بحران جامعه و افول امر اجتماعی در ایران

در حاشیه صحبت های استاد رنانی

بحران جامعه و افول امر اجتماعی در ایران

محسن رنانی، اقتصاد دان برجسته کشور، اخیرا در برنامه ای در شبکه های اجتماعی دغدغه بسیار جدی خودش را مطرح کرده است. از نظر او، “گوهر ایران” در خطر است. او با توجه به سیل گسترده مهاجرت از کشور و عملکرد حکومت، این بحث را مطرح کرده که جامعه ایرانی بواسطه از دست دادن سرمایه های نمادین خودش، قابلیت های ایجاد تعادل و تفاهم و گفتگو بین بخش های خودش را از دست داده و طبقه متوسط فرهنگی نیز بواسطه همین مهاجرت ها، از دست رفته است. او از “بی لنگر شدن” و فاقد تعادل بودن جامعه در شرایط پیش رو صحبت میکند، شرایطی که آن را “استهلاک تمدنی” نامیده است. در شرایطی که نخبگان خانوادگی، محلی، منطقه ای و ملی مهاجرت می کنند و هرکس به دنبال نجات خودش است، مستعد فروپاشی شده ایم، موقعیتی که آن را “فرسودگی تمدن” نامیده است. او در نهایت یک فراخوان اخلاقی را مطرح میکند، اینکه امروز وظیفه ما نه فرار، بلکه ماندن و انجام وظیفه برای نجات گوهر تمدنی ایران است (که آن را با استعاره مادری که سرطان گرفته بیان میکند). رنانی در سالهای اخیر تمام تلاش خودش را برای متوجه کردن قدرت سیاسی نسبت به تبعات علمکردش در اقتصاد، سیاست، فرهنگ، و مهمتر از همه انرژی هسته ای کرده است.

نگرانی او جدی تر از آنست که بتوان به سادگی از آن گذشت. اما می توان حاشیه ای بر بحث اخیر او زد تا بتوان ابعاد دیگری از این وضعیت بغرنج را آشکار کرد. او از مساله مهاجرت نخبگان که نوعی فرار برای نجات خویشتن است، یاد کرده است، هرچند مهاجرت را بطور ضمنی به جز برای موارد استثنا، برای اکثریت، مفید فایده ندانسته و بلکه معتقد است هزینه هایش بیشتر از منافعش است. به نظرم شاید فرصت محدود این بحث منجر شده است که استاد رنانی صرفا به یک بعد مساله توجه کند، بعدی که برای او به شدت نگران کننده است، یعنی سیل مهاجرت، که بیش ازآنکه به مهاجرت شبیه باشد، به فرار شبیه است؛ گویی همه تلاش دارند از یک ویرانی بزرگ فرار کنند.

به نظر میرسد که مساله در خطر قرار گرفتن گوهر ایران را میتوان در لایه ای عمیق تر از بحث فوق هم دنبال کرد. مساله در ایران چهار دهه اخیر، و ایرانی که ماحصل برنامه های توسعه ای نوسازی در نیم قرن اخیر بوده، نه تنها وضعیت مهاجرت انبوه نخبگان، بلکه موقعیت و خصلتی عمیق تر از آنست، یعنی موقعیت “افول جامعه”، موقعیتی که نفس جامعه در حال ویران شدن است، وضعیتی که در آنها شبکه روابط متقابل میان آدمها و تعلق و تعهدی که به این روابط متقابل در سطوح خرد و کلان وجود دارد، تضیعف شده و گاه رو به افول رفته است. هر جامعه ای برای بقای خودش، مستلزم دو پیش نیاز اساسی است: زیرساختهای مادی برای تامین نیازهای اولیه ساکنان، و الگوهایی از سازماندهی اجتماعی و فرهنگی برای تشکیل و استقرار جامعه. آنچه که در دهه های اخیر بواسطه سیاست های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکمان رسمی و غیررسمی (در معنای وسیع آن، شبکه حکمرانی) در ایران شکل گرفته، دو پیش شرط اساسی استقرار جامعه را مستهلک کرده است، پیش نیازهای مادی بقای جامعه و پیش نیازهای ذهنی و معنوی تشکیل و تداوم جامعه را عمیقا فرسوده کرده و به افول برده است. روند حکمرانی منجر به شرایطی شده که میتوان آن را افول امر جمعی و همراه با آن، افول باور به خیر جمعی و تعهد به ایفای نقش برای آن دانست. به عبارت دیگر با نوعی دلزدگی از جامعه و امر اجتماعی مواجه هستیم، گاه آدمها از کلیت جامعه دلزده و گریزان هستند و گاه حتی از جهان اجمتاعی نزدیک و در قلمرو خویشاوندان هم این حس منفی تسری پیدا کرده است. به عبارتی، آدمها جز به جمع های بسیار محدود و کوچک نزدیکان خودشان، از هرگونه جمع بزرگتری در قالب جامعه  شهری و کشور و …، گریزان هستند و آن را نه تنها نمی پذیرند، بلکه از آن گریزان هستند. زیرا این افراد باورشان آنست که جامعه فعلی، بودنش منجر به تبعات منفی و بد برای آنها شده است. به همین دلیل مساله غیبت جامعه نیست، بلکه نفی اخلاقی و ارزشی ان به جهت باور به تبعات منفی و زیان های آن برای افراد است. گویی جامعه (اعم از حکومت و کلیت جامعه) علت اصلی رنج ها و بدبختی های افراد است. به همین دلیل باید از این جامعه هرچه زودتر فرار کرد و رفت.

نگاهی به جمع بندی دیدگاه پاسخگوها در پیمایش ملی سرمایه اجتماعی (۱۳۹۴) درباره اخلاقیات در مردم و حاکمان تشابه معناداری را در میزان رواج اخلاقیت مثبت و منفی در میان این دو گروه نشان میدهد. در همین  پیمایش مجموعه‌ای از ارزش‌ها و ویژگی‌های اخلاقی و هنجاری برای پاسخگویان مطرح و از آنها درخواست شده که در مورد وجود و رایج بودن آنها بین مسولان و مردم اظهار نظر نمایند. با تجمیع ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری بین مسئولان و مردم که در پیمایش حاصل شدهد، شاخص ترکیبی ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری مثبت و منفی محاسبه شده که پس از تبدیل آن به مقیاس صفر تا صد (۰ تا ۲۰ خیلی کم، ۲۱ تا ۴۰ کم، ۴۱ تا ۶۰ متوسط،۶۱ تا ۸۰ زیاد و ۸۱ تا ۱۰۰ خیلی زیاد) جدول فراوانی زیر حاصل شده است. ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری مثبت که جمع بندی توزیع درصدی آنها در مسولان طبق جدول زیر است:

جدول(۱) توزیع درصدی ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری مثبت در مسئولان

ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری منفی که میزان آنها در مسئولان به شرح ذیل است:

جدول(۲) توزیع درصدی ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری منفی در مسئولان

در خصوص اخلاقیات در بین مردم، نتایج بیانگر آنست که ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری مثبت شامل: گذشت، احترام به دیگران، خیرخواهی و کمک به یکدیگر، رعایت حقوق دیگران، تعاون‌گرایی، وجدان‌ کاری، وفای به عهد، انصاف و وقت‌شناسی.

جدول شماره (۳) توزیع درصدی ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری مثبت در مردم

ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری منفی شامل: دروغگویی، تظاهر و دورویی، فریب و تقلب، حرص، نا‌امیدی، قانون‌گریزی، خودخواهی و حسادت.

جدول شماره (۴)توزیع درصدی ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری منفی در مردم

هم در ارزیابی از رواج اخلاقیات در میان مردم و هم در ارزیابی از اخلاقیات در میان مسئولان، ‌بیشترین میزان پاسخگویان در سر طیف منفی است؛ بر اساس جداول فوق ‌می توان گفت که ویژگی های اخلاقی مثبت در مردم در پاسخ های زیاد و خیلی زیاد، ۱۱.۳ %‌ بوده و در میان مسئولان در میزان پاسخ های زیاد و خیلی زیاد ۸.۳ % بوده است و همچنین در بخش رواج ویژگی های اخلاقی منفی در مردم میزان پاسخ های زیاد و خیلی زیاد ۶۰.۶ % بوده و در میان مسئولان ۵۴.۴ %  بوده است.

مساله اصلی نوعی فقدان اعتماد به امر جمعی غیر شخصی یا امور و نهادهای عمومی یا شاید استهلاک بیش از حد امر جمعی و یا همان وجدان جمعی است. از سوی دیگر در همین پیمایش های ملی میتوان شاهد نوعی اعتماد خیلی زیاد به نزدیکان و اطرافیان بود. جایی که نه تنها میزان بالایی از اعتماد و ویژگی های اخلاقی مثبت را شاهدیم، بلکه بالاترین میزان فداکاری و کنشهای دگرخواهانه را نیز شاهد هستیم. این بدان معناست که سیمای واقعی زندگی ما ایرانیان (حداقل در سطح شهرهای بزرگ و شهرنشینی به عنوان الگوی غالب زندگی ما)، به گونه ای است که بی اعتمادی و عدم امنیت خاطر نسبت به امر عمومی (در قالب مفهوم مردم یا حکومت/دولت) و میلی گسترده به اعتماد و حتی پناه بردن به امر خصوصی اندرونی در حیطه خودی ها (در قالب مفهوم نزدیکان و خویشان و خانواده) را شاهد هستیم. این وضعیت را می توان نوعی قبیله گرایی محدود نامید (یعنی قلمرو خودی،  در قلمرو خویشاوندان نزدیک است، نه بیشتر). منطق بنیادی قبیله گرایی که حول مفهوم کلیدی خویشاوندی، شبکه آدمها را در در مقوله خودی و دیگری طبقه بندی کرده و  نظام اجتماعی را بنا میکند، در حد جامعه ایلی و روستایی، یک ساز و کار بسیار مفید و موثر است. اما در جهان اجتماعی وسیع شهری، این منطق، به عنوان الگوی غالب، نه تنها مفید نیست، بلکه می تواند مضر هم باشد.اگر روستا و ایل بر مبنای روابط شخصی و خویشاوندی سازماندهی می شدند، شهر مدرن بیش از همه مبتنی است بر روابط غیرشخصی و تقسیم اجتماعی کار که حول نهادهای غیرشخصی و مبتنی بر کارآمدی و کارایی افراد عمل می کند. جامعه در این منطق ساخته میشود، وظیفه حکومت و دولت نیز تنظیم و استقرار این نظم است.

در جامعه شناسی به خوبی این مساله نشان داده شده است که آدمها در روال عادی زندگی، به سمت نوعی خودخواهی و نفع فردی کشیده میشوند، و این جامعه است که از طریق آیینها و سنت ها و اخلاقیات خاصی، آدمها را متقاعد و اقناع میکند که باید تعهد جمعی و تعلق جمعی نیز داشته باشند و کنشهای دگرخواهانه را انجام بدهند، حاصل این فرآیند چیزی است که آن وجدان نامیده اند. اگر قرار باشد هر کس صرفا به دنبال منافع خودش  باشد، قطعا با فروپاشی جامعه مواجه خواهیم شد. احساس وظیفه و وجدان کاری، دقیقا آن چیزی است که ما را متقاعد میکند در خدمت جامعه باشیم تا بقای خودمان از طریق بقای خیر عمومی، امکان پذیر باشد. وجدان فردی نیز حاصل سهم درونی شده هر فرد از وجدان جمعی و تعلق بدان است. زیرا حیات امر جمعی و جامعه مستلزم این نوع کنش های فراگیر است. این خصلت جامعه، در حالت عمومی، کنشها و اقدامات ما نفع فردی را بدون ضر به نفع جامعه تعریف میکنند و در حالت های خاصتر، ما را ترغیب به کنشهای دگرخواهانه خواهند کرد و گاه در عده ای این مساله به هدف غایی و غالب زندگی شان بدل میشود.

دقیقا در این وضعیت است که می توان سطحی عمیق از آسیب شناسی نقادانه ای که استاد رنانی مطرح کرده را شاهد بود. مساله آن نیست که چرا هرکس به فکر مهاجرت است، بلکه مساله فراتر از آنست. حتی اگر بتوان با منطق غریزه بقا، مهاجرت را توجیه کرد، اما مساله اصلی نوعی میل به فراموشی و کنارگذاشتن همیشگی جامعه و مردم وطن است که شخص حتی بعد مهاجرت، حس تعلق یا دغدغه ای نسبت به آن در عمل ندارد. به عبارت دیگر پرسش اساسی آن نیست که آدمها چرا مهاجرت میکنند؛ بلکه مساله اصلی آنست که چرا آنهایی که هستند و آنهایی که رفته اند، تعلقی به جامعه و احساس وظیفه ا برای نجات آن ندارند (یا اگر هم هست، بسیار اندک است). زیرا مهاجران و بازماندگان (همان جاماندگان از مهاجرت)، در یک چیز مشترک هستند، هردوی آنها غایتشان نجات خودشان و منافع شان است. البته در این میان تلاش عده ای که ذیل کنشهای فردی یا سازمان های مدنی به دنبال ترمیم زخم های جامعه و ارتقای آن هستند، را نباید نادیده گرفت، چه بسا همین سویه های روشن ماجراست که تنها جای امیدواری است.

آنچه که در چند دهه اخیر حکمرانی و برنامه های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن رخ داده اند، نه صرفا مهاجرت، بلکه گسستن رابطه افراد و جامعه است، تمام مناسبات بین فردی و گروهی، ذیل آرمانهای سیاسی و در خدمت آن تعریف شده اند. اصولا جامعه به نفع سیاست مصادره شده است،  امر اجتماعی مدتهاست به بهانه امر سیاسی، قربانی میشود. روزی در همین جامعه در دهه شصت، مرد و زن، نوجوان تا پیر، تحصیل کرده تا دانشگاهی، فقیر و غنی و …همه  و همه (حداقل در حد بخشی موثر از جمعیت ایرانی)، حاضر شدند برای نجات وطن (ناموس وطن که ترکیبی از ملیت، مذهب و … بود)، جانشان را به دست بگیرند و با دشمن تا بن دندان مسلح بجنگند. حال چه شده است بخش زیادی از همان آدمها و فرزندانشان، دنبال فرصتی حتی با خفت و خواری برای مهاجرت هستند. مساله دقیقا نه در فقر و بی سوادی و …، بلکه در منش فرهنگی و اجتماعی مردم است که به سادگی امکان ابراز و اجرای کنشهای دگرخواهانه (مبتنی بر خیر عمومی) را داشته اند، منشی که روزگاری سرمایه اصلی نجات جامعه ایرانی بود. به عبارت دیگر وقتی جامعه توسط سیاست های حکمرانی، مضمحل شد یا به نفع سیاست مصادره شد، آنگاه منش افراد و الگوی پایه شخصیت عمومی مردم، به سمت الگویی از شخصیت منفعت طلب خودخواه حول غریزه بقای فردی میل خواهند کرد. به عبارت دیگر شخصیت هایی که رفتن را بر ماندن و ساختن ترجیح میدهند، خودشان پیشتر توسط این سیستم اجتماعی و حکمرانی تخریب شده اند، و لذا صرفا به بقای شخصی می اندیشند، که در این موقعیت یک کنش طبیعی محسوب میشود. به همین دلیل در شرایطی که با انحطاط امر جمعی و وجدان جمعی مواجه باشیم، می توانیم این حجم از رفتارهای خودخواهانه و منفعت طلبانه فردی را توجیه و تبیین کنیم، موقعیتی که با یک نوع انومی عمومی مواجه هستیم.

به عنوان نتیجه گیری می توان گفت که مساله اصلی حجم مهاجرت ها نیست، بلکه مساله اصلی افول جامعه یا استهلاک امر جمعی و پیوند آدمها به آنست. تمدن ایرانی، حاصل عملکرد جامعه ایرانی است. این جامعه، سازماندهی اش به هم ریخته است، نیروهای فرساینده و افولگر در آن غالب شده اند. به همین دلیل آنها که رفته اند، خودشان را با رفتن نجات میدهند و آنها که مانده اند مجبورند به فکر گلیم خودشان باشند و صرفا خودشان را نجات بدهند. در این وضعیت کنشها،  بین منفعت جمعی و نفع طلبی شخصی، بیشتر به سمت منافع شخصی تمایل دارند، زیرا بواسطه عملکرد حکمرانی، جامعه نیز یکی از مقصران اصلی وضع بد زندگی آدمها محسوب شده است. از سوی دیگر نیروی حیات بخش گروه های مدنی برای احیای جامعه و خیر عمومی، در برابر این سیل ویرانگر منفعت طلبی های حکمرانی و کنشگران حاصل از آن، توان کافی ندارد. وقتی کنش های دگرخواهانه و ایثارگرانه افول پیدا کند، وجدان جمعی و وجدان فردی، صرفا در محدوده نزدیکان و هم گروهی ها عمل کند، این به معنای موقعیتی است که میتوان آن را از یکسو در سطح کلان فرسودگی یا استهلاک یا افول جامعه نامید، و از سوی دیگر در سطحی خردتر و محلی تر، آن را باید بازگشت به دوران قبیله گرایی اخلاقی و منطق سازماندهی مبتنی بر خویشاوندی نزدیک به مثابه خودی های قابل اعتماد تعریف کرد. اعضای جامعه در این موقعیت راه نجات را عموما در قبیله گرایی اخلاقی و اجتماعی جستجو میکنند. همه آنچه که خویشاندسالاری در جامعه ایرانی نامیده میشود، نشانه ای از همین خصیصه است. خویشاوند سالاری، بیانگر موقعیتی است که نزدیکان نسبی و سببی تنها گروه اصلی متعمد هستند، در وهله اول، خویشاوندان نسبی که پیوند خونی دارند و در وهله دوم، خویشاوندان سببی. خویشاوندان هستند که حق دسترسی به منابع، حمایت ها و فرصت ها را دارند، و گویی آنها حق تبعیض مثبت را پیشاپیش دارند. به همین دلیل است که بحران آقازاده ها و اخیرا هم بحران دامادسالاری را شاهدیم. در همه آنها ربط اصلی آدمها نه در تخصص، یا پیوند حزبی، یا حتی یک سازماندهی جمعی فراگیر، بلکه در پیوندهای خویشاوندی خونی یا نمادین است. الگوی سازماندهی سیاسی و اقتصادی، حول مفهوم خویشاوندی و قبیله گرایی نوین در جامعه ایرانی سازماندهی شده است. این مساله هم در بخش خصوصی دیده میشود و هم در بخش دولتی. منطق بقای منافع، در این قبلیه گرایی است. به همین دلیل است که نسبت هرکس با منابع (مادی و غیرمادی جامعه) را نسبت های خویشاوندی اش تعیین میکند.

از این رو در شرایط فعلی، بحران بزرگ را میتوان “زوال جامعه” دانست. سیاست فرهنگی حاکم، بواسطه فرآیندی مستمر و بسیار سرسختانه از خودی/دیگری سازی های تنگ نظرانه، نه تنها جا برای ماندن بسیاری را تنگ کرده است، بلکه منطق تعلق به جامعه و قواعد بنیادی استقرار جامعه را بر هم زده است. به وضعیت طبیعت، آب، گونه های حیوانی دقت کنید؛ در همه اینها منطق اصلی مواجهه نفع طلبی خودخواهانهو استثمار آنها برای منافع فردی است. اصولا منطق رفتار پایدار و تعهد به جامعه و آیندگان در آنها وجود ندارد و همه چیز قربانی لذت آنی صاحبان قدرت است. در جهان انسانی هم این فاجعه ها قابل مشاهده است. میزان بالای حاشیه نشینی در کشور، رواج و فوران آسیب های اجتماعی و..، بیانگر حکمرانی ناکارآمدی است که نه تنها مسئولیتش را نمی پذیرد، بلکه در همدستی ناخواسته با گروه های صاحب قدرت، تمام هم و غمش، توزیع بیشتر رانت است. نوعی میل به تجزیه قومی همه زوایای کشور در گرفته است، قومیت که شکل توسعه یافته قبیله گرایی سنتی است، از طریق ایده ناسیونالیسم قومی به دنبال راهی برای خروج از موقعیت ناعادلانه است و البته محملی هم شده برای دستکاری سیاسی توسط کشورهای بیرونی. هیچکس پاسخگویی شکستن رکورد چهار دهه تورم دو رقمی در کشور نیست، وضعیتی که منجر به فروپاشی افق و چشم انداز و امید اجتماعی شده است. آنچه که رنانی از عدم عقلانیت حاکم بر حکومت یاد کرده، بیانگر فقدان هیچگونه عقلانیتی نیست، اتفاقا مصوبه های چند دهه اخیر و سیاست داخلی و خارجی را اگر به دقت ملاحظه کنیم، بسیار هوشمندانه و دقیق هم عمل کرده است، البته نه برای منافع عمومی، بلکه برای منافع گروهی و فرقه ای و حزبی. عقلانیت جاری در حکمرانی، عقلانیتی قبیله ای و فرقه ای و محدود است، در حد خوش عاقلانه است و در حد جامعه و منافع عمومی، غیرعاقلانه است.

اما نباید دائما به سویه های تیره و تار این وضعیت نگاه کرد. توسعه روز افزون نهادهای مدنی در جامعه ما (در شرایطی که اصولا نهادهای مدنی اگر مطیع سیاسی نباشند، حذف میشوند)، بیانگر تکاپوهای جامعه برای نجات خودش است، تکاپوهایی که دال بر خوداگاهی جامعه به وضعیت خطرناک فعلی است. وضعیتی که نه تنها حکمرانی در عمل میل به حل بحران ندارد، بلکه اولویت منافع گروهی مانع از تدبیری فراگیر برای حل بحران نیز شده است (تجربه کرونا به خوبی نشان داد که شبکه های پنهان قدرت و مافیا،  نه تنها مصحلت کشور که جان مردم را نیز طعمه خودش کرده است، فقط به ماجرای تاخیر واردات واکسن و مافیای داروهای مربوط به درمان کرونا دقت کنیم، می توان شواهد بزرگی برای این مساله یافت). در این شرایط که نهادهای مدنی در حال رشد هستند، شاید نتوان جلوی مهاجرت را گرفت، زیرا هرکس این حق را دارد که در موقع احساس خطر دست به مهاجرت بزند، بلکه باید این ایده را در جامعه تسری داد که هرکجا هستیم، مدیون جامعه ایرانی هستیم، باید حداقل کاری که از دستمان بر میآید را برایش انجام بدهیم. مساله توسعه و رواج اخلاق اجتماعی، و حس وظیفه شناسی نسبت به جامعه است. بر این مبنا هر کس موظف است رسالت شخصی اش را برای اعتلای جامعه انجام دهد، حداقل ترین حالت، ایفای درست و صادقانه نقش خودش در جامعه است. مساله اصلی میزان کمک نیست، بلکه نفس تعهد و تعلق خاطر به کمک کردن و ایفای نقش برای بهبود جامعه است. اینکه هرکس در هرکجای دنیا باشد چه درداخل وطن و چه در مهاجرت، باید به فکر این سرزمین باشد، و کاری برای بهبود سرزمین مادری اش انجام بدهد. این قاعده اخلاقی تعهد و التزام به خیر عمومی، گوهر از دست رفته اخلاق اجتماعی ما در چند دهه اخیر است. قبیله گرایی اخلاقی نهفته در بطن نظام حکمرانی ما، خواسته و ناخواسته توانسته است این گوهر بنیادی را در راستای خودش تصرف کند و سپس سست کرده و حتی رو به افول ببرد. مساله اصلی جلوگیری از مهاجرت نیست، بلکه احیای این قاعده اخلاقی تعهد به جامعه و صرف کردن بخشی از توان و انرژی خودمان برای انجام وظیفه در قبال جامعه است. باید این خیر جمعی و تعهد به وجدان جمعی را نه به عنوان یک امر محدود در الگوی قبیله گرایی بلکه باید به شیوه ای فراگیر، تعریف کرد. باید پذیرفت که همه جای ایران سرای من است، در هر نقطه ای که خشتی برای آبادانی بتوانیم بنا نهیم، آنجا هم بخشی از سرای من است. مهم نیست کجای جهان هستیم، مهم آنست که به فکر جامعه ایران باشیم. یادمان باشد هیچ تمدنی جاودانه نیست، خود مردم آن را اعتلا میدهند و خود مردم و حاکمانشان آن را نابود میکنند.

توضیح تصویر: از مجموعه روز آخر اثر بهنام صدیقی