ابربحران کرونا و ظهور معنای نوین سازمان‌های مردمنهاد
در دسامبر سال ۲۰۱۹ نخستین خبرهای پراکنده از بروز نوع جدیدی از ویروس کرونا با توان اشاعۀ پاندمیک [۱] به گوش مردم جهان رسید. پس از آن گسترش سرسام‌آور بیماری منجر به خلق بحرانی فراگیر در سطح بین‌المللی شد که حداقل در تاریخ جهان مدرن مشابه آن را به دشواری می‌توان یافت.
چین و پس از آن دیگر کشورهای جهان، یکی پس از دیگری به‌سوی تعلیق و در نهایت تعطیلی رفتند. ویروس ناخوانده، باب تجربیاتی را بر ملّت‌ها و دولت‌ها گشود که پیش‌ترتصوّر آن‌ها مشکل بود. امر بدیهی و مورد اتفاق نظر اندیشمندان در اکثر حوزه‌های علمی، فراتربودن ویروس کرونا از یک پدیدۀ صرفاً پزشکی در حوزۀ سلامت و درمان است. حذف یک پاندمی مانند کرونا در نخستین سطح در ارتباط با خدمات پزشکی و درمانی است؛ اما مهم‌ترین بخشِ گذار از وضعیت مرگ‌آور موجود مدیریت صحیح بحران به‌منظور کاهش آسیب‌های روانی، اجتماعی و اقتصادی است.کرونا که به قطعیت یک ابربحران بین‌المللی را رقم زده‌است، تمام جنبه‌های زیست انسانی چون اقتصاد، سیاست، فرهنگ و ارتباطات را تحت تأثیر قرار داده و تحوّلاتی اجباری را بر جوامع تحمیل کرده است.
نوشته‌های مرتبط
تداخل و پیچیدگی بحران‌های ناشی از بیماری و ناتوانی دولت‌ها در کنترل وضعیت موجود از پرتکرار‌ترین مباحثی است که در گفتگوهای روزمرۀ شهروندان و رسانه‌های رسمی جهان مطرح می‌شود. استیصال دولت‌ها و سیستم‌های مدیریت بحران در برابر ویروس کرونا بیش و کم در اکثر کشورهای درگیر وجود دارد.
این استیصال در کشورهایی چون ایران با مختصات خاص سیاسی و اجتماعی خود متفاوت است. تداخل بحران‌های متعدد چون تنگناهای ناشی از تحریم‌های گوناگون، نارضایتی‌های عمومی از حوادث ناگوار سال ۹۸ و در نهایت سوء‌مدیریت و تعلل تصمیم‌گیرندگان در مواجهه با بیماری جدید وضعیت را به مراتب پیچیده‌تر ساخته‌است.
جامعۀ ایرانی در انتهای سالی پرتنش خود را با بحرانی مواجه دید که بدون کنشگری فعال گروه‌های انسانی توان غلبه بر آن را نداشت. علی‌رغم موازی‌کاری، عدم انسجام و پراکنده‌گویی مسئولین رسمی کشور گروه‌های مردمی شکل‌گرفته از بدنۀ جامعه امدادرسانی و کنترل بحران را آغاز کردند. عملکرد جامعۀ ایران در مواجهه با ویروس کرونا متکی بر کنشگری فعال مردمی است؛ عملکرد بی‌نظیر کادر درمانی کشور در درمان بیماران در کنار فعالیت سازمان‌های مردمنهاد و گروه‌های مردمی از اهرم‌های کلیدی در طی بحران موجود در ایران هستند.
سازمان‌های مردمنهاد [۲] یا سمن‌ها تشکل‌هایی غیرانتفاعی هستند که به صورت داوطلبانه و مستقل از دولت با برخورداری از شخصیت حقوقی در راستای اهداف گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سلامت و … فعالیت می‌کنند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این سازمان‌ها استفاده از سیستم‌های مدیریت دموکراتیک و برقراری رابطۀ افقی میان اعضا است. شاید بتوان این ویژگی را عاملی مؤثر در موفقیت نسبی این سازمان‌ها در مواجهه با بحران کرونا نسبت به سیستم‌های مدیریت دولتی دانست؛ سیستم‌های مدیریت دولتی اغلب مبتنی بر سلسله مراتب و ساختار عمودی عمل می‌کنند.
نتایج نشان‌دهندۀ آن است که سازمان‌های مردمنهاد در نقش نیروهای پیشرو در ابربحران موجود ظاهر شده‌اند. در تأیید این امر می‌توان از بیانیه‌های متعدد شبکه‌های ملّی و تخصصی سازمان‌های مردم نهاد خطاب به رئیس‌جمهور، به عنوان سندی در مطالعۀ نگرش‌ها و عملکردهای آنان بهره‌برد. ارائۀ پیشنهادات موثر از تشکیل ستاد ملّی بحران با مدیریت رئیس جمهور، تعطیلی مراکز آموزشی و ایجاد آموزش از راه دور، توصیه به اطّلاع رسانی شفاف و به‌هنگام، دعوت به قرنطینۀ استان‌های دارای موقعیت بحرانی، کمک‌های یارانه‌ای نقدی به گروه‌های آسیب‌پذیر و حذف فیلترینگ به‌منظور سهولت کسب‌و‌کارهای مجازی نشانگر عملکرد آگاهی‌بخش این سازمان‌ها در مواجهه با دولت است. [۳] بر این اساس نخستین سطح اثربخشی این سازمان‌ها در مواجهه با بحران کرونا را می‌توان آگاه‌سازی مسئولین دولتی از وضعیت حاکم بر لایه‌های گوناگون جامعه دانست.
سطح دوّم عملکرد سمن‌ها با هدف جهت‌دهی و شکل‌دادن به شبکه‌های اجتماعی در جهت ایجاد نوعی از اصول مدنی است که بر مبنای آموزش و آگاهی‌بخشی حرکت می‌کند. شناخت عمیق سمن‌ها از مختصات اجتماعی-فرهنگی حوزه‌های تحت فعّالیت خود موجب اقدامات مؤثر و سریع در این برهه شده است. بر خلاف فاصلۀ زیاد مدیران و سیاستمداران از دغدغه‌ها و جهان معنایی شهروندان، سازمان‌های مردمنهاد در پیوند با مردم و برآمده از آن‌ها هستند.
شناخت عمیق سمن‌ها از مسائل و معضلات گروه‌های در حاشیه، به‌سبب قرارگیری آن‌ها در خط مقدم آسیب‌ها و تماس مستقیم با گروه‌های به حاشیه‌رانده شده حائز اهمیت است. حمایت از گرم‌خانه ها و کارتن‌خواب‌ها، زندانیان، حاشینه‌نشینان شهری، معلولین، بیماران خاص،کودکان‌کار و معتادان از این دست اقدامات هستند.
به‌طور‌کلی می‌توان عملکرد سازمان‌های مردم نهاد ایرانی در روزهای مواجهه با ویروس کرونا از اطلاع‌رسانی و تولید محتواهای آموزشی، جمع‌آوری و توزیع کمک‌های مردمی،تهیه و توزیع اقلام بهداشتی، تعامل با گروه‌های آسیب‌دیده و در معرض آسیب، اقدامات حمایتی از تهیدستان اجتماعی تا ارائۀ طرح‌های کارآمد به مسئولین را ذیل مفهوم “هم‌افزایی مشارکت‌های مردمی در مقابله با بحران” قرار داد.
موفقیت سازمان‌های مردمنهاد در جلب مشارکت مردمی در فضای بی‌‍‌اعتمادی موجود میان مردم و دولت و خروج از مدیریت سیاست‌زدۀ مخربی است که در بسیاری بحران‌های اجتماعی سدّی در برابر عملکرد مؤثر بوده است. به‌عبارتی شاهد یک جایگزینی مدنی در مقابله با نهادهای مسئول در جلب مشارکت عمومی هستیم.
پذیرش چنین نقشی از جانب سازمان‌های مردمنهاد نه فقط در چهارچوب مسائل جامعۀ ایرانی، بلکه در سطح بین‌المللی نیز نشانگر ضرورت و بروز شکل نوینی از عملکردهای انسانی است. به‌گونه‌ای که در سطح جهانی نیز ایفای نقش و مطالبه‌گری سازمان‌های بین‌المللی غیردولتی نظیر سازمان ملل متحد، سازمان جهانی بهداشت [۴] و دیگر NGO های محلی، ملّی و بین‌المللی در تقابل با دولت‌های سیاسی وجود دارد [۵] در این راستا می‌توان از تقاضای ده مرجع نظارتی پیمان‌نامه‌های بین‌المللی حقوق بشر از همۀ کشورها سخن گفت که دولت‌ها را به اتخاذ سیاست‌هایی با کمترین صدمه به حقوق انسانی دعوت کرده است(UN Human Rights Treaty Bodies call for human rights approach in fighting COVID-19 ). اگر‌چه مفاهیم به کار رفته در چنین بیانیه‌ای در طی سالیان با روحیه‌ای محافظه‌کارانه از جانب سازمان‌های مربوط به کار گرفته شده‌اند و در خصوص وابستگی آن‌ها به صاحبان قدرت‌های جهانی بحث‌های بسیاری وجود دارد، اما به نظر می‌رسد ویروس کرونا در شکستن ساختارهای مدیریت عمودی و غیرتعاملی تا حدود زیادی موفق بوده است.
در چنین بستری سازمان‌های مردم نهاد به مثابۀ کنشگران اجتماعی بری از سیاسی‌گری، فرصتی برای تقویت احساس یاریگری هستند. ابربحران کرونا با تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جوامع می‌تواند سازمان‌های مردمنهاد را به مفهوم آرمانی خود به معنای رکن سوّم توسعۀ پایدار افزون بر دوگانۀ دولت و ملت بدل کند. اگر امروز این سازمان‌ها نقش یاریگری به افراد آسیب‌دیده و در معرض آسیب را بر‌عهده دارند، در دوران پساکرونا و نیاز به بازیابی اجتماعی عملکرد آن‌ها اهمیت بیشتری خواهد یافت.
آن‌چه که ویروس کرونا برای نوع بشر به همراه آورد علاوه بر غم، هراس و مرگ، تغییر نگرش به شیوه‌های زیست فردی و اجتماعی است. فهم اهمیت همبستگی قادر است شکل نوینی از مواجهه و مدیریت جوامع را به روی انسان بگشاید: ظهور سامان‌مند تشکل‌های مردمی و گذر از دوگانۀ کلاسیک دولت-ملت.
[۱] pandemic یا عالم گیر:موارد بیماری به طور ناگهانی در تمام نقاط یک کشور و یا بخشی از یک قاره یا کل جهان روی دهد.
[۲] Non-Government Organization
[۳] بیانیۀ دوم شبکه های ملی و تخصصی شبکه های ملی و تخصصی سازمان های مردم نهاد خطاب به رئیس جمهور، ۲۰/۱۲/۱۳۹۸
[۴] WHO که از آژانس‌های تخصصی سازمان ملل متحد با نقش یک مرجعیت سازمان‌دهنده بر بهداشت جامعۀ جهانی است.
[۵] در خصوص رابطۀ سازمان‌های نامبرده با دولت‌های استعماری بحث‌های مفصلی وجود دارد. در این‌جا تقویت مطالبه‌گری مردمی در سازمان‌های مردمنهاد مد‌نظر است.
