاهان خودرو،) این پیاده‌راهها بدون استفاده شده است و نه می‌توان آنها را تبدیل به پیاده راه کرد زیرا این فضاها در کل وجود ندارد و نه قابلیت متصل شدن به خیابان را دارند. لذا منظره چندان جالبی را نمی تواند ایجاد کند.و درمواردی حتی عابران را نیز دچار ناراحتی می‌کنند. در برخی کوچه‌های خیابان قائم و پنج کوچه اول گرچه پیاده راه کوچک و کم عرض می‌باشد لیکن باعث بوجود آمدن حریم بین عرصه و نیمه خصوصی و خصوصی شده است ، و تبدیل آن به یک فضای عمومی چندان مطرح نمی‌باشد. با توجه به مصاحبه های بدست آمده میتوان بیان کرد که فعالیت‌های این پیاده راه را می‌توان به اختیاری و ضروری تقسیم کرد که ظاهراَ جنبه‌ ضروری بودن آن ارجحیت دارد.

نتیجه گیری
در شهرهای معاصر فضاهای عمومی شهری به مثابه یکی از اجزای اساسی ساخت کالبدی شهر( عنصر ساختاری و کالبدی) دارای مفهوم عمومی و اجتماعی است و از اهمیت زیادی برخوردار هستند. پیاده راه به عنوان یک فضای باز شهری می تواند دارای روابط اجتماعی و فرهنگی باشد که هم چنین به عنوان عاملی برای تبدیل این فضاها به فضایی دارای حیات اجتماعی بیان شود. لذا میتوان این نتیجه را بیان کرد که پیاده راه ها در محله این است که به سه قسمت تقسیم می شوند.۱- پیاده راه هایی که دارای عملکرد اجتماعی و فرهنگی هستند. این گروه از پیاده راه ها گاهی اوقات به دلیل عرض زیاد و برخی مواد به دلیل قدمت خود ، باعث ایجاد رونق در محور پیاده شده و ساکنان را به حضور هر چه بیشتر تشویق می کنند.۲- پیاده راههایی که می توانند به فضاهایی با روابط اجتماعی وفرهنگی تبدیل شوند.این گروه از پیاده راه ها که در گوشه وکنار محله به چشم می خورند؛ می توانند با نوع زیبا سازی و تنوع فعالیتهای خود باعث این مهم شوند.۳- در گروه سوم از پیاده راهها دو عامل مهم مانع از بروز عملکرد اجتماعی و فرهنگی می شود.الف : محیط پیرامونی از آنجا که پیاده رفتن صرفاَ به معنای طی کردن مسافت نیست و محیط پیرامون بر عابر پیاده اثرات ناگزیر روحی و فیزیکی بر جای می گذارد ، محیط پیرامون برخی از قسمتهای محله همانطور که بیان شد ؛ از خوانایی و شناسایی پایینی برخوردار است که به تبع بر عابر پیاده تأثیر می گذارد.ب: درخارج از دید رس بودن برخی پیاده راهها که میتواند از عواملی باشد که هم کارکرد آنها را مخدوش کرده و هم شناسایی آنها را کاهش داده است.به طور کلی پیاده راه ها به عنوان فضاهای باز شهری عرصه ای مستقل از سایر فضاهای شهری هستندکه میتواند کالبدی برای حضور اجتماعی مردم تلقی شوند در محله چهارصددستگاه نیز میتوان این عملکردها را در پیاده راه ها انتقال یا گسترش داد.

منابع
۱-بحرینی؛ حسین، فرایند طراحی فضای شهری، انتشارات دانشگاه تهران۱۳۸۲
۲-پارسی ؛حمیدرضا، فضای شهری حیات مدنی و نیروی اجتماعی –فرهنگی، پایان نامه مقطع دکترا،۱۳۷۹
۳-تاجبخش؛ گلناز، بررسی قلمرو محرمیت در فضای شهری،پایان نامه کارشناسی ارشد،۱۳۷۹
۴-تولایی ؛نوین، فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، فصلنامه پژوهش سال هفتم ، دوره جدید شماره ۵ سال ۱۳۸۲
۵-حبیبی ؛ محسن ، فضای شهری،حیات واقعه ای و خاطره های جمعی، مجله صفه ،شماره ۲۸، ۱۳۷۸
۶-حبیبی؛ میترا، اهمیت پیاده راهها و نقش آن در فضای شهری، پایان نامه مقطع دکترا،۱۳۸۲
۷-رضا زاده؛ راضیه، نقش عوامل اجتماعی در تحول فرم فضای شهری، شهرداریها،۱۳۸۲
۸-فکوهی؛ ناصر، انسان شناسی شهری، نشر نی ،تهران۱۳۸۳
۹- فکوهی؛ ناصر، پاره های انسان شناسی، نشر نی ،تهران۱۳۸۵
۱۰-قریب ؛فریدون، شبکه ارتباطی در طراحی شهری ، انتشارات دانشگاه تهران ،۱۳۸۳
۱۱-کاشانی جو؛خشایار، اهمیت پیاده درشهر، مجله جستارهای شهرسازی ،پاییز۱۳۸۵
۱۲-گیدئون ؛ زیگفرید، فضا و زمان و معماری، ترجمه منوچهر مزینی ، انتشارات علمی و فرهنگی تهران ۱۳۵۴
۱۳- لینچ؛ کوین،« سیمای شهر«، ترجمه منوچهر مزینی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲.
۱۴-مهدیزاده ؛ جواد،مفاهیم و مبانی پیاده راه سازی، فصلنامه شهرداریها ، سال دوم شماره ۱۹،سال ۱۳۷۹
۱۵-مرادی؛نازیلا،تجربه پیاده راه سازی خیابان تبریز و جنت مشهد، فصلنامه شهرداریها ،سال دوم شماره ۱۸، ۱۳۷۹
۱۶-مسعودی؛کیومرث، فضاهای عمومی شهری جایگاه تعامل اجتماعی، فصلنامه شهرداریها ،سال سوم،شماره ۱۳۸۰