جایگاه برده و برده داری ، در نظام اجتماعی و اقتصادی ایران باستان (از مادها تا سرنگونی ساسانیان)
بنابراین چنانچه ملاحظه می شود ، در زمان ساسانیان، بین سپاهیگری و کشاورزی (بین سپاهی و کشاورز) ، گسست اجتماعیِ کاملی صورت می گیرد که خبر از «تقسیم کار اجتماعی» می دهد . اکنون با جامعه ای روبروییم که نسبت به قبل از پیچیدگی بیشتری برخوردار است . و نکته مهم اینکه چنانچه دیده می شود ، به لحاظ هستی شناسی ، تلاش می شود تا درباره این «تقسیم بندی» ، توجیهاتی اجتماعی ارائه شود. چنانکه خسرو انوشیروان می‌گوید : «و چون در نگریستم دیدم جنگیان ، مزدوران آبادی کنندگان اند ؛ و آبادی کنندگان ، مزدوران جنگیانند». و نکته ی مهم و جالب دیگر اینکه ، در «رفتار نامه» ، برای دریافت «مالیات» نیز ، توجیهاتی منطقی ارائه می شود : «پس دریافتم حق آن است که مالیات دهندگان، از آنچه سود کار ایشان است ، فزونیِ آنچه را که برای زندگی خود و آباد کردن زمینها نیاز دارند ، به خزانه سپارند » . (۳۹ ) .
به مجرد شکل گیری تفکیک طبقات اجتماعی ، و جدایی جنگجویان از کشاورزان ، تصویر «طبقه آزادان» (در مقابل بردگان) ، پر رنگ می‌شود. خصوصا زمانی که با واژه هایی مانند «آن شهرک» روبرو می شویم که به معنای «اسیران بَرده» بوده است . به هرحال واژه آن شهرک و بکارگیری آن در مناسبات اجتماعی دوره ساسانیان ، اثبات وجود بَرده ها را در این دوران قوی تر می کند . زیرا در این دوران «آن شهرک» خاص بردگانی بوده که ایرانی نبودند (و البته همراه با اخلاف شان)؛ به بیانی «بندگان اسیر» ( ۴۰) . وانگهی جالب است بدانیم که در این عصر ، طبقه بندی اجتماعی را نوع و همچنین مناسبتی که بین زمین و اتباع ایرانی وجود داشته بر می ساخته است . اتباع ایرانی را «اران شهرکان» می نامیدند که تابع «دهک» یعنی صاحب زمین بودند . و دهکِ آمر و اختیاردارِ آنان ( اران شهرکان) بود . و اما گروهی هم به نام «دهکانان» یا «آدمهای کوچک» ، وجود داشت که متشکل از روستاییان زیر دست دهک بودند . بنابراین ، باید توجه شود که دهکانان ، یا «آدمهای کوچک» جزو بردگان محسوب نمی شدند ( ۴۱ ) ؛ برخی از محققان ، موقعیت این گروه را نزدیک به «کولون»های روم شرقی دانسته اند . گروهی که در ازای قطعه زمینی که زمیندارانِ بزرگ به آنها می دادند ، اجاره بهایی نقدی و یا به صورت محصول می پرداختند ( ۴۲) .
و اینها همه در حالی است که مرحوم محمد علی امام شوشتری ، وجود «برده» را در ایران باستان ، نه تنها کاملا انکار کرده ، بلکه شهرهای ایرانی در دوره ساسانیان را در «مرحله سرمایه داری» معرفی می‌کند ( ۴۳). قبل از هر چیز بگوییم که مفهوم کلاسیک «نظام سرمایه داری» که مرحوم امام شوشتری ، آنرا به دولت ساسانی نسبت داده است (۴۴ ) ، اساساً هستی مشخصی دارد که مستلزم روابط خاصی در مناسبات اجتماعیِ مبتنی بر «کار» ، «تولید» و «سرمایه» است ؛ مناسبات و روابطی که باعث ظهور دو طبقه اجتماعی جدید ، به نامهای «سرمایه دار» و «کارگر» ، با منافع اقتصادیِ متعارض می‌شود. و بد نیست بدانیم این مناسبات به لحاظ تاریخی و زمانی، در شکل کلاسیکی که مرحوم امام شوشتری در سال ۱۳۵۰ خورشیدی ، آنرا به دولت ساسانی تعمیم داده است، (زمانی که کتاب به چاپ رسیده است) ، تا قبل از رژیم پهلوی در ایران اصلا وجود نداشت. بنابراین به نظر می‌رسد تنها به صِرف وجود پیشه ورانِ آزاد در عهد ساسانیان و رونق کار آنها در شهرها و تجارت و یا روابط تجاریِ دولت ساسانی با سرزمینها و دولتهای دیگر ، نمی توان از سیستم اجتماعی در «مرحله سرمایه داری» سخن گفت .
واقعیت این است که بر خلاف نظر امام شوشتری ، نظام اجتماعی ساسانیان ، مبتنی بر دورانی بود که وضعیت معیشتی و تولیدات اجتماعیِ آن ، به کمک «برده» ها انجام می گرفت و چنانچه در کتاب «سه مقاله درباره بردگی» آمده ، حتی مرحله ورود جدی به مرحله فئودالیسم، تنها در دوران پادشاهی خسرو اول ساسانی ، انجام گرفت ( ۴۵ ) ؛ و این یعنی برده و برده داری، جزئی از سیستم اجتماعی حکومت و دولت ساسانیان بوده است . بنابراین بی آنکه بخواهیم وجود «پیشه وران آزاد» در شهرهای دوران ساسانی را منکر شویم ، (که ناگفته نماند، صرف وجود واژه ی «آزادگان» که مشمول گروه خاصی از «پیشه وران» می شده ، خود دلیلی است بر وجود «پیشه وران برده» )، تأکید بر دولتی است که مناسبات اجتماعی اش را برده داریِ توأم با فئودالیسم رقم می زده است ؛ که معمولا بیشترین بهره از کار بردگان ، از سوی دولت انجام می گرفت و قبل از هر چیز در سیستم آبیاریِ وابسته به دولت و نیز پیشه وریِ در تملک دولت ( ۴۶ ) ؛ بنابراین ضمن تأیید وجود بردگان در ایرانِ عهد ساسانی که دولت ساسانی از کارشان قبل از هر چیز در تولیدات اجتماعی مبتنی بر کشاورزی استفاده می کرد ، از آنجایی هم که در این دوران ، دولت «با بازرگانی خارجی ، وابستگیِ استواری داشت» ، از گروه بردگانی هم که آشنا و مطلع از حرفه های پیشه وری بودند ، سود می برد . ( ۴۷) .
از این مسئله که بگذریم ، مرحوم محمد علی امام شوشتری ، آنجا که ساسانیان را مشتاق شهرسازی می داند ، و همچنین خود معترف به هزینه سنگین ساخت شهرها است ، غیر مستقیم به وجود برده ها و کار آنها اذعان دارد چرا که می نویسد : «شهریاران ایران ، به ویژه ساسانیان ، به شهرسازی ارج بسیار می نهاده اند و ساختن شهرها یکی از خرجهای مهم خزانه دولت مرکزی بوده است ، هر چند تا آنجا که می دانیم ، بیشتر شهرسازی ها پس از پیروزی در جنگها انجام می گرفته و خرج آنها از تاوان جنگ و بهای غنیمتهای جنگی فراهم می شده است » ( ۴۸ ) . در این گفته ، ظاهرا فراموش شده است که اسرای جنگی ، در آن دوران ، همواره جزوِ غنائم جنگی و مشخصاً به عنوان برده به شمار می‌رفتند . و اتفاقا از اینرو بود که در منابعی که از آن دوران به دست آمده ، لزومی به آوردن نام «برده » ، نبوده است . از سوی دیگر در این دوران ، سپاه پیروز ایران ، در صورت نیاز و ضرورت ، گروههای پیشه وریِ صاحب فن شهرهایی را که به فتح خود درآورده بودند ، همراه با اسرای جنگی به ایران می آوردند ؛ به عنوان مثال «پس از لشکرکشی های سپاهیان ایران به سوریه ، شماره پیشه وران بسیار بیشتر گردید » (۴۹ ) .
اصلا اساسِ عمران و آبادی ، در دوران باستان ، همواره بر دوش برده ها و اسیران جنگی بوده است. «از کار بردگان و اسیران جنگی برای احداث حصارها و دژها و عمارات شهری استفاده می شد. کتیبه های بابلی پایان سده چهارم که محفوظ مانده، گواه این مدعی است» ( ۵۰ ). از این گذشته اشراف ساسانی نیز بردگانی جهت کار در املاک وسیع خود داشتند . برخی از آنها هنوز موقعیت سیاسی (خود فرمانی) و املاکی را که در دوره اشکانیان به آنها داده شده بود، حفظ کرده بودند ( ۵۱) .
ادامه دارد …
منابع :
.۳۹ تاریخ ایران ، از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی ، تألیف ن. و پیگولوسکایا ، آ. یو . یاکوبوسکی ، ل. . و. استرویوا ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران : انتشارات پیام ، ۱۳۵۴ ، ص ۹۷
.۴۰ تاریخ ایران ، از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی ، تألیف ن. و پیگولوسکایا ، آ. یو . یاکوبوسکی ، ل. . و. استرویوا ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران : انتشارات پیام ، ۱۳۵۴ ، ص ۹۷
.۴۱ پتروشفسکی و ی. آ . بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی ؛ مترجم سیروس ایزدی ، انتشارات امیرکبیر ، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۶۴
.۴۲ محمد علی امام شوشتری ، تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ایران؛ تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ، ۱۳۵۰ ، ۱۸۴ ، تأکید از من است
.۴۳ محمد علی امام شوشتری ، تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ایران؛ تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ، ۱۳۵۰ ، ص ۱۸۴
.۴۴ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۸۸
.۴۵ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۸۸
.۴۶ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۸۸
.۴۷ محمد علی امام شوشتری ، تاریخ شهریاری در شاهنشاهی ایران؛ تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ، ۱۳۵۰ ، ص ۱۸۵، تأکید از من است
.۴۸ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۸۹
.۴۹ تاریخ ایران ، از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی ، تألیف ن. و پیگولوسکایا ، آ. یو . یاکوبوسکی ، ل. و. استرویوا ؛ ترجمه کریم کشاورز ، تهران : انتشارات پیام ، ۱۳۵۴ ، ص ۵۷
.۵۰ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۷۹
.۵۱ پتروشفسکی ، بلیایف ، سه مقاله درباره بردگی، انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، چاپ اول، ص ۷۹