فضای شهری به مثابه ساختاری کالبدی برای تعاملات اجتماعی است که دسترسی به آن برای اعضای جامعه شهری امکان پذیراست فضای باز عمومی شهری هر روزه انسانهای نا آشنا را به آشنا تبدیل کرده و محلی برای روابط گروهی و اجتماعی افراد فراهم می آورد. میدان ، خیابان به عنوان فضاهای باز عمومی شهری از فضاهایی هستند که ، پس از انقلاب صنعتی اهمیت آنها برای پژوهشگران محرز شده است. این فضاها نماد کالبدی حضور اندیشه های اجتماعی – سیاسی کنشگران اجتماعی هستند. در این تحقیق با استفاده از روشهای پژوهش انسان شناسانه ، سعی شده است این فضاها به عنوان فضاهای که می توانند منعکس کننده روابط اجتماعی – فرهنگی باشند ، بررسی شوند. نتیجه حاصل شده این مطلب را بیان می کند که ؛ در این محله این فضاها در گذشته ای نه چندان دور روابط اجتماعی و فرهنگی فراوانی داشته اند ، ولی هم اکنون این روابط به دلایلی از قبیل بیشتر شدن جمعیت افراد ناپایدار و شکاف بین پیوندهای همسایگی کمرنگ تر شده است. هم چنین میتوان بیان کرد که در قسمت های مختلف این محله ، فضاهای باز ، از روابط متفاوت اجتماعی و فرهنگی برخوردار میباشند.
واژگان کلیدی : فضای شهری ، فضای عمومی ، فضای عمومی باز شهری، روابط اجتماعی و فرهنگی میدان ، خیابان
نوشته‌های مرتبط
مقدمه
روند توسعه و رشد شهرهای ایران حاکی از این است که رشد نامتعادل و ناهماهنگ شهر به دلایل متعدد از جمله افزایش جمعیت، مهاجرت روستاییان به شهرها و عدم برنامه ریزی و طراحی مناسب شهری منجر به ایجاد ساختاری نا همگون در شهرها شده است. {۱}این رشد نامتعادل و ناهماهنگ شهرها که عدم توجه به جنبه ها ومسایل مختلف فردی واجتماعی را در پی داشته ؛ موجب بروز مشکلات اجتماعی شده است که از جمله این موارد می توان به کمبود کمی و کیفی مراکز اجتماعی و فضاهای باز شهری اشاره کرد. فضاهای باز به عنوان عرصه ای عمومی میتوانند فضاهایی برای ایجاد و روابط اجتماعی و فرهنگی افراد ساکن در جامعه باشند. بدیهی است که در صورت فقدان و یا ضعف فضاهای عمومی بسیاری از فعالیتها و کوششهای عرصه عمومی محل مناسب بروز و ظهور نخواهد یافت. فضاهای باز شهری جدا از کارکردهای فراغتی خود ، می توانند نوعی بیان شهری نیز باشند. محله نیز جز عناصر مهم و کلیدی در کالبد شهر است که می تواند هر لحظه با قابلیت خود باعث کاهش تنش در بین ساکنان خود یا افزایش آن شود. از جمله عناصری که خود نقش بسیار بارزی در این قابلیت دارد ، فضاهای باز می باشد.
یافته های نظری
آگاهی از اندیشه های صاحبنظران درباره فضاهای شهری- اجتماعی- فرهنگی نقاط اشتراک یا افتراق هر یک را روشن می سازد و درتعیین چارچوب نظری قابل استفاده در عمل کمک موثری است. لویس مامفورد با مطالعه تاریخی در جست و جوی یافتن ساختار شهری است که موجب توسعه انسانی می شود. وی بیان می کند، شهر نهاد خاص برای انتقال میراث فرهنگی و اجتماعی است. از این رو طراحی فضاها باید امکانت همزیستی و مشارکت را برای زندگی جمعی پدید آورد.{۲} سیته اولین کسی بود که شهر را مثابه اثری معمارانه مطرح کرد. وی با تاکید بر اهمیت نقش فضاهای عمومی در شهر، معتقد است یک شهر باید ایمنی و شادی را توامان برای مردم به ارمغان آورد. وی با اینکه به(دیدن) به عنوان محل جسمانی فرد که به وسیله آن فضا را درک می کند، اهمیت فراوان می دهد ولی معتقد است که عوامل کالبدی تاثیری قوی بر روح انسان ها دارد و در برگیرنده حیات اجتماعی آنها است.{۳} راب کریر فضاهای شهری را جزیی از ساختار شهر تلقی می کند که محصور خوانا و واجد شرایط ویژگی های زیبایی شناختی هستند. کریر دوام میدان های شهری رادر عملکردهای معنادار و مکان یابی مناسب آن در کل ساختار شهر جستجو می کند.{۴}
یافته های میدانی
محله قلمرو یک گروه اجتماعی که تماسهای شخصی بین آنها برقرار است ، می باشد و نیز مفهومی از معنی دار بودن را دارا است که افراد به علت همجواری همدیگر را بشناسند. {۵}دراین تحقیق محله چهارصد دستگاه که یکی از محلات در استان البرز و شهرستان کرج است به عنوان میدان تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. این محله از ۲۲ خیابان و کوچه (پنج کوچه که به پنج کوچه اول مشهور است و ۱۱ لاله و ۲ ستاره و خیابان وحدت ، خیابان قائم و خیابان قیام و یک کوچه بن بست به نام کوچه عرب) تشکیل شده است. در این تحقیق سه بخش مختلف برای عرصه‌های عمومی (میدان – خیابان) در نظر گرفته شده است. ۱- عرصه سیاسی ۲- عرصه اجتماعی ۳- عرصه اوقات فراغت. در هرکدام از عرصه ها در مصاحبه‌های انجام شده ۳ مطلب پرسیده شده استفاده از فضاهای عمومی برای ۱- تظاهرات۲- راه پیمایی۳- رژه قدرت حاکم. (عرصه سیاسی) ۱- جشن گرفتن ۲- تشییع جنازه ۳- مراسم عزاداری (عرصه اجتماعی ) ۱- خیابان پیمایی ۲- تفریع و گشت و گذار عابران (عرصه اوقات فراغت)
۱- میدان
یکی از ابتدایی ترین روش های طبقه بندی فضاهای عمومی و باز شهری تقسیم آن به دو بخش فضاهای حرکت و فضاهای مکث است. در این روش فضاهای حرکت مسیر و فضاهای مکث و استقرار میدان نامیده می‌شوند. {۶}محله چهارصد دستگاه دارای دو میدان به نام های (میدان چهارصد دستگاه- میدان خیابان وحدت) میباشد. که در اولین میدان کالبد میدان به شکل هندسی منظم و کالبدی دایره شکل نمود پیدا می‌کند. این میدان از ابتدای ساخت محله به عنوان محلی برای کسب و کار و فعالیت ساکنان طبق اصول محله سازی به سبک سنتی ساخته شده است، که فعالیتهایی که در گذشته در اینجا حاکم بوده است عبارتند از۱- فعالیت اقتصادی ، ابتدا به صورت مغازه‌ها یی که دستگاههای بافندگی داخل آن بوده و سپس مغازه‌هایی که مایحتاج محله را برطرف می‌کرده‌اند. از جمله (قصابی، لبنیاتی، میوه فروشی، نانوایی و …) ۲- فعالیت اجتماعی این میدان جایگاه تعزیه خوانی و در برخی موارد به مناسبت عید نوروز مراسم حاجی فیروز نیز در آن برگزار می شده است. از دیگر کارکردهای اجتماعی این میدان در گذشته خواندن نماز میت و مراسم عزاداری امام حسین بوده است. در حال حاضر از نظر فعالیت اقتصادی میدان ، در داخل میدان ۴ مغازه (۲ لبنیاتی- ۱ نانوایی «سنگک» و ۱ نجاری) فعالیت می کنند. البته بسیج محله نیز در میدان مکانی را به خود اختصاص داده است که جلسات خود را هر شب در آن برگزار می کند. نوع فعالیت دیگری که برای میدان میتوان نام برد کارکرد فراغتی میدان است. در کارکرد فراغتی افراد بیشتر شامل نوجوانان پسر بین ۱۶-۱۲ سال را تشکیل می دهند. که در اغلب موارد در حاشیه میدان که متصل به کوچه‌ها می شود در حال بازی هستند. بیشتر بازی آنها فوتبال و در موارد نادر شامل والیبال نیز می شود. میدان کارکرد اجتماعی خود را هم چنان به شکل برگزاری مراسم تشییع جنازه و برگزاری مراسم سوگواری دینی حفظ کرده است. قرارگرفتن مسجد در کنار میدان باعث شده که برخی از نمازهای دینی نظیر نماز عید فطر نیز در کنار میدان برگزار شود. ولی طبق اطلاعات بدست آمده فعالیت سیاسی – طبق ملاک های داده شده- در آن صورت نمی گیرد. از دیگر میدان محله می توان به میدان «خیابان وحدت» اشاره کرد. این میدان امروزه دارای کالبد بصری نمی باشد.ولی به زعم اهالی این میدان در گذشته دایره مانند بوده که به وسیله فضاهایی- مسکونی و کار – محصور شده بود. این میدان هم اکنون در بین اهالی به میدان خیابان صفا معروف است. این میدان درگذشته فضایی با عملکرد های متنوع بود ، که مهمترین آن انجام مراسم مذهبی بوده است. که به علت نوع، تراکم و شدت رابطه اجتماعی از سایر فعالیتهای آن متمایز است. انجام مراسم مذهبی شامل هنر نمایش و موسیقی، شعرخوانی و سخنرانی بوده که وسیله‌ای برای نمایش استعدادها و قابلیتهای افراد محله نیز محسوب می شده است و نشان می داده است که مردم برای حفظ رابطه اجتماعی، آداب و رسوم خاصی ایجاد کرده بودند. این نوع فعالیت مهم و مکرر، که با منافع مشترک همراه بوده منجر به نوعی سازماندهی اجتماعی میشده است که باعث تقویت اعتقادات مذهبی به وسیله آداب و رسوم شده و سازوکاری برای برقراری روابط صمیمانه و ابراز هویت گروهی بوده که افراد از این طریق انسجام خود را با جامعه حفظ می‌‌کرده اند. از آنجا که ایجاد هر گونه تغییر کالبدی می تواند موجب وضوح یا ابهام آن برای استفاده کنندگان از این فضای شهری باشد ؛ این میدان نیز به دلیل نداشتن کالبد بصری کارکردهایش تغییر کرده است. این میدان سنتی هم اکنون از نظر پاسخگویان ، محلی برای گذران اوقات فراغت به شکل محدود اغلب در قالب پیاده روی ، ملاقات روزانه ، تبادل اخبار و اطلاعات برای افرادی که ساکن قدیمی محله می باشند و نه برای افراد ناپایداری چون مستأجران و حتی مالکان نه چندان قدیمی.
خیابان
شبکه ارتباطی شهرها از شبکه ارتباطی سواره سریع که جنبه غیر محلی دارد و شریانهای ظریف شبکه دسترسی که مبدأ و مقصد ترافیک در آن میباشد و جنبه محلی دارد تشکیل شده است. خیابان در محله چهارصددستگاه به دو دسته خیابان اصلی و فرعی تقسیم می شود. کارکرد خیابان اصلی در گذشته سیاسی و اجتماعی و در حال حاضر اجتماعی و فراغتی محسوب می شود. وکارکرد خیابانهای فرعی به اجتماعی در گذشته و هم اکنون تنها معبری برای گذر خودرو هستند. خیابان اصلی در چهارصد دستگاه ؛ خیابان شهید ملک زاده که مهم ترین عنصر تشکیل دهنده‌ی خیابانهای فرعی نیز محسوب می‌شود، میباشد. این خیابان با ۱ کیلومتر طول ، محله را به نیم تقسیم کرده است. وجود انواع کاربریها و فعالیت ها در این خیابان و دسترسی مستقیم و آسان افراد به این فعالیتها و فضاها از مشخصاتی است که میتوان به عنوان خیابان اصلی برای آن برشمرد. همچنین امکان ایجاد ارتباط و مبادله را فراهم می‌کند. این خیابان از یک سو مسیر حرکتی خطی و محصوری بوده و با حرکت‌ها و توقفها همراه است و از سویی دیگر ایجاد ارتباط مابین مردم با یکدیگر و نیز بین مردم و محیط فیزیکی را فراهم می‌سازد. با توجه به مصاحبه‌های انجام شده این خیابان در گذشته دارای کارکرد اجتماعی در قالب تعامل اجتماعی اهالی در خیابان ، تشییع جنازه ، برگزاری مراسم جشن چهارشنبه سوری یا قاشق زنی و مراسم سوگواری مذهبی بخصوص در ماههای رمضان و محرم بوده است. در کارکرد سیاسی در این خیابان تظاهرات انقلابی و پخش اعلامیه در دوران محمد رضا شاه پهلوی صورت می گرفته است. که بعدها کارکردسیاسی آن حذف و کارکرد اجتماعی آن به دلایل زیادی از قبیل مهاجرت ساکنان قدیمی و پراکندگی آنان ، گسستگی روابط اجتماعی اهالی کمرنگ تر شده است. کارکرد فراغتی عنصر جدید در این خیابان محسوب می شود. کارکرد فراغتی: در فضاهای باز شهری با توجه به عمومی بودن بخصوص خیابان فعالیتهای مختلفی مانند پیاده روی، نگاه کردن به مغازه‌ها و استراحت و گاهی بازی و در نهایت تعامل افراد اتفاق می‌افتد که این فعالیتها قابل تکرار تقریباً مشابه هستند. از جمله در محله چهارصد دستگاه میتوان این کارکرد را در خیابان اصلی مشاهده کرد. بسیاری از افراد مصاحبه شونده یکی از راههای گذران اوقات فراغت خود را گردش در خیابان و نگاه کردن به مغازه‌ها عنوان می‌کردند. در برخی موارد سالمندان در کنار مغازه هایی که دارای سکوهایی هر چند کوتاه میباشد نشست و برخاست می‌کنند و دلایل این امر با توجه به وجود پارک و فضای سبز در محله متفاوت است. یکی از مهمترین دلایل آن می‌تواند تبدیل شدن این فضاها به (پاتوق) باشد. (پاتوق) در مفهوم جدید یکی از شکلهای مهم کارکردی فضاهای عمومی شهری است. این فضاهای متناسب با گروه استفاده کننده و مشخصات و ویژگیهای آن گروه تعریف می‌شوند. (پاتوق) می‌تواند عملکردهای متفاوتی داشته باشد که مهمترین آن را میتوان تاثیر آن در ایجاد و تقویت مشترکات گروه استفاده کننده باشد. {} باید توجه داشت که «پاتوق» در این محله در فضاهای عمومی متعلق به سالمندان است. دومین دلیل آن را میتوان در نوعی رد و بدل کردن اطلاعات روزمره دانست..تعامل اجتماعی رابطه بسیار نزدیکی با مردم و تعلق اجتماعی آنها دارد یک شخص با افرادی که اطلاعی از پیشینه آنها ندارد یا مفهوم همسایگی و دوستی برای آنها شکل نگرفته است، تعامل برقرار نمی‌کند. ولی زمانی که این تعامل متقابل شکل می‌گیرد در فضایی اتفاق می‌افتد که در محله چهارصد دستگاه یکی از فضاهای تعامل خیابان اصلی میباشد. کارکرد اجتماعی خیابان اصلی در قالب مراسم تشییع جنازه، برقراری انواع سوگواری و جشن مذهبی وجود دارد ولی جشن های ملی کارکرد خود را از دست داده اند.. این خیابان با نوع جاه کشی، چراغانی در شب و ترافیک فراوان (به دلیل پارک خودروها بود بر لبه خیابان) و همچنین کارکردهایی که برای آن بر شمرده شد دارای هویت و سرزندگی میباشد که کارکرد خود را روابط اجتماعی- فرهنگی حفظ کرده است. مهم ترین خیابان های فرعی، خیابان قیام و قائم و وحدت می باشند.در هرسه خیابان مسجد وجود داشته که درگذشته کارکرد مذهبی در شکل برگزاری نمازهای دینی در خیابان را داشته اند که هر سه مسجد این نوع فعالیت مذهبی خود را به داخل مسجد محدود کرده اند.هر سه خیابان معبری برای گذر هئیت مذهبی در سوگواری دینی محسوب می شوند. هم اکنون کارکرد فراغتی بیشتر در قالب پیاده روی و پرسه زدن بخصوص در اطراف مغازه‌ها دیده می‌شود. البته خیابان قائم به لحاظ انواع فعالیتها و تنوع مغازه‌ها از قابلیت بیشتری برای گذران اوقات فراغت به شکل پرسه‌زنی برخوردار میباشد. عنصر اوقات فراغت در فضای خیابان (قیام و وحدت) به دلیل عقب نشینی‌های متعدد و درهم ریخته مخدوش شده است. به طوریکه اهالی آن نه به عنوان خیابان بلکه صرفاً راه عبوری می‌دانند. کارکرد اجتماعی به شکل تعامل می‌تواند بروز پیدا کند. به طور کلی فعالیتها که عنصر بسیار مهم در حیات خیابان محسوب می‌شوند، در سه خیابان مشهود هستند. و در حد بسیار بالایی قابلیت تبدیل کردن خیابان را به عنوان عنصر تعاملی دارا هستند؛ لیکن عامل مهم سر زندگی خیابان میباشد. جیکوبز در تحلیل شرایطی که باعث سر زندگی خیابان می‌شود به سه نکته اشاره می‌کند۱- حد فاصل واضحی بین فضاهای عمومی و خصوصی ۲-اینکه کنترل دایمی مورد نیاز است.۳- اینکه خیابان خود و پیاده را همایش دائماً یا دوره‌ای مورد استفاده قرار گیرند.{۷،۸}درخیابان خیابان قیام -کمتردر خیابان وحدت- عرصه خصوصی و عمومی به د لایل متفاوتی از قبیل (عرض کم پیاده رو، التقاظ فعالیتهای مختلف، وجود فرهنگها و افراد متفاوت و ناپایدار) مورد تهدید واقع شده است. گرچه خیابان به دلیل اتصال به خیابان اصلی شهر کرج -چهارراه طالقانی- مورد استفاده اهالی هستند ولی هویت مخدوش شده‌ی خیابان گاه منجر به مخدودش شدن عنصر مهم آن یعنی (تعامل) می‌شود و صرفاً به عنوان راهی برای عبور مدنظر قرار گرفته می‌شود. خیابان قائم: گرچه دارای ۱- هویت مستقل‌تر و واضح‌تری نسبت به این دوخیابان است، ولیکن وجود افراد مهاجر و ناپایدار از فرهنگهای مختلف تعامل اجتماعی بین افراد شکاف پذیر شده است. که با کارکردهای گذشته این سه خیابان متفاوت است.
نتیجه گیری
درشهرهای معاصر فضاهای عموم یشهری به مصابه یکی از اجزای اساسی ساخت کالبدی شهر( عتصر ساختاری و کالبدی) دارای مفهوم عمومی و اجتماعی است و از اهمیت زیادی برخوردار هستند.روابط اجتماعی و فرهنگی در فضاهای عمومی باز شهری -میدان و خیابان- به عنوان عاملی برای تبدیل فضای عمومی به فضایی با حبات اجتماعی بررسی شدند که در نهایت این نکته بیان می شود میدان چهارصددستگاه از مهمترین عناصری است که در مسیر گذر ا صلی محله، فضایی گرد هم آورنده تلقی می شود و نقطه اوج تجمع مردم در محله است. استقرار فضایی این میدانها در مرکز محله، در مسیر یا تقاطع دو گذر اصلی است که با میدانهای محله های دیگر از طریق راههای اصلی مرتبط است. ورودیهای مشخص در مسیرهای اصلی، سهولت دسترسی مردم به فضاها را در همه اوقات فراهم کرده است. سیمای این میدان در ذهن اهالی دارای هویت و خاطرات فراوانی است در حالیکه درمیدان وحدت با اینکه این میدان سنتی به مثابه فضای شهری از طریق عناصرتشکیل دهنده خود با مردم ارتباط برقرار کرده و معنای خود را درگذشته انتقال میداده است ،امروزه ،«اجتماع مردم» که جذاب ترین عنصر در فضای این میدان محسوب می شد، به دلایلی از قبیل کمرنگ شدن پیوند همسایگی ، ورود افراد ناپایدار ، نقل مکان ساکنان قدیمی محله وجود کاربریهای فراوان و اختلاط آنها یا یکدیگر یه فضای شهری با گسستگی روابط اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده است.خیابان اصلی در این محله تعریف شده ، قابل ادراک و دارای نظم و معنا با عملکرد اجتماعی- فرهنگی است که برای ساکنان محله واجد ارزش زیادی است و همچنین علاوه بر شکل بصری مناسب، دارای اهمیت اجتماعی است. در حالی در خیابانهای فرعی عنصر حیات و سرزندگی اجتماعی به دلایل متفاوتی از قبیل کالبد نامناسب ، کمرنگ تر شدن تعاملات اجتماعی بین اهالی محله، ورود خودرو به عرصه خیابان ، آشنایی اندک اهالی با یکدیگر به دلیل ورود افراد متغیر و ناپایدار مخدوش شده است.
منابع
-۱- مهدیزاده ؛ جواد ،مفاهیم و مبانی پیاده راه سازی ، فصلنامه شهرداریها ، سال دوم شماره ۱۹، ۱۳۷۹
۲-تولایی؛ نوین،فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، فصلنامه نامه پژوهش سال هفتم ،دوره جدید شماره ۵،۱۳۸۲
۳-اسدللهی ؛ شیوا، فضای شهری میدان به مثابه فضای حیات مدنی، پایان نامه کارشناسی ارشد، ۱۳۷۹
۴-پارسی؛ حمیدرضا، فضای شهری، حیات مدنی و نیروهای اجتماعی- فرهنگی،پایان نامه مقطع دکترا،۱۳۷۹
۵-تولایی ؛ نوین، شکل شهر منسجم ، نشر امیر کبیر ، تهران ۱۳۸۷
۶- بحرینی ؛حسین ،فرایند طراحی فضای شهری، انتشارات دانشگاه تهران ،۱۳۸۲
۷-فکوهی ،ناصر، انسان شناسی شهری،نشرنی ،تهران ،۱۳۸۳
۸-مولوی ،مهرناز، هویت و طراحی شهری با بررسی موردی خیابان شهید بهشتی در کرج ، پایان نامه کارشناسی ارشد۱۳۸۲